«Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы»
Шешуші шайқастар, олардың тарихи маңызы
жүктеу/скачать 4,14 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 3.Батыр-билер жауға қарсы тойтарысты ұйымдастырушылар.
- Бекіту сұрақтары
- Дәріс №3 ХҮІІІ ғ. бірінші жартысындағы қазақ хандығының ішкі-сыртқы саяси жағдайы және көрші елдермен қарым қатынасы. Негізгі ұғымдар
- 1.Әбілқайыр ханның Ресей патшалығымен дипломатиялық келісөздері.
2.Шешуші шайқастар, олардың тарихи маңызы. Жоңғар-қазақ мемелекетінің соғыстарын қорытып айтсақ, қазақтардың жоңғарлармен соғыстарының сан қырлы салдарлары болды. Жоңғар феодалдарының Қазақстанға және Орта Азияға басқыншылықтары кезінде сәулетті қалалар талқандалып, көшпенділердің түрмысы күйзеліп, сан мындаған бейбіт халық қырғынға үшырады. Басқыншылар малдарды мыңдап айдап әкетті, түгін тартса майы шығатын қүнарлы жерлерді тартып алып, нәрсіз тақырға айналдырды. Сауда және керуен жоддары да елсіз қалып, қаңырап жатты. Осынау қанды-қырғынның өзіндік ғибраты болғанын да мойындаған жон: екі ғасыр бойына дерлік созылған Жоңға-риямен күрес қазақ халқының үлттық сана-сезімінің өсе түсуіне үлкен ықпал жасады. Ойрат мемлекеті Қазақ хандығына қарағанда мемлекеттік орталықтандыруы жағынан жоғары денгейде түрды. Жоңғария билеушілерінің қолында аса қуатты, тәртіпті және қарақүрымдай қаптаған әскер болуының бір себебі де осында. Сондыктан қазақ әкімдері әшейін де әдетке айналған өзара қыркыстан бас тартып, үлттың қүрып кету қаупі төнген қатерлі сағатта жауға қарсы күреске жұмылып үйымдасуға мәжбүр болды. Баскаша айтар болсақ, Жәңгір, Тәуке және әсіресе Абылай басқарған кезендегі Жоңғария басқыншылыгына қарсы күрес Қазақ мемлекетінің қалыптасып, нығая түсуіне ықпал етті. Шайқастарда екі жақтың да жауынгерлік шеберліктері шындалды, әскери тактикалар жетідцірілді. Жоңғарияға карсы күрес ұлы даладағы қоғамдық қатынастарға да өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Жоңғарлармен ұрыс дала-сында қазак батырларының жаңа үрпағы өсіп шықты және олар қоғамдық өмірде ықпалды күшке айналды. Соғыс барлық әлеуметтік процестердің шапшаң өркендей түсуіне жол ашты. Қазақ халқының Жоңғар басқыншыларына қарсы жан-кешті күресі Орта Азия халықтарын ойрат салт аттыларының қирата таптап кетуінен қорғап қалды. Көксеңгір қүрыш қалқан тәрізді болған Қазақстанға Жоңғар басқыншылы-ғының адуын толқындары келіп соғылып, қүлап түсіп жатты.
