Азат елдің ономастикасы – мемлекетіміздің рухани қазынасы атты ғылыми-тәжірибелік конферецияның материалдары



Pdf көрінісі
бет9/22
Дата11.11.2019
өлшемі2,08 Mb.
#51559
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   22
Байланысты:
19 Асанбаева


 
 

67 
 
О ФОРМИРОВАНИИ ТОПОНИМОВ КОСТАНАЙСКОЙ ОБЛАСТИ  
 
Дускенова Д.О.,  Костанайский государственный университет имени А. 
Байтурсынова, г. Костанай 
 
Названия объектов той или иной местности (топонимы) представляют собой языковое 
состояние, особый тип знаков, существующих и развивающихся по своим особым законам. 
Например,  именно  благодаря  исследованиям  по  топонимике  нами  установлено,  что  на 
территории  Костанайской  области    наличествует  мощный    славяно-русский  пласт.  Этот 
пласт  топонимии  в    данном  регионе    возник  вместе  с  первыми  русскими  людьми,  отражая 
русское  миросозерцание.  
Информацию,  которая  заключена  в  топонимах,  человек  воспринимает  через  органы 
чувств.  Апеллятивы,  к  которым  восходят  топонимы,  являются  своеобразными  индексами 
доступа.  Среди  костанайских  топонимов  нами  выделены  следующие  славяно-русские 
традиционные  группы: 
-топонимы-ойконимы    идеологического  плана  (сохраненные  с  советских  времен):  п. 
Дружба,  Большевик,  Красный  партизан,  Красный  Октябрь,  Красная  Пресня,  Кызыл  ту, 
Первомайское; 
-  топонимы-ойконимы,  названные  в  честь  выдающихся  людей:  сс.  Суворово, 
Лермонтово, Королевка, Ленино, Ломоносов, Панфилово, Мичуринское; 
-  топонимы-ойконимы,  посвященные  выдающимся  государственным  деятелям 
бывшего Советского Союза: Киров, Карл Марс, Свердлов, Фурманово, Чапаевка, Фадеевка, 
Герцено, Жуковка; 
-  топонимы-ойконимы,  связанные  с  мировоззрением  переселенцев:  сс.  Покровка, 
Воскресенка,  Введенка  (праздник  Введение  в  храм),  Богородское,    Богдановка,  Успенка 
Федоровского района; 
-  топонимы,  связанные  с  лексикой  быта  и  общественно-историческим  отношения:  сс. 
Лесное,  Рыбкино,  Окраинка,  Крутоярка,  Черняевка,  Большое,  Сокол,  Барсуковка, 
Подгородка,  Дальнее, Мирное, Целинное, Прогресс
- топонимы, отражающие животный мир местности: сс. Волковка, Ершовка, Суриковка,  
Журавлевка,  Воробьевское, Сокол;  
-  топонимы,  отражающие  фамилию,  имя  владельца  (первопроходца):  Константиновка, 
Ивановка, Никитинка, Алешинка, Кравцово, Федосеевка, Смирновка). 
Справедливо мнение российского ученого Н.К. Фролова, что «при определении состава 
топонимических  основ  прежде  всего  необходимо  учитывать  не  только  первообразные 
структуры,  идентичные  породившим  их  апеллятивам,  но  и  регулярные  образования, 
возникающие в процессе перехода имен нарицательных в собственные, которые в результате 
опрощения, сращения словоформ представляют собой корневого типа сложения, способные 
присоединять аффиксы» [1, с.193].  
Тип  объекта  предполагает  учет  словообразовательной  модели.  Поскольку  признаки  у 
географических  объектов  разные,  они,  как  правило,  требуют  и  соответствующего 
оформления в слове. Ведущую роль, считаем, здесь играет аффиксация: функционирование 
суффикса  -ск-,  с  помощью  которого  образуются  топонимы  от  основ  собственных  и 
нарицательных  существительных.  Данная  модель  распространена  на  всей  территории 
региона. 
Таблица 1 - Словообразовательная аффиксация топонимов 
форманты 
количество (населенные пункты)  
-ск/-инск/-енск/-овск- 
29  
-к/-овк/-евк/-енк/-онк/-енк 
37  
 -ова/-ина  
14  
-ин/-ов/-ев/ 
 11 
 -ово/-ево 
16 
  -коль 
                                   9 

