«Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы»

Жаңа қызметке тағайындалған Татищевтің қазақ даласымен баруға мүмкіндігі болмады. Башқұрттар бұлігімен алаң болып жүргенде. Бұл қызметте Кидишов сияқты Татищевте ұзақ болмады.

Кіші жүз хан Әбілқайыр 1737 жылдың аяғында орыс өкіметінен башқұрттардың толқуын әрекет етуін басуға рұқсат сұрайды. Хан Әбілқайырдың бұл әрекетін сол кездегі жергілікті орыс тарихшысы Петр Иванович Рычков пікірі туралы былай деп жазады. Пока Татищев собирался приступить к занятию Киргизскими делами, хан Абулхаир желая воспользоваться башкирским бунтом для своих выгод обогощения и усиления своей власти и даже, будто бы, для возведения в ханское достоинство в Башкирии одного из своих сыновей.

Рұқсат алған хан Әбілқайыр әскермен Башкирияға кіріп бұлікшісін де бейбіт халқын да айырып жатпайды. Шетінен тонауға кіріседі. Мұны кейін байқаған Татищев ханда Башкириядан әкетуін өтініп рұқсат сұрайды. 1738 жылдың 22 мартында шетел істері жөніндегі коллегия хан Әбілқайырды Башкириядан шығару жөнінде үкім шығарады. Осы мәселе бойынша Әбілқайырға тілмаш аудармашы Арсалан Бахметов 100 сом ақшаменен әр түрлі сыйлықтар алып Башкирияда тәртіп орнатқанына алғыс айтқан болып сыйлықтарын тапсырады. Осылайша Әбілқайырды оңай тоқтатады. Осы кезде кіші жүздің басқа бөлігі Еділ қалмақтарын тонап көптеген орыс адамдарын тұтқынға алады. Бұл туралы мәліметті Татищевке шетелдер жөніндегі коллегиясы 6 февральдағы 1738 жылғы үкімімен хабарланады.

Орынбор бекінісін салуды өтінген хан Әбілқайырдың есебі өзімнің қалам болады. Халқым керек жарағын сауда сатығын осында барып жақын жерден алып тұрамын деп есеп қылды. Ресей патшалығының өз есебі болды. Хан Әбілқайырдың өтінішін орындаған болып бекініс салып өз шекарасын нығайтып әскерін қоюға жағдай жасады. Осы Орынбор бекінісі арқылы кіші жүз қазақтарының өздеріне жақын шекарасын мықтылап алды.

Әбілқайырдың тоқтамасын біліп Останковқа бұйрық береді. Башқұрттың басты-басты старшындарын тұтқынға алып бақылау қойғызады. Бұл бұйрығын Әбілқайырдан жасырып, Останков башқұрттарды өз бетімен тұтқындатты бұл үшін ол жазаланды деп хабарлап жазды. Бұл оқиға туралы орыс патшайымына мәлімет бергенде былай деп хабарлаған "Хотя Абулхайр хан свою присягу нарушил однако, я взирая на глупую их дикость и опосаясь, чтобы других их султанов и ханов жестокостью не отстрашаь намерен с ним ласково обоитись и о погрешностях его разговором выговорить деп жазды. В.Н. Витебский И.И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 года изд. 1897 г., стр 158. Осының өзі көп жайды аңғартады.

Татищевтің мәлімдемесіне орыстың патшайымы мынадай жауап қайырып үкімін жібереді. Ол туралы: В ответ на свое донесение Татищев получил строгое предписание немедленно отправиться в поход в Оренбург "Мы", говорится в указе императрицы "с великим удивлением и неудовольствием усмотрели каким образом от бунтующих, башкирцев новяе замещания начались, а что и хан Абулхайр сними соединился и имеет злое намерение атаковать Оренбург, чего мы никогдо не надеялись. Син нашим указом наикрипчайше подтверждаем, что все мирно надлежит вам со всею командою, к Оренбургу поспешить без всякого отлагательства – деген бұйрығын түсіреді. Қазақ-башқұрт қатынасын осыдан кейін патша үкіметі шйеленістіріп, араздастыруға жұмыстанады.

1.Әбілқайырханның саяси мемлекеттік қызметі ?

2.Қазақ-Ойрат өзара қатынасының саяси сипаты туралы не білесіз?