Дегенмен, егерде екі көшпелі мемлекеттердің қарым-қатынастары тек озара жауласудан ғана түрды дер болсақ, шыңдыққа қиянат жасар едік. Тіпті бұлай емес. Олардың арасында үзақ мерзімдерге созылған, бейбітшілікке негізделген байланыстар, екі жаққа да пайдалы сауда-саттық жан-данған кезендер де болғанын жоқка шығара алмаймыз. Тіптен соғыстың өзі де серілікгің нышандарынан, адал шайқастардан түрды. Қатты ашынған кездердің озінде екі жақта қолға түскен тұтқындарын өлтіріп тастаудан аулақ болып, бейбіт келісімдер жасалған сайын оларды айырбастап қайырып отырды. Яғни, қазак және жоңғар хандықтарының өзара қарым-қатынас тарихы бұл екі мемлекеттің сол замандардағы күрделі де шытырман омірлерінің нақтылы көрінісі болып табылады. 3.Батыр-билер жауға қарсы тойтарысты ұйымдастырушылар. Жоңғар-қазақ мемелекетінің соғыстарын қорытып айтсақ, қазақтардың жоңғарлармен соғыстарының сан қырлы салдарлары болды. Жоңғар феодалдарының Қазақстанға және Орта Азияға басқыншылықтары кезінде сәулетті қалалар талқандалып, көшпенділердің түрмысы күйзеліп, сан мындаған бейбіт халық қырғынға үшырады. Басқыншылар малдарды мыңдап айдап әкетті, түгін тартса майы шығатын қүнарлы жерлерді тартып алып, нәрсіз тақырға айналдырды. Сауда және керуен жоддары да елсіз қалып, қаңырап жатты. Осынау қанды-қырғынның өзіндік ғибраты болғанын да мойындаған жон: екі ғасыр бойына дерлік созылған Жоңға-риямен күрес қазақ халқының үлттық сана-сезімінің өсе түсуіне үлкен ықпал жасады. Ойрат мемлекеті Қазақ хандығына қарағанда мемлекеттік орталықтандыруы жағынан жоғары денгейде түрды. Жоңғария билеушілерінің қолында аса қуатты, тәртіпті және қарақұрымдай қаптаған әскер болуының бір себебі де осында. Сондыктан қазақ әкімдері әшейін де әдетке айналған өзара қыркыстан бас тартып, үлттың қүрып кету қаупі төнген қатерлі сағатта жауға қарсы күреске жұмылып үйымдасуға мәжбүр болды. Баскаша айтар болсақ, Жәңгір, Тәуке және әсіресе Абылай басқарған кезендегі Жоңғария басқыншылыгына қарсы күрес Қазақ мемлекетінің қалыптасып, нығая түсуіне ықпал етті. Шайқастарда екі жақтың да жауынгерлік шеберліктері шындалды, әскери тактикалар жетідцірілді. Жоңғарияға карсы күрес ұлы даладағы қоғамдық қатынастарға да өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Жоңғарлармен ұрыс дала-сында қазак батырларының жаңа үрпағы өсіп шықты және олар қоғамдық өмірде ықпалды күшке айналды. Соғыс барлық әлеуметтік процестердің шапшаң өркендей түсуіне жол ашты. Бекіту сұрақтары: 1. Отан соғысының басталуының себебін айтыңыз? 2.Шешуші шайқастар балған жерлердіатаңыз, олардың тарихи маңызы қандай болды? 3.Батыр-билер жауға қарсы тойтарысты ұйымдастырушы батырларды атаңыз Дәріс №3 ХҮІІІ ғ. бірінші жартысындағы қазақ хандығының ішкі-сыртқы саяси жағдайы және көрші елдермен қарым қатынасы. Негізгі ұғымдар: Аманат, керуен саудасы, казактар, Орда, шекаралық барымта. Мақсаты: Әбілқайыр хандығының ішкі-сыртқы жағдайларының себебін ашып көрсету. Ресей патшалығының Қазақстанға деген мүлдесінбілдіру. Қазақ хандығының сырты-ішкі саяси жағдайларына саралау. Жоспар: 1.Әбілқайыр ханның Ресей патшалығымен дипломатиялық келісөздері. 2.