68 
 
 
Как  показано  в  Таблице  1,  наибольшую  активность  данный  суффикс  приобретает  в 
топомоделях  с  производными  суффиксами  -инск,  -овск  (сс.Мичуринское,  Шеминовское, 
Московское,  Ульяновское,  Шишкинское  Костанайского  района;  чаще  всего  в  качестве 
основы в топонимах выступают антропонимы на -ово, -ина, -ино (сс. Матросово, Фурманово, 
Суворово, Калинин, Пилкино). 
Помимо аффиксации при учете типа объекта и его признаков, достаточно продуктивна 
модель,  где  в  одном  названии  объединяются  два  признака  объекта,  что  не  противоречит 
целям номинации: расчлененность наименования позволяет отразить все важные для объекта 
признаки. Это сложные и составные топонимы.  
С  помощью    -к/-овк/-инк/-онк/;  -ин/-ов/-ев  (Таблица  1)  образуются  топонимы, 
указывающие на физико-географические признаки объекта и на отношение к человеку, что 
было  естественным  явлением  в  период  освоения  территории  Костанайского, 
Алтынсаринского  (сс.  Песчанка,  Анновка,  Перцевка,  Осиповка),  Карабалыкского  (сс. 
Святославка,  Славянка,  Белоглинка,  Тургеневка,  Шевченковка,  Забеловка,  Львовка, 
Милютинка), Федоровского (сс. Федоровка, Пешковка, Калиновка, Успеновка, Владыкинка, 
Дмитриенка,  Костряковка,  Волковка,  Белояровка,  Тельмановка,  Чеховка,  Калиновка, 
Цабелевка,  Лысановка,  Костычевка,  Березовка,  Банновка),  Мендыгаринского  (сс.  Каменка, 
Милютинка,  Введенка,  Загаринка,  Михайловка,  Архиповка,  Нечаевка,  Садчиковка, 
Татьяновка, Алешинка) районов. 
Учет  типа  объекта,  а  соответственно,  его  свойств,  физико-географических 
характеристик является одним из основных и наиболее важных факторов, определяющих как 
использование  определенных  типовых  основ,  так  и  словообразовательных  моделей.  С  этой 
позиции  стоит  сказать,  что  номинация  по  указанным  компонентам  для  вышеуказанных 
районов  Костанайской  области  носит  традиционный  характер  и  подтверждает  мысль,  что 
топонимические  типы  пришли  вместе  с  переселенцами,  где  названные  модели  были  также 
продуктивны.  Причем  продуктивность  аффиксов  в  основном  не  менялась.  Исключением 
можно  считать  только названия  с  суффиксом  коль  (сс.  Сарыколь,  Узынколь,  Жанбасколь, 
Акшаколь,  Косколь), которые имели большую популярность в казахском языке.  
К  компоненту  номинативной  ситуации  мы  отнесли  номинатора,  т.е.  человека  или 
коллектив  людей,  дающих  название.  Сюда  относятся  такие  признаки,  как  прежнее  место 
жительства  переселенцев,  отношение  к  местному  диалекту,  эмоциональное  восприятие 
человека. 
Появившись первоначально в устной речи, данные топонимы выражали экспрессивно-
эмоциональное отношение населения к тем или иным объектам и относились, как правило, к 
небольшим  географическим  реалиям.  Производящая  основа  отражала  исключительно 
физико-географические  признаки  называемых  объектов.    Таким  образом,  называя  объект, 
человек ставил задачу не только идентифицировать его, но и выражал свое  эмоциональное 
отношение, «образное видение» объекта. 
Личность именователя также проявляется в условиях искусственной номинации, когда 
человеку  либо  как  первооткрывателю,  либо  по  долгу  службы  приходится  давать  имена 
географическим  объектам.  При  искусственной  номинации  номинативный  процесс  имеет 
разовый характер, автор часто известен либо определен документально; такие наименования 
несут  печать  искусственности  и  выпадают  из  функционирующей  на  данной  территории 
топонимической  системы.  Такие  топонимы  создаются    географами,  топографами.  На  карте 
Костанайской  области  особняком  стоят  названия,  присвоенные  переселенцами:  с. 
Архангельское,  с.  Георгиевка,  с.  Крымское  (Денисовский  район),  сс.  Гурьяновское, 
Ельшанское,  Ворошиловка  (Карабалыкский  район),  сс.  Новоселовка,  Московское, 
Владимировка,  Янушевка,  Надеждинка,  Рязановка  (Костанайский  район),    др.  Данный 
фактор напрямую зависит от времени именования объектов, т.к. искусственные имена – чаще 
всего самые поздние по времени образования.   