3.Қазақ-Башқұрт қатынасы жөніндегі патша үкіметінің ұстанымы қандай болды?

1. Қазақтардың шаруашылығы.

2. Қазақ даласындағы сыртқы сауда.

3. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы.

Осылайша, егіншілікке қолайлы және ең жақсы жерлер зандық негізде қазақтардың иелігінен алынады, оның үстіне казақтын мекен- жайы қоныстандырылатын жер үлесіне түссе, байырғы халық жаңа жерге ығыстырылады, ал қазына мұндайда бұзылатын қазақтар құрылыстарына ғана төленеді. Қазақтарға ақша төлемеу үшін қоныстандыру басқармасындағы шенділер қазақтар мекен-жайын бірнеше сажын айналып өтіп, меже бағынасын олардың жер үйлерінің бір бұрышына, қазақтар су ішетін құдықтар теңірегіне және т.б. орнатады. Ал мұндай сыннан өткен әдіс қазақты тіптен құрылыс-тұрағы үшін де ақша алмай кетіп қалуға мәжбүр етеді.

Қысқасын айтқанда, патша үкіметінің қоныстандыру саясаты да оның бүкіл отарлау саясаты тәрізді реакциялық, тонаушылық сипатта болды. Патша үкіметінің қаскүнем пиғылы қазақтардың жер қатынасыңда айқын көрініс берді. Біз жоғарыда келтірілген материалдар Қазақстан тарихының кейбір теориялық-методологиялық мәселелерін айқындауға қызмет ете алады жөне қазақ халқы Ресей империясының құрамына өз еркімен қосылмағанын дәлелдейді".

Шоқан Уәлиханов сөзімен айтқанда: "Қазақтар орыс бастықтарының әрбір әрекетінен тек қана қастық бостандығымызға, тұрмысымызға қол сұғатын озбырлық деп білді"¹. Бұл сөз шындық еді.

Ресейдің тарихы отарлауға негізделгенін атақты тарихшы В.О.Ключевский айтқанды. Ресейдің ұлы империялық қүдіреті отар елдердің көз жасына малынған еді, — дейді. Қазақтардың дәстүрлі шаруашылығы бұзылды. Шаруашылықтың бұзылуы қазақ халқын күйзеліске апарар бірден бір бағыт екенін патша үкіметі білді. Патша үкіметінің көздегені қазақтарды экономикалық тәуелсіздігінен айыру болды.

2. Қазақ даласындағы сыртқы сауда. Қазақ даласындағы сыртқы әлеуметтік-экономикалық қатынастар дамуына қазақ тархандары Есет пен Жәнібек ат салысқан.

1744-1747 жылдары аралығында Орынбор қаласының Оңтүстік батысына үш шақырым жерге жететін айырбас сауда сарайы салынды. Онда Орта Азия мен орыс көпестері айырбас саудасын жүргізді. Айырбас сарайының екі қақпасы болды. Бірі Жайық өзені жағынан, екіншісі-дала жағынан. Сарайда 344 дүкен мен 344 қойма болған. Сарайдың ішінде екі қақпалы Азияттық сауда ауласы болған. Оның ішінде 98 дүкен мен сегіз қамба болған. Орынбор орталығында күзгі, қысқы сауда үшін қонақжай сарайы салынып, азияттықтармен жыл бойы айырбас саудасын жасауға жағдай жасалды. Орынбор қаласы осылайша сол кездегі Жайық бойындағы ең үлкен ірі сауда орталығына айналды.

Сонымен қатар шекаралық кеден жұмыс істеген. Кеден қызметі келген-кеткен тауарларды есепке алып, тіркеп, анықтама беріп отырған. 1750 жылы қыркүйектің бірінші аптасында сауда пайдасынан түскен табыс азияттық мануфактуралық өнім 1200 рубльге, 600 пұт ұн 1080 рубльге, Хиуалық өнімдері 411 рубльге, ал қазақ даласымен айырбас жасалған айырбас сауда мен сарай саудасының пайдасын қоса есептегенде түйе жүні 4600 пұт 23000 рубльге, 246 бас мүйізді ірі қара 8610 рубльге, 859 бас қой 4995 рубльге, 297 бас жылқы, 30 түйе 1350 рубльге т.с.с. бір аптада түскен сауда түсімі 1690614 рубльді құраған. Орынборда сауда жасау орыс көпестеріне көп пайда әкелген.