Әбілқайыр ханның отарлаушы әкімшілікпен қарым-қатынастардың шиленісуі. 3.Қазақтар мен Ресей қарым қатынасы. 1.Әбілқайыр ханның Ресей патшалығымен дипломатиялық келісөздері. Аңырақай шайқасынан кейін қазақ билеушілері арасында жіктеліс туды. Деректемелерде шайқасқа қатыскан сұлтандардың мінез-құлқындағы мұндай келіспеушіліктің себептері туралы айтылмайды. Одан кейін көп ұзамай сұлтан Әбілмәмбеттің қазақ хандарының ордасы-Түркістанға көшіп кеткені, ал Әбілқайырдың асыға көшіп, орыс шекараларына бет алғаны мәлім. Аңыракай шайқасынан кейін қазақ хандары мен сұлтандары арасындағы жікке бөлінушілікке жоғарғы билік үшін күрес негізгі себеп болды деп санаудың негізі бар. Тәукенің ұлы, қайтыс болған аға хан Болаттың орнына Орта жүзден - Сәмеке, Кіші жүзден Әбілқайыр үміттенді. Көпшіліктің тандауы Әбілмәмбетке түсті. Сәмеке мен Әбілқайыр өздерін елеусіз калдырды деп тауып, шайқас алаңынан кетіп қалды, сол арқылы қазақ жерлерін жоңғар басқыншыларынан азат етудің ортақ ісіне оңдырмай соққы берді. Жоңғар әскерлері шапқыншылық жасаған жылдар қазақтар тарихына «Ақтабан шұбырынды» жылдары болып еніп, қазақ жүздерінің экономикалык және саяси өмірінде ұзак уакыт бойы терең із қалдырды. Қазақтар материалдык және адам жағынан шығындарға ұшырап қана қойған жоқ, сонымен қатар уакытша Жетісудағы бай жайылымдарынан айырылды. Ғасырлар бойы қалыптасқан көшіп-қону бағыттары бұзылды, Сырдария ауданы мен Жетісудағы егіншілік мәдениетінің ошақтарын жойып жіберілді. Қазақ руларының жайылым іздеп батысқа және солтүстік-батысқа ығысуы үлкен қиыншылықтарға ұштасты. Ол Жайық пен Еділ арасындағы көшіп жүретін кеңістік туралы мәселені шиеленістірді, қалмақтармен және башқұрттармен үздіксіз қақтығыстарға әкеп соқты. Жоңғар феодалдарының Қазақстанның оңтүстігіндегі қалаларды басып алуының қазақ қоғамының экономикалык және мәдени өмірі үшін елеулі зардаптары болды. Қазақ рулары сауда және қолөнер орталықтарынан бөлініп қалды, ірі феодалдар қала халкынан алым алу мүмкіндігінен айырылды. Жоңғарлардың шапкыншылығы казак жүздері арасындағы, әсіресе Кіші жүз бен Орта жүздің Ұлы жүзбен шаруашылык-саяси байланыстарын әлсіретті. «Ал Үлкен орда олардан алыс жерде Бұхараға карай көшіп жүр және ол Орта және Кіші ордалармен қатыспайды, олардың хандары да бөлек». Мұндай жағдай феодалдык бытыраңкылыктың күшеюіне және Тәуке билік еткен жылдарда бастау алған мемлекеттік билікті орталыктандыру негіздерінің бүзылуына ыкпал етпей қоймайтын еді. Жоңғар хандығына карсы күрес барысында Кіші жүз бен Орта жүз жеке иеліктерге бөлініп кетті. Ұлы хан деп саналған Әбілкайыр өз билігін тіпті бүкіл Кіші жүзге де жүргізе алмады. Одан баска онда Кайыптың баласы Батыр сұлтан мен Әбілкайырдың баласы Нұралы сұлтан билік етті. Орта жүзде өз хандары болды. Олардың ішінде белгілілері — Сәмеке, Күшік. Соңғысы наймандардың едәуір бөлігінін ханы болды және орыс шекарасынан алыста көшіп жүрді. Орыс шекарасына Сөмеке ханның коныстары жакынырақ орналасты. Олардан баска Орта жүзде Әбілмәмбет және Барақ сұлтандардың ыкпалы зор болатын. Жоңғар баскыншылығы казак коғамының әлеуметтік қатынастарында да терең із калдырды. Елдің