69 
 
Обращение  к  вопросу  взаимосвязи  местных  географических  терминов  и  топонимов  в 
данном исследовании обусловлено  прежде всего стремлением выявить виды географических 
терминов,  ставших  в  процессе  топонимизации  именами  собственными;  раскрыть 
возможности  диалектной  лексики  как  источника  топонимической  номинации  и    носителя 
информационной  нагрузки;  описать  ареалы  распространения  географических  терминов, 
выявить  своеобразие    русской  топонимии  на  территории  Костанайской  области, 
включающей базовые географические апеллятивы.   
Перечисленные  факторы,  будучи  в  определенном  взаимодействии  в  течение 
значительного периода времени, безусловно, не могли не повлиять на специфику появления 
топонимической системы Костанайской области. 
Нами определена структура славянских топонимов региона: 
-  самая  значительная  группа  топонимов  деревень  восходит  по  происхождению  к 
русским  личным  именам,  фамилиям  (например,  Лермонтово,  Свердловка,  Силантьевка  в 
Алтынсаринском районе, Лаврентьевка,  Валентиновка, Тимофеевка, Юльевка, Федосеевка в 
Аулиекольском  районе,  Борисовка,  Надеждинка,  Михайловка,  Святославка,  Терентьевка, 
Смирновка,  Назаровка,  Ленинское  в  Карабалыкском  районе,  Алешинка,  Никитинка, 
Степановка,  Михайловка,  Борки,  Архиповка,  Татьяновка  в  Мендикаринском  районе, 
Александровка,  Давыденковка,  Ждановка,  Васильевка,  Сергеевка,  Константиновка, 
Ульяновское, Ломоносовка, Семеновка, Глазуновка в  Костанайском районе); 
-  топонимы,  отражающие  особенности  местной  растительности  (дд.  Березовское, 
Вишневое Карабалыкского района, дд.Сосна, Маковка Мендыкаринского района, Вишневка 
Сарыкольского района, д.Степное Алтынсаринского района, дд. Калинин, Лесное, Сосновка 
Аулиекольского района); 
-  отдельную  группу  составляют  топонимы,  образованные  при  помощи  слова  «ново»: 
Новониколаевка, Новоалексеевка в Алтынсаринском районе, Новопавловка, Новонежинка в 
Аулиекольском  районе,  Новотроицкое  в  Карабалыкском  районе,  Новониколаевка, 
Новоборковское 
в 
Мендыкаринском 
районе, 
Новосеменовка, 
Новобарвиновка, 
Новодудаковка  в Сарыкольском  районе, Новоселовка в  останайском  районе.  
Славянские  народы,  издревле  проживавшие  на  территории  современного  Казахстана, 
оставили после себя богатое топонимическое наследие.  
Появившиеся  в  Костанайской  области  русские,  в  основном  выходцы  из  северных 
районов  России,  украинцы,  белорусы,  отчасти  поляки  позволили  развиваться  здесь 
славянскому  населению.  Они  сформировались  в  первый  период  на  диалектной  основе 
севернорусских  говоров  и  характеризуются  совокупностью  признаков,  частью  общих  с 
русскими говорами северного наречия, а частью возникших в местных условиях в результате 
междиалектных и межъязыковых контактов.  
Личность именователя также проявляется в условиях искусственной  номинации, когда 
человеку  либо  как  первооткрывателю,  либо  по  долгу  службы  приходится  давать  имена 
географическим  объектам.  При  искусственной  номинации  номинативный  процесс  имеет 
разовый характер, автор часто известен либо определен документально; такие наименования 
несут  печать  искусственности  и  выпадают  из  функционирующей  на  данной  территории 
топонимической  системы.  Такие  топонимы  создаются  географами,  топографами.  На  карте 
Костанайской  области  особняком  стоят  названия,  присвоенные  переселенцами:  с. 
Архангельское, с. Георгиевка, с. Крымское (Денисовский район),  
На  территории  Костанайской  области  проживают  представители  более  20 
национальностей.  В  регионе  наблюдается  взаимодействие  культур  и  двуязычие.  Однако 
влияния  других  языков,  кроме  языков  славяно-русской  подсистемы,  на  формирование 
региональной топонимической системы  не наблюдаются. 
Вопрос  о  взаимодействии  и  взаимообогащении  русского  и  казахского  языков  был  и 
остается  самым  актуальным  и  в  наше  время.  Русский  язык  не  подвергся  значительному 
влиянию  со  стороны  языков,  функционирующих  на  территории  Костанайской  области. 