Сондықтан Орыс көпестері жер-жерден Орынбор қаласындағы айырбас саудасына ағылып келіп тұрған. Сол кездегі саудадағы мал бағасы мынадай: мүйізді ірі қара – 25-45 рубль аралығында, қой 4-8 рубльге дейінгі аралықта, жылқылар 30-50 рубльге дейін, түйелер 35 рубльге бағаланған. Қазақ даласынан өтетін сауда керуендерінің қауіпсіздігін Орта жүз аймағынан тархан Жәнібек, Шөрек батырлар, Кіші жүз аймағынан Тама Есет тархан, Бөкенбай т.б. батырлар қамтамасыз еткен. Орынбор генерал-губернаторы Әбілқайыр хан мен Жәнібек, Есет тархандардан сауда керуеніне қарақшылық шабуыл жасамауын сұрап келіссөздер жүргізгенмен, қазақ даласы арқылы Бұхар, Хиуа бағытына өтетін орыс сауда керуендері тоналып отырған жағдайлар кездескен. Шын мәнінде, Бұхар, Хиуа хандары қазақ даласынан өтетін сауда керуенінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге жауапты болғанымен, міндеттерін ойдағыдай атқара алмаған.

Ресей патша өкіметі қазақтармен шекаралық сауда-саттық қатынастарды болдырмауды бақылауға алған. Осындай мақсатта 1750 жылы Орынбор, Ор бекінісінен басқа Жайық бойының барлық бекіністерінде астық пен шөп айырбасынан басқасына тыйым салынады. М.П.Вяткин пікірінше: Қазақтармен Ор мен Орынбор бекінісінен басқа Жайық бойындағы бекіністерде астық пен шөп айырбас саудасынан басқаға тыйым салынуының себебі, Орынбор мен Ор бекіністерін сауда орталығына айналдыру, сөйтіп Орынбор бекінісін орталықтандыру мақсатын көздеді. Осындай себептермен қатар, біздің пікірімізше, қазақ пен Еділ бойындағы торғауыт қалмақтарының сауда жасауына тыйым салуы қазақ-қалмақ арасында қару-жарақ саудасының пайда болуына жол бермеу. Себебі орыс бодандығының зардабын тартып жүрген қалмақ батырлары қазақ батырларымен бірлесіп кетіп, Ресей үшін қауіпті күшке айналуынан сақтану. Сондықтан да қазақ-қалмақ қарым-қатынасының жақсаруына жол бермеуді көздеді. Орыс әскерлерінің құрамында да, орыс-казак әскерлерінің арасында да шоқындырылған қалмақтар әскери қызмет атқарды. Жайық өзенінің оң жағына қазақтарды өткізбеу талаптары орыс казактарын қазақтардың қарақшылық шабуылынан қорғау мақсаттарын көздеді. Негізінен қазақ жерлерінің кеңеюіне жол бермеу болды. Сауда жүргізу туралы Есет тархан батырлардың келіссөздері Астрахан губернаторынан қолдау таппаса да, іс жүзінде сауда жасалды.

Орынбор – қазақ даласындағы жалғыз сауда орталығы болған жоқ. Астрахан қаласында да айырбас сауда орталығы болып, онда қазақ-қалмақ, орыс-қазақ арасында да айырбас саудалары жасалған. Сауданың қызу жүретін мерзімі шілде мен қараша айларының аралығы. Орынбордағы саудаға қазақтар суыр, саршұнақ, қарсақ т.б. аңдардың терілерін апарған. Илецк және Жайық қазақтары қабан етін, балық, уылдырық, желім және Еділ бойынан сутышқан терілерін әкелген. Аққу мамығының саудасы да біршама табыс келтірген. Мал, тері мен былғарыға қазақтар мен башқұрттар орыс көпестеріне шойын, мыс, темірден жасалған өнімдерді және түрлі маталар, жібек, парча, бархат т.б. астыққа айырбастаған.