каңыратылып, күйзелтілуі кедейлер — байғұстар, коңсылар, жатактар және басқалар санын көбейтті. Дербес шаруашылык жүргізу мүмкіндігінен айырылған олар бай мал иелерінде бакташылар, үй кызметшілері ретінде жұмыс істеуге мәжбүр болды. Олардың көбісі тіршілік көздерін іздеп, батыска, орыс шекараларына кашты. Бірақ бұл жерде де олардың шеп өңіріндегі казактарға немесе шекарадағы орыс коныс аударушыларының аукатты шаруашылықтарында батырак болуына тура келді. Тағдыр Орта Азия хандыктарынан баспана іздеуге мәжбүр еткендердің жағдайы да нақ сондай еді. Казақтардың 1730 жылғы Аңыракайдағы жеңісіне карамастан, Жоңғар хандығының жаңадан шабуыл жасауынын тікелей кауіп-катері жойылмады. Билік басына қазак хандықтары жөнінде тым баскыншылык саясат жүргізген Галдан-Цереннің келуі, мұндай шабуыл каупінің күшейгенін көрсетті, оның үстіне казак хандарының өздері де, соның ішінде Әбілкайыр да, жоңғар феодалдары түткынға алған тайпаластарын қайтару ниетінен бас тартпайтын. Казак хандықтарының Бұхарамен және Хиуамен катынастары шиеленіскен күйінде калды. Рас, 30-жылдарға қарай казак билеушілерінің Орта Азия хандыктарымен кайшылыктары біршама бәсеңдеуі мүмкін болды. Қазақ хандыктарынын еділ калмактарымен және башкүрттармен езара катынастары күрделі болып кала берді. Әбілқайырдың башкұрт ақсақалдарымен шапкыншылыкты токтату туралы келіссөздері табыска жетпеді. Кіші жүздің батыстағы шекарасында бейбітшілікке кол жеткізу Әбілқайыр ханның ең басты сырткы саяси міндеттерінің біріне айналды. Басты дұшпан - Жонғар хандығымен күресуге қолды босату үшін бұл өте қажет болатын. Қазақ хандыктары билеушілерінің алдында маңызды да күрделі міндет –қазақ жүздерін сыртқы жаудан қауіпсіз ету және елде күшейе түскен феодалдық бытыранқылық үрдісін жою міндеті тұрды. Қазақ қоғамының ішкі күрделі даму жағдайларында, жоңғарлар мен Еділ калмактарының, башкұрттардың, Жайык және Сібір казактарының коршауында, шын мәнінде экономикалық оқшаулау, ұлы империяның тұрақты қысым көрсетуі жағдайында бола отырып, казак жүздерінің билеушілері Ресей империясы сияқты одактас іздеуге мәжбүр болды. 2.Әбілқайыр ханның отарлаушы әкімшілікпен қарым-қатынастардың шиленісуі. Бір жағынан, ыкпалды сұлтандар, ақсақалдар арасында, екінші жағынан, үш жүз бірлестіктерінің іс жүзінде тәуелсіз хандары арасында тамыр жайып алған араздық халықты топтастыру, біртұтас халықтық жасақ кұрудың бұрынғы дәстүрін қайта жанғырту жөніндегі күш-жігерді жоққа шығарды. Осындай өте киын жағдайларда Петербург сарайынаж үгінуге өзі бастамашы болудың, сол кезде-ак ыдырап кеткен біріккен казак одағының сыртқы саяси бағдарында түбірлі бетбұрыс жасау жауапкершілігін оз мойнына алудың жөне ойрат күштерінің бейбіт ауылдарға кезекті жой-кын шабуылын күтпей, орыс императрицасының кезкарасын айкындау-дың күрделі миссиясы Әбілкайыр ханнын еншісіне тиді. XVIII ғасырдын 20-жылдарына дейін сұлтан болып жүрген кезінде-ак, Әбілкайыр орыстың дипломатиялык топтарына едәуір белгілі болатын. «Акылы жеткілікті және қулыктан да ада емес адам», – деп ол жөнінде А. И. Тевкелев осындай пікір айтқан. Ол ең алдымен казак мемлекеттілігінің стратегиялык