70 
 
Влияние русского языка проходило на протяжении многих лет, оно продолжается в какой-то 
степени и теперь.  
Конечно,  процесс  междиалектного  и  межъязыкового  взаимодействия  не  становится 
обыкновенным вытеснением одних слов другими, так как сложные взаимоотношения языков 
и форм определяются сознанием говорящего. Приспосабливаясь к новым условиям на новых 
землях,  переселенцы  прибегали  к  помощи  местного  населения.  Славяне,  заселяя  новые 
места, использовали  свою лексику не только в быту, но и в топонимии (названия тех мест, 
куда они переселялись). 
Таким  образом,  сложившееся  двуязычие  определяет  своеобразие  сформировавшейся 
топонимической  системы.  Это  своеобразие  характеризуется  присутствием  параллельных 
ономастических систем.  
Все  названные  принципы  формирования  топонимической  системы,  являясь 
одновременно и факторами названного процесса, должны учитываться, анализироваться при 
изучении любой топонимической системы, так как полученные данные позволяют говорить 
о системности географических названий региона, в которой все указанные факторы находят 
свое взаимодействие и взаимовлияние. 
Кроме  топонимов,  отражающих  родовые  имена,  на  территории  области  повсеместно 
встречаются  названия,  содержащие  индикаторы  (географические  детерминативы)  типа: 
коль/куль «озеро», су «вода».  Например: сс. Карачаколь, Косколь Федоровского района; сс. 
Талдыколь,    Жалтырколь,  Муктиколь  Камыстинского  района;  сс.  Шункурколь,  Ушколь, 
Карасу  Аксу  Денисовского  района;  с.  Коржинколь  Тарановского  района;  с.  Акчаколь 
Узункольского  района;  сс.  Сарысу,  Каламкарасу,  Кишиколь,  Кумколь,  Жангельдинского 
района и т.д.  
Топонимы тюркского происхождения, вошедшие в русскую топонимическую  систему 
Костанайского  региона,  содержат  в  себе  компоненты,  сохранившие  графику  и  значение, 
которые  имели  ранее  в  языке-источнике.  Например:  Шункурколь  «глубокое  озеро», 
Караколь  «черное  озеро»  (Денисовский  район),  Есенколь  (Федоровский  район),  Сарыколь 
«желтое озеро»,  Узункуль «длинное озеро» (Узункольский район). 
Не вызывает сомнения тот факт, что основная причина преобладания топонимов того 
или  иного  происхождения  –  национальный  состав  населенного  пункта,  количественное 
преобладание  населения  того  или  иного  происхождения,  сложившееся  еще  до  начала 
российской колонизации. Одной из причин локализации той или иной нации на территории 
региона  является  тот  факт,  что  каждый  этнос  сохранял  или  стремился  занять  свою 
экологическую нишу.  
 
Использованная литература: 
1.  Фролов  Н.К.  Топонимическая  таксономия  в  зеркале  лексической  подсистемы  языка// 
Филологический  дискурс:  Вестник  филологического  факультета  ТГУ.-  Тюмень,  2000.- 
280с.  
2.  Березович  Е.Л.  Топонимия  Русского  Севера:  Этнолингвистические  исследования.  – 
Екатеринбург, 1998. – С. 38-47.    
3.  Мадиев Г.Б. Формирование русской гидросистемы Восточного Казахстана // Ономастика 
Поволжья. – М., 2001. – С.51-63. 
4.  Березович Е.Л. Русская топонимия в этнолингвистическом аспекте. – Екатеринбург, 2000. 
– С. 11 – 284. 
5.  Березович  Е.Л.  Топонимия  и  исторические  предания:  к  вопросу  о  взаимодействии 
различных версий этнокультурной информации // Ономастика и диалектная лексика: Сб. 
науч. тр. Вып.3. / Под ред. М.Э. Рут. – Екатеринбург, 1999. – С.30.  
6.   
 