1750 жылы Абылай сұлтан мен Жәнібек тархан Орта жүз қазақтарының сыртпен сауда-саттық мәселесін шешуде, Орынбор, Астрахан қалаларына бармай, жақын жерде сауда жасауға қолайлы болу үшін, Тройцк керуен сарайын ашуына Орынбор әкімшілігімен келіссөздер жүргізген. Кейіннен үлкен сауда орталығына айналды. Мұндағы айырбас сарайында 600 қойма мен дүкен жұмыс жасаған. Тройцкіде жердің шалғайлығына қарамай, сауда тез дамыды. Москва, Қазан, Тула, Ростов, Ярославл, Сибирск және т.б. қалалардан көпестер өз тауарларын мал мен жүнге айырбастау үшін келіп тұрған. Троицк керуен сауда сарайы Орынбор саудасына бәсекелесе алмаған.

1751 жылдың 17 маусымында Гурьев қаласы арқылы Астрахан қаласына Қайып хан атынан Нұролла бай Құтылымәмет бастаған Хиуа елшілігі хат әкеледі. Астрахан губернаторы И.Брылкинге жолдаған хатта, Орынбор губернаторының патша сарайына елшілерін жібермегендігін айтып, мәселенің шешімін тапқысы келетіндігін тілге тиек еткен. Губернатор И.Брылкин Қайып хан хатын жауапсыз қалдырған. Себебі, Ресей үкіметі Азия хандарының хандық билікте күшті беделдері жоқ деп олармен санасқысы келмеген. Қазақ тархандары қазақ даласынан өткен сауда керуендерін толықтай өз бақылауларына ұстай білген.

Орынбордағы айырбас саудасындағы тауарлардың эквиваленті тең болмаған. Бұған дәлел, М.Вяткин дерегі бойынша, Ресейде құны 2 руб. 70 көп. тұратын қазанды Орынбор саудасына әкеліп айырбас арқылы сатқан орыс көпестері ақшаға айналдырғанда 50 рубльге сатып пайдаға батқан.

Патша өкіметі қазақ даласымен, Орта Азиямен сауда қатынасын қолға алды. Қолға алудағы мақсаты: біріншіден, патша өкіметінің қазынасын еселеп көбейтуді көздеді; екіншіден, Қазақ даласы мен Орта Азияны Ресейдің тауар рыногына айналдыруды; үшіншіден, сауда қатынасын жасау арқылы экономикалық тұрғыдан тәуелді етуге қол жеткізуді көздеді. Айырбас сауда арқылы қазақ даласының байлығын Ресей империясы өндірісінің өте арзан шикізат көзіне айналдырды. Сенаттың статтық кеңесшісі Кириловқа берілген 1734 жылғы нұсқаудан бастап, ХІХ ғасырдың І ширегіне дейінгі барлық ресми үкімет жарлықтарында қазақ даласында «тыныштық орнату», «татулық орнатуға» бағытталды деп отаршылдық әрекетерін ашып айтпай, отаршылдық мүдделерін іске асыра берді.

Патша үкіметінің қазақтарға Жайықтың оң жағына өтуіне тыйым салуының себебін тарихшы Н.Г.Апполова: «Жайықтың оң жағында отырықшылықпен айналысатын аудандарды мал жайылымына айналдырып тоздырып жіберуінен қауіптенді. Сондықтан патша үкіметі оң жақ жағалауға өткізгісі келмеді. Бұл мәселе орыс - қазақ арасында бір - біріне деген наразылық туғызуға себеп болды» десе, А.Добросмысловтың көрсетуінше: «Патша үкіметі қазақтардың Жайықтың оң бетіне шығуын қаламаған. Себебі, қазақтар Жайықтың оң жағына түпкілікті өтіп алып, Еділ өзеніне дейінгі жерге ие болып қалады», – деп қорыққан Мұнан патша үкіметінің қазақты жерден қысу саясатын ұстанғандықтарын көруге болады.

Н.Г.Апполова мен А.И.Добросмысловтың пікірлерімен қоса, патша үкіметінің қазақтарды Жайықтың оң жағына өткізгісі келмеуінің тағы бір себебі мынадай: қазақтар Жайықтың оң жақ бетіне өтсе, орыс-қазақ бекіністеріне тыныштық бермейді және де сол кездегі Ресей патшалығының боданы болып отырған Еділ бойындағы қалмақтармен қатынасқа түсірмеу үшін оқшаулау саясатын ұстады. Жауынгер әрі мәмілегер қазақ халқы қалмақ, башқұрт халықтарымен тіл табысып бірігіп алып, орыс шекарасына қауіп тудыратын күшке айналып кетуінен қорыққан.