мүдделерін басшылықка алып, екінші жағынан Ресей әкімшілігіне сүйене отырып, озінің баска бөсекелестерінен жоғары болуға, оларды саяси аренадан ығыстырып шығаруга ұмтылды, атакты Тәуке ханның заманында болғанындай, озі біріккен хандыктын жеке-дара басшысы болу мақсатымен, халықка касіретті зардабын тигізетін ойрат баскыншылығына жол бермеу үшін күш пен мүмкіндікті біріктіругеты-рысты. Осы міндеттерді іс жүзіне асыруға ұмтылған ол 1730 жылдын жзында Уфа наместниктігі аркылы Петербургке өз елшілігін жіберіп, Ресей императрицасынан өзін ұлысымен бірге Орталык Азияның көптеген үлкенді-кішілі халыктары камкорлығына кірген Ресей империясынын бодандығына кабылдауды өтінеді. Сол кезге карай Петербургтің дипломатиялық кызметі елдің Азиядағы саясатының негізгі бағыттарын айкындайтын елшілік құжаттарын әзірлеу мен шығыс елдерінің екілдерін қабылдау жөнінде едәуір көп тәжірибе жинақтаған еді. Аюкенін еділ қалмақтарын, Кабарда кіняздігін, грузин билеушілерінің жерлерін Ресей құрамына қабылдау Сырткы істер алкасы дипломатиялык қызметінің өрісін едәуір кеңейтті, бұл жолы да Әбілкайырдың елшілігіне барынша кұрмет кәрсетілді, оның Құтлымбет Коштаев бастаған 7 адамнан тұратын елшілері кұрметпен кабылданып, бағалы сыйлыктар тартыл ды, дала оніріне Сырткы істер алкасының тілмашы А. И. Тевкелев бастаған үлкен комиссия косылып, әскери күзетертіліп кайтарылды, олардың ішінде «жерлерді сипаттау ушін жіберілген екі геодезист –Алексей Писарев пен Михайло Зиновьев болды. Ол дәуірдегі құжаттар А.И. Тевкелевтің мемлекеттік қызметке кірген уакытын көрсетуге мүмкіндік бермейді. Оның Сырткы істер алқасына алынуы I Петрдің 1722 жылғы парсы жорығынан біршама ертерек болғаны анық. Оның үстіне А. И. Тевкелев үшін «шығыс сөздерінің тілмашы» кәсібі әсте де жаналық болмаған, «...Әр түрлі қағаздарында» оның өзі жазғанындай, оған дейін де ата-бабалары өздерінің тамаша лингвистикалык білімін Мәскеудің елшілік приказында қолданған. Петрдің мемлекеттік кызмет мектебінен еткен А. И. Тевкелев кейіннен оның өзі мойындағандай, жоғарылап, наградалар алуға үміттенген, бұл «ұлы мәртебелі императордың кайтыс болуы себепті» жүзеге аспай қалған. Қазақ елшілігін Кіші жүзге кері қайтаратын күні А.Тевкелевке 12 тармақтан тұратын, мазмұны қызықты «Нұскау» табыс етілді. Төрт парақтың екі бетіне қолмен айдақтатыла жазылған бұл құжат дипломатиялық миссия үшін өзінше бір іс-қимыл бағдарламасы болған. «Нұсқау» негізінде ол арнайы «Журнал» жүргізген, соның арқасында императрицаның грамотасын кабылдау кезінде де, Кіші жуз бен Орта жүзде ішкі саяси жағдайдың одан кейінгі шиеленісу кезеңінде де хан ордасында қалыптасқан нақты жағдайдын қандай болғанын көрсетуге мүмкіндік бар. «Шығыс тілдерінің тілмашы Мамет Тевкелевке оны қырғыз-қайсақ ордасына оларды Ресей бодандығына келтіру үшін жіберген кездегі Мемлекеттік сыртқы істер алқасынан нұсқау» - оның бұдан кейінгі мансабында және қазақ-орыс өзара қатынастарының тарихында терең із қалдырған ішкі саяси ведомство нұскауларының толық және ресми атауы осындай. А. И. Тевкелев сапарының негізгі мақсатын нақтылай түсу тұрғысынан алғанда «Нұсқаудың» үшінші тармағы өте бағалы, онда Ресей бодандығын қабылдау мәселесінде хан төңірегінде алауыздыктар анықталған жағдайда дипломаттың еркін нұскалар тандау жоспарының болуы түсінігіне кілт берілді: «...