 
 
 

71 
 
ЫРЫМҒА БАЙЛАНЫСТЫ АТ ҚОЮ 
 
Дүйсенбай А.С.,   Қостанай қалсының №19 орта мектебі, Қостанай қаласы 
 
Біздің  дана  халқымызда  «Балаға  қандай  ат  қойылса,  оның  болашақ  тағдыры  соған 
байланысты болады», — деген наным-сенім бар. Ырымдап ат қою – қазақтың қанына сіңген 
дәстүрі.  Соның  ішінде  бала  туысымен  ең  алғаш  кездескен  кісінің  атын  қою  –  бұрындары 
жақсы  ырым  саналған.  Және  де  ата-бабаларымыз  жаңа  туған  нәрестеге  көз  тимесін,  өмірі 
ұзақ  болсын  деген  ниетпен  баласына  әдейі  түпкі  мағынасы  сиықысыз  есімдерді  де  қойған. 
Мұндай  дәстүр  қазақтарда  ғана  емес,  орыстарда  да  бар.  Орыс  халқында:  Клавдия  (ақсақ), 
Ардалион  (лас),  қазақ  халқында:  Жаман,  Қиқым,  Шоқпыт,  Сасық  секілді  есімдер  сондай 
ырыммен  қойылған.  Жалпы,  Шоқан  Уәлиханов  ырымды  әдет-ғұрыпқа  жатқызса,  Сейіт 
Кенжеахметұлы  «Ырым  –  халықтың  жақсы  ниетінен  туған  ғұрып,  халықтың  сенімі  мен  ақ 
ниетінен,  шын  көңілінен  туған  ұлттық  ерекшеліктің  бір  саласы», —  дейді.  Олай  болса, 
ырымдап ат қоюдың айыбы жоқ. Қайта ол – жақсы дәстүр. Тек қазіргі заманда бұрынғыдай 
мағынасы сиықсыз есімдерді балаға қоймағанымыз дұрыс. [ 1, 12 б.]. 
Бұрындары  балаға  есімді  бесікке  бөлер  алдында  қойған.  Қазақтың  салт-дәстүрін 
зерттеушілердің  бірі  Ю.Бошняков  бұл  туралы  былай  деп  жазады:  «Баланы  бесікке  бөлерде 
күн ілгері ауыл-аймаққа хабар беріліп, әркім қал-қадірінше той жасайды. Тойға жиналғандар 
балаға  қатысты  екі  шараны  жүзеге  асыратын  болған.  Бірінші  кезекте  балаға  ағайын-
туысының  ұйғарымымен  өздері  іштей  құптап  жүрген  есімді  қою.  Мұны  сол  ауылдың  ең 
беделді  азаматы  сәбиді  қолына  алып  азан  шақырып,  үш  рет  бала  есімін  құлағына 
қайталайды.  Ал,  ақсүйек  әулеттердің  баласына  есімді  молда  құран  оқып,  кітапқа  қарап 
қояды.  Мұнда  көптеген  ырым-жорамал  бар.  Маңдайы  нұрлы  болып  туған  бала  тіл-көзден 
аман жүруі үшін оған Итаяқ, Күшік, Жаманбала, Сасықбай деп, әдейі жиіркенішті есім қоя 
салады. Баламның аты затына сай болсын деп небір жаһангер қолбасшы, дінбасы, пайғамбар 