Жайықтан ішкі жаққа өтпеу мәселесі Есет тархан тұсынан кейін де жалғасты. Ол жөніндегі пікірлер әр алуан. Мәселен, М.Абдировтың көрсетуінше: «1756 жылы Императрица Елизавета бұйрығы бойынша Жайық бойына қазақтарға мал жаюға тыйым салынса, 1757 жылы Жайықтан ішкі жаққа мал айдап өтуге рұқсат бермеген. Патшаның бұл жарлығын бұзғандарды ұстап Сібірге жер аударуды бұйырған. 3300 әскери казактар қазақ даласын «қоруға» арнайы шоғырландырылған». Ал, А.Ахмет: «Осы жарлықтың күшін жоюға Нұралы хан, оның кейеу баласы Жәнібек сұлтан Санкт-Петерборға қайта-қайта барды. Бірақ, Патша үкіметі 1755-1756 жылғы башқұрт-қазақ бірлесіп, патша үкіметіне қарсы азаттық қозғалысын ұйымдастырған сәттерін ұмытпағанын еске салады. Сондықтан, Кіші жүздің Жайықтың ішкі бетіне өтуге деген өтініштері орындалмады», – десе белгілі тарихшы Н.Бекмаханова: «...Кіші жүздегі жер мәселесіне қатысы бар, Жайықтың ішкі бетіне өту мәселесін патша үкіметі 1755 жылы Батырша бастаған көтерілісті басқаннан кейін, қазақ даласындағы башқұрттарды кері қайтаруға көмектескендері үшін қазақтарға Жайықтың сол жақ бетін пайдалануға рұқсат берген», дерегін алға тартады.

Кіші жүз қазақтарына Жайық пен Еділ өзендері аралығына көшуге тыйым салынды. Сол сияқты Орта жүз қазақтарына да Ертіс өзенінің екінші бетіне өтуге тыйым жасалды. Мұның бәрі дәстүрлі көшпелі шаруашылыққа негізделген қазақ жұртының тұрмысына ауыр тиді. Тек қана Нұралы хан мен оның қасындағы сұлтандарға ғана «ішкі жаққа» қыстауға кейде рұқсат беріліп тұрған. А.Нүсіпбеков Жайықтың ішкі бетіне өтуге рұқсат 1758 жылы Нұралы хан әулетіне ғана берілген, деп көрсетеді. Қалай десек те жер мәселесі мемлекеттік, елдік өткір мәселе болғаны анық.

Сондықтан жер дауынан туған наразылық шекара барымтасына ұласып отырған. Мәселен, 1758 12 шілдеде князь А.А.Путятиннің хабарлауынша, найзамен қаруланған 70 шақты қазақ жігітері Жайықтан атпен жүзіп өтіп келіп, Қайыңды бекінісінің түбінен тоғайдағы үйірімен жылқыларды айдап әкеткенімен қоймай, бір башқұртты және екі қарулы орыстың екі солдатын өэдерімен бірге алып кетке. Кіші жүз қазақтары бекініс салып жайылымнан қысқан Ресей үкіметіне наразылықтарын барымталап мал айдап алып отырған мысалдарды көптеп келтіруге болады.

Сондықтан қазақ-орыс арасындағы шекара барымтасы тоқтамаған. 1758 жылы 26 шілдеде Мәмбет батыр бастаған жүздеген қазақтар Жайықтың ішкі жағына өтіп, Ор бекінісінің үйір-үйір жылқыларын, карауылдарды соққыға жығып айдап кетіп, қазыналық мүліктерін тонап әкеткен. Соңынан түскен қуғыншылармен шайқасып құтылып кеткен. 1759 жылы 22 сәуірде князь Путятин хабарламасы бойынша, қара халық өз беттерімен Жайықтың ішкі бетіне малмен ғана емес, күймелерімен өтіп алып, орыс-казактардың маяларын таптаған. Патша өкіметінің қазақ жеріне заңсыз қол салғанымен қоймай, қазақтардың Жайықтың ішкі бетіне өтуін заң бұзушылық ретінде бағалаған. С.Толыбековтің көрсетуінше, ХVІІІ ғасырдың 80 жылдарына дейін Жайықтың жағасына қазақтар жақындамады. Бірінші рет 1785 жылы хан Нұралы барон А.Игельстромнан жазбаша рұқсат алады. Жайықтың сол жағындағы Калмыков бекінісіне қарсы жерден 1786 жылы Орынбор губернаторы А.Игельстром 17 қазақ старшынына қарауындағы адамдарымен 45 мың шаруашылыққа жайылымдық жерді пайдалануға рұқсат берген.