хан мен аксакалдардың және баска да кырғыз-қайсақтардыц бүкіл нанымы бойынша өз антына адалдығы Алкоранда көрсетіліп, оған қол койып, оны Тевкелевке беретін болсын. Ал егер хан және басқалар одан бас тарта бастаса, оларды оған Тевкелев көндірсін». 3.Қазақтар мен Ресей қарым қатынасы. Петербургте хан өкілдеріне кейбір көтермелеу белгілерін беру одан кейін Ресей императрицасының меймандостығы мен ілтипатының міндетті белгісіне айналды. Бұл жолы да сый-сыяпатсыз болған жоқ, кейініректе оған Нұралы хан да, атақты Абылай да, Әбілқайырды өлтірген Барак сұлтан да ашықтан-ашық кол жеткізді. А. И. Тевкелевтен Анна Иоанновнаның атынан тартулар, «атап айтқанда: кылыш, булғын тон, қара түлкілі екі бөрік, мәуіті және «басқаларын» беріп жібере отырып, Сырткы істер алқасы оған ханға оларды Әбілқайыр «адалдыкка ант бергеннен» кейін ғана тапсыруға катаң өкім етті. Империяның ішкі губернияларына неғұрлым жакын орналаскан Кіші жүзге дипломат жібергенде, укіметте ол жөнінде жеткілікті акпарат болтан жок, тек Казакстанның солтүстік-батыс аудандары туралы Сырткы істер алқасының кеңсесінде жинакталғандардың бәрі алдын ала алынған, үзік-созык сипатта болғанын ғана айтуға болады, ал А. И. Тевкелев дипломатиялык тәжірибені сонда жинактаған еді. «Нұскауда» оған «кырғыз-қайсақтар туралы мәліметті» жазып алу, «елдің орфографиясын,халыкка бодандықтың ұнайтын-үнамайтынын, оның көршілері кімдер екенін... өздері зенбіректер кұя білетін-білмейтінін зерттеу...» міндеті жүктелді. Белгілі тарихшы Н. А. Маев жүз елу жыл өткен соң, өзі жинаған дерек-тер негізінде даладағы істің жайы туралы да, халыктың салты туралы да, тіпті оныңтілектері туралы да сенімді мәліметтері болмай, жорамалмен әрекет еткен үкіметтің кезкарасын сын көзбен бағалады. 5 казанда А. Тевкелев Ырғыз өзеніндегі хан ордасы орналаскан Майтөбе сайына келді. Атакты мейманды бастап жүруді хан үлкен баласы, тәжірибелі жауынгер, әкесінің қызметін түгелдей қолдаған Нұрмұхамед-Әли Баһадүрге (Нұралыға) тапсырды. Алайда Ұлы даланың тілі де, Әдетғұрпы да жақын, түсінікті болған бұрынғы татар мырзасының күрделі дипломатиялык мансабының алғашкы кадамдарының өзі көрнекті аксакалдардың, сұлтандардың аса зор карсылығына ұшырады, олардың көпшілігі «бәрі өтірік» екенін біліп алып, орыска бодандық туралы есіткісі де келмеді, «ханды соқыр тиын сиякты да көрмеді». Ашык оппозиция катты ренжіткен А. И. Тевкелев үнжырғасы түсіп кеткен Әбілқайырдан оның императрицаға өтініші бүкіл «кырғыз-кайсақхалқынын.» келісілген кадамы деп «оның елшілері Мәскеуде соз жүзінде не үшін дұрыс ұсыныс жасамағанын», бұл өз окілеттігін асыра көрсетудің көрінісі емес пе, «ал казір өтірік болып шығып отыр, демек оны бір өзің істегенсің» деп маза-лай бастады. Күзеттегі бір башқұрт та оған ханға карсы топтардың келіссөзді сәтсіздікке үшыратып, грамотаны кабылдауға жол бермеу ниетінде екенін ескерткен болатын. Башкүрттар соның ішінде кейіннен Ресейге адалдығы үшін тархан атағы берілген