есімдерін де беретіндер болған. Бірақ, олардың есімін әке-шешесі ержеткенше жасырын атап 
жүреді.  Себебі,  бала  ол  есімді  көтере  алмай,  өліп  қалуы  ықтимал  деп  жорыған.  Иә, 
баласының атын ырымдап қою – ата-анасының ниетін білдіреді. Қазір де көп адам баласына 
ғұлама болсын деп – Марғұлан, Қаныш, ақын болсын деп – Абай, батыр болсын деп – Едіге, 
Жәнібек, Алпамыс, ақылгөй ана болсын деп – Зере, Айғаным деп ырымдап ат қойып жатады. 
[2 , 65 б.]. 
Есімдерді  ырымдап  қою  бірнеше  топқа  бөлінеді.  Олар  негізінен,  мынандай:  атақты, 
белгілі, ғұлама, жақсы адамдарға тартсын деп олардың есімін қою, бала тілеп, тілеуі қабыл 
болғанда  шүкіршілік  айтып,  соған  лайықты  атау  (Ондай  есімдер:  Тілеуқабыл,  Аллаберген, 
Құдайберген, Тілеуберген, Тәңірберген). Шаңырақта сәби шетіней бергенде сәби тұрсын деп, 
жағымсыз аттарды қою. Ат ұстар ер бала тумай, қыз өмірге ке-ле бергенінде қыздың есіміне 
«ұл» сөзін тіркес етіп, сәбиді, Ұлтуған, Ұлмекен, Ұлбосын, Ұлтуар, Ұлжан тәрізді есімдермен 
атап, ұл күту. Егерде баланың бойында меңі, қалы бар болса, қазақтар ұл-қызын соған сәйкес 
Қалдыбай,  Меңдігүл,  Меңсұлу  деген  тәрізді  есімдермен  де  атаған.  Тіпті,  қазақ  халқында 
ырымға  да  қатысты  мынандай  есімдер  бар:  Ырымкүл,  Ырымбала,  Ырымтай,  Ырымжан
Баласы  қайтыс  болғаннан  кейін  шаңырақта  тағы  да  бір  сәби  дүниеге  келсе,  біздің  ата-
бабаларымыз оны өлген ұл-қызының орнына келген санап, сол баланың өтеуі деп, ұлдарын 
Төлеген,  Төлеу,  Төлеубек,  Төлеуқадыр  деп  атауды  ырымға  айналдырған.  Сәбиге  ат  қоюдағы 
салт-дәстүр  Негізінен,  қазақ  халқын-да  балаға  ат  қойғанда  ата-аналардың  арқа  сүйейтін  ең 
басты он бес салт-дәстүрі бар. Олар: 
1. Балаға артық саусағына қарай ат қою. Есімдері: Артық, Артықәлі, Артық-бай, Қосекен. 
2. Балаға тіл-көз тимейді деген ниетпен ат қою: Жаманбай, Қойшыбай, Ошақбай, Тезекбай.  
3. Баланың дені сау, жаны берік болуы үшін ат қою: Тасболат, Тастемір, Шымырбай. 
4.  Баласы  шетіней  берген  үйде  жас  сәбиге  ат  қою:  Аман,  Аманкүл,  Есен,  Жүрсін,  Тоқтар, 
Тұрсын, Тұрсынкүл т.б. 