Жер жетпегендіктен үлкен өзендердің бойын жайлау мен ішкі бетіне қазақтарды өткізбеу мәселесі өткір мәселеге айналып, бірнеше жылдарға созылған қазақ-орыс арасындағы қатынасқа салқынын тигізген. Барымта мен қарымтадан басталған наразылықтардың арты қарулы қақтығыстарға ұласып отырған.

1. Қазақтардың дәстүрлі шаруашылығы дегенді қалай түсінесің?

2. Қазақ даласындағы орыс-қазақ сыртқы сауданың қазақтар үшін пайдасы болды ма?

3. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы қандай болды?

1. Қазақтардың Е. Пугачев басқарған орыс шаруаларының соғысына қатысуының саяси себептері. Шаруалар соғысының барысы мен тарихи маңызы.

2. Нұралы хан саясаты. Күші жүздегі хандық биліктегі дағдарыс.

3.Исатай мен Махамбет бастаған азаттық жолындағы күрес

4. Күші жүздегі халық-азаттық қозғалысы (1783-1797ж.)

5. Бөкей хандығының құрылуы.

1. Нұралы хан елге келгесін әкесінің басына ескерткіші қоюды. 2. Қарындасын жоңғар билеушісіне ұзатуды ойластырды.

Хан жағдайынан жансыз тілмаш татар Нурмухамбетов арқылы Неплюев хан ордасынан хабар алып отырды. Ол үшін Нұрмұхамедовке жылына құпия түрде 15 рубль төлеп тұрды. Өз кезегінде көзі жеткен ақпараттар мен мәліметтерді беріп тұрған. 1750 ж. 9 мамырда үлкен Қобда бойында Нұралы хан мен инженер ригельман кездеседі Неплюев хан Әбілхайыр моласын салуға сөйлесуге барған болатын. Орынборға келген инженер Неплюевке Орынбор қаласынан Темір өзеңіне дейін өзінің жүрген жолының картасын әкелген, сонымен бірге қазақ даласындағы ертедегі құрылыстардың жоспарын түсіріп әкелген. Екінші мәселе бойынша Нұралының Цеван Доржиге қарындасын беріп өзінің жақсы одақтасы ретінде қатынаста болуын Неплюев қаласады. Нұралыдан Жоңғарлардан бас тартуын сұрап қанша қаражат сұрасада бұл мақсаты үшін болайтынын білдірген. Өз кезегінде Нұралы хан Барақ сұлтаннан есек алу үшін Жоңғарлармен құдаласуының мақсатын айтқан. Неплюев болса Нұралы ханның жоңғар билеушісімен қатынасын жақсартып құдаласып одақтас болуын қаласады онында ресей үкіметі үшін саяси қаупі болады сезіктенген еді.

Нұралы хан мен Барақ сұлтан арасындағы қатынас шиеленісіп Барақ сұлтан өзінің билікке келу мақсаттарын жүзеге асыру үшін Неплюев сеніміне кіру жолдарын жүзеге асыруға тырысты. Нұралы хан Барақ сұлтанды жазаға тартуға жолда жасалуын адал қолқа салды. Барақ сұлтан ұлы Хиуа ханы қалып арқылы әрекет етуге көшеді Шербекті елші етіп Орынборға жібереді. 24 сәуірде Шербек сұлтанның жақын адамдарымен Орынборға жетеді. Қайып ханның хатын жеткізеді. Хатты: Хиуа көпестерінің керуенін қазақ даласында жей тонап жүр. Сондықтан керуенді Нұралы хан аулының үстінен жібермей.