Таймас Шаимов табын руының даңкты батыры Бәкенбайдың, оның күйеу баласы Есет батыр мен немере інісі Күдайменді мырзаның колдауға уәдесін алуды ұсынды, оның пікірінше, бұлар «барлык аксакалдардан жаксы әрі күшті адамдар және байлығы мол... солар аркылы оған, Тевкелевке пайда келеді». Тевкелев өз калауымен әрекетжасап, «тәуелсіздікті корғаушылардыңбірнешеуін өзіне каратып алды». Бөкенбай тобының колдауы жағдайды бәсеңдетті. Сатып алу, сөз байласу, ал кейде өзінің Ресей империясының сенім білдірген адамы екенін айтып коркыту аркылы Тевкелев өзінің бұдан кейінгі әрекеттерінің негізін нығайтуға және хан ордасындағы күштердің аракатынасын езгертуге қол жеткізді. «Мен барынша томеншіктеп, жан-тәнімді салып, өз отаныма адал кызмет көрсетуге деген жалғыз-ақтілекпен, екі жылға жуык уакыт бойы үнемі өлім каупіне бас тіге жүріп, аштыкка шыдап... оның үстіне бүкіл кабі-летімді жұмсап, бүкіл орданы кондірдім, осындай бақытка толы табыспен және осындай уакытта, дәл бодандықка келтірдім...», – деп жазды кейініректе А.И. Тевкелев. Бірінші болып бодандыкка Әбілкайыр хан ант берді, оған Бөкенбай аксакал, содан сон Есет батыр, Кұдайменде мырза косылды. Сол арада адалдыкка 27 аксакал ант берді. Сонымен казіргі кейбір басылымдарда жазылып жүргеніндей, 27 емес бастапкыда антты ханнан баска аксакал аталатын 29 адам бекітті. Қазақтың үш жүзіне хан бола алмаған Әбілқайырдың шекарадағы орыс жеріне бірнеше рет шапқыншылық жасауы, башқұрттарды орыс жерінен бөліп алуды көздеген мақсаты Кіші жүз халқының Ресеймен келісімі тұрақты болмағандығын көрсетеді.Сөйтіп тұрақты саясат жүргізе алмаған хан кешегі досы Ресей отаршыларының келісімі лен Барақ сұлтанның қолымен өлтірілді. Ал,Әбілқайырды қолдап, Ресейдің бодандығына қол қойған рубасылар патша тарапынан алған сый-сияпат, шекпен кигеніне мәз болды. Өз басының дәрежесін ойлаған Әбілқайыр да, болмашы сыйлыққа мәз, болған ру басылары да болашақ ұрпағының қамын ойламағандықтарын өз істерімен дәлелдеді.Сондай-ақ қарапайым халық өкілдері Бөгенбай, Жәнібек батырлар бұл келісімді бодан емес, әскери одақ деп ұққаны анық. Өйткені,шындығында,қазақ халқы өз еркімен басқа ұлтқа құл болуға келіседі.Бодан болу деген сөз құл болумен пара-пар. Күрделі де мазасыз жағдайда басталған бұл тарихи үрдіс XIX ғасырдың 50-60-жылдарында әскери-мәжбүрлеу құралдарымен аяқталды, дегенмен алдын ала атап өтейік -Маңғыстаудың баруға қиын аудандарында көшіп жүрген адайлар мен баска да кейбір ру бөлімшелері XIX ғасырдың 80-жылдарына дейін Ресей империясының билігін мойындамады. Әбілқайыр хан дегеніне жетті, сойтіп императрицаның грамотасы заң-ды күшіне енді. А.Тевкелев те хан төңірегіндегілер ризашылығына бөленіп, көшпелілердің көпшілік бөлігіне жек көрінішті болып, өзіне жүктелген миссияны орындады, бұл туралы мәліметтер даланың алыс түкпірлеріне едәуір кешігіп, «ұзынқұлақ» аркылы ауызекі айтылуда орасан өсіріліп жетіп жатты. Жасалған фактіге Орта Азияның түрік иеліктері, өсіресе Хиуа хандығы қатты аландады, мұны Орталык Азияның мұсылман елдері шептерінің әлсіреуі деп санады. жүктеу/скачать 4,14 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|