72 
 
5.  Бала-шағаларының  өмірі  ұзақ  болсын,  көп  жасасын  деген  ниетпен  ат  қою:  Жанұзақ, 
Жүзбай, 
Жүзжасар, 
Мыңжасар, 
Өмірбек, 
Сексенбай, 
Тоқсанбай, 
Ұзақбай. 
6.  Бұрын-соңды  болған  қару-жарақ  аттарына  байланысты  ат  қою:  Қылышбай,  Мылтықбай, 
Найзабек, Садақбай, Шоқпарбай т.б. 
7. Елдің ардақты аза-маттарының атын солардай батыр, дана, өнерлі болсын деген ниетпен 
жаңа туылған балаға ат қою: Абай, Абылай, Ғабит, Жәнібек, Иса- тай, Қазыбек, Махамбет, 
Сәбит, Сәкен, Сырым, Төлеби, Ыбырай т.б. 
8.  Ерекше  көзге  түскен  белгілеріне  қарай  ат  қою:  Анарбай,  Қалдыгүл,  Қалдыбай,  Құдірет, 
Меңдібай, Меңдігүл, Сүндет. 
9.  Ислам  дінінің  әсеріне  байланысты  ат  қою:  Ғали,  Жамал,  Зылиха,  Иса,  Мұхаммед,  Омар, 
Оспан, Сүлеймен, Хадиша. 
10.  Қыз  аттарына  аспан  әлемінің,  аңдардың,  асыл  тастардың,  қымбат  маталардың,  нәзік 
өсімдіктердің  атын  қою:  Айман,  Алтын,  Еңлік,  Жібек,  Жұлдыз,  Күміс,  Құралай,  Мақпал, 
Меруерт, Раушан, Шолпан, Шынар т.б. 
11. Мерзімінен бұрын дүниеге келген балаға ат қою: Лекер, Шалабай, Шалабек. 
12. Мұрат-мақсатыма жеттім-ау деген ниетпен ат қою: Арман, Бақыт, Мақсат, Мұрат. 
13. Соңғы балаға ат қою: Кенжебай, Кенжегүл, Кенжетай
14.  Төрт  түлік  мал,  аң  мен  құстарға  байланысты  ат  қою:  Арыстан,  Аюбай,  Бота,  Ботагөз, 
Бүркіт, Қойшыбай, Сандуғаш т.б. 
15. Ұлы жоқ үйде қыз туғанда ат қою:  Болған, Тойған,  Ұлбала, Ұлтуған, Ұлмекен, Ұлбосын, 
Ұлтуар, Ұлжан, Ұлту т.б. [ 3, с.252]. 
Басқа  халықтан  сіңісіп  кеткен  есімдер  қазақ  халқының  салты  бойынша,  балаға  үш 
күннің  ішінде  ат  қойылуға  тиісті.  Бұл  да  бұлжытпай  орындалатын  заң.  Жасыратыны  жоқ, 
халықтардың  бір-бірі-  мен  ыстық  қарым-қатынасы-ның  нәтижесінде  және  сол  ұлттың, 
ұлыстың әдебиеті мен тарихын оқып, білудің нәтижесінде кейбір есімдер бір-біріне ауысып, 
сол халықтың бірқатар есімдері біздің төл есімдерімізге де айналып кеткені қашан. 
 Əсіресе, қазақтарда ежелгі түркі, араб, Иран есімдері көп. Олардың кейбірі мынандай: 
Ежелгі түркі есімдері Едіге («жақсы»), Ораз («байлық, сәттілік»), Манас («Сұмдық алып»), 
Бөкей  («батыр,  мықты»).  Араб  есімдері  Абылай  («ата,  әке»),  Аи-да  («сыйақы,  пайдалы»), 
Әсел  («бал»),  Әмина  («сенімді»),  Асхат  («бақытты,  сәтті»),  Ғазиза  («сүйікті, 
қымбатты»),  Ғани  («бай»),  Данияр  («жақын,  таныс»),  Динара  («күміс  ақша»),  Жамал 
(«әдемі,  тартымды»),  Қадір  («құрметті»),  Қайрат  («күшті,  қуатты»),  Мәлік  («патша»), 
Мұхит  («мұхит,  қоршаған  орта»),  Мұхтар  («ерекше,  таңдамалы»),  Рәзия  («сүйікті, 
тартымды»),  Сәбит  («нық,  сенімді»).  Иран  есімдері  Айдана  («ақылды,  дана»),  Айнагүл 
(«таза,  мөлдір»),  Ахан  («темір»),  Бақтияр  («ба-қытты,  қалаулы»),  Бибігүл  («Гүл  шашқан 
ханым»), Да-на («данышпан, ақылды»), Жәния («нәзік жанды»), раушан («көрнекті, ашық-
жарқын»),  Рүстем  («батыр,  ер-жүрек»).  Бұрындары  қазақ  халқында  біріккен  сөздерден 
тұратын,  яғни,  әрбір  сөз,  есімнің  бірінші  әрпін  бір-біріне  қосып  қойылатын  есімдер  де 
болатын.  Солардың  бірі  –  МЭЛС.  Ол  Маркс,  Энгельс,  Ленин,  Сталин  деген  есімдердің 
бірінші әрпінен тұрады. Сондай-ақ, қала аттарымен (Ирак, Бағдат) балаларды атау да орын 
алды. [1, 56 б]. 
Есімдерді таңдап, талғап қоюда бұлардан басқа да белгілер мен түрлі нышан, әр түрлі 
жағдаяттар болып отырған.  Мәселеге,  Аманжан, Қаржаубай, Жолай тағы басқа. Көп ретте 
ертедегі  есімдер  халықтың  әдет-ғұрып,  салт-сана,  тарихи  дәстүрлерімен  байланысты 
қойылып  отырғаны  белгілі.  Ал  балалары  тұрмай  өле  берген  үйлерде  өмірге  жаңа  келген 
сәбилерге: Тоқтар, Тұрар, Тұрсын деген есімдер қойылып отырған. 
Батырлар  жырларындағы  халық  батырлары  мен  тамаша,  ақылды  да  парасатты  тарихи 
адамдардың  дәстүрлі  есімдері  ұрпақтан-ұрпаққа  жетіп,  күні  бүгінге  дейін  қойылып  келе 
жатыр. 
Тіліміздегі  кеңінен  тараған  екі  не  үш  сөздерден  құралған  күрделі  тұлғасы  есімдердің 
көбірек  кездесетіндері  –  құрамында  бай,  бек,  би,  хан,  сұлтан,  төре,  шах,  ханым 

73 
 
компоненттері  (сыңарлары)  бар  есімдер.  Тарихи  сипаты  жағынан  бұл  сөздер  архаизм  әрі 
историзм ретінде келмеске кеткен әлеуметтік терминдер. 
Қазақ  халқы  тарихында  феодал  ақсүйектер  –  өздерінің  әлеуметтік  тегін  немесе  атақ 
дәрежесін  көрсету  мақсатымен  бай,  бек,  би,  төре  сияқты  сөздерді  өз  есімдеріне  қосып, 
қосақтай  айтып  отырған  еді.  Бұл  анықтауыш  сипаттағы  тұлғалар  сол  замандардан  бастап 
жалпы халық есімдері құрамында да жиі кездесетін. 
Бірақ  біздің  советтік  дәуірде  анықтауыштар  әуелі  мағыналарынан  айырылса,  енді 
біреулері  жаңа  мағынаға  ие  болды.  Мәселен,  мырза  қазіргі  кезде  «қайырымды»,  «жомарт», 
«мәрт  адам»,  «бай»,  «әлді»,  «қуатты».  Бұл  күнде  ата-аналар  балаларына  –  бай,  бек,  би, 
сұлтан, төре сөздері арқылы жасалған есімдерді сирек беріп, балаларға мән-мағынасы айқын 
да  анық,  сұлу  да  көркем  есімдер  береді:Мәселен,  Басат,  Азат,  Артур,  Айбек,  Серік,  Алма, 
Дина, Мира, Сәуле тағы басқа. [ 3, 254б]. 
Кейбір  есімдердің  мән-мағынасы  (семантикасы)  мен  дыбыстық  сипаттары  арқылы 
белгілі  бір  аймақ  тұрғындарының  тілдік  ерекшеліктерін  анық  байқауға  болады.  Сол 
жергілікті  тілдер  негізінде  қойылған  есімдердің  алуан  түрлі  тұлғалары  мен  тұрмыстың 
варианттары  да  ерекшеленіп  тұрады.  Атап  айтқанда,  оңтүстік,  тұрғындары  есімдеріне 
дауыссыз еріндік және сонар мдыбыстары орнына қатаң дауысты п дыбысы қолданылса, сол 
пдыбысы  орнына  сонар  м  дыбысының  қолданылуы  есімдер  мен  фамилиялардың  тек  басқа 
буындарында ғана емес, ортасында да кездесіп отырады. Мәселен,  Пақтагүл (әдеби тілдегі 
Мақтагүл  орнына),  Палым  (Балым);  Полат  (Болат),  Палымбет  (Болымбет)  т.б.  Алматы, 
Жамбыл,  Талдықорған  облыстарында,  сондай-ақ  Семей,  Шығыс  Қазақстан  облыстарының 
кейбір  аудандарында  әдеби  тіліміздегі  дауыссыз  ұяңш  дыбысы  орнына  тіл  алды  чдыбысы 
қолданылады. Мәселен, Ақчал, Чегебай, Чотбай, Чойбек т.б. 
Тілімізде  халықтың  осындай  ұлттық  психологиялық  түсінік,  ырым,  наным-сенім 
негізінде  дүниеге  келген  есімдер  өте  көп.  Айталық,  аты  аңызға  айналған  Қорқыт  есімінің 
шығу  тарихы  «Қорқыт  ата»  кітабында:  «Қорқыт  ата  дүниеге  келгенде,  табиғат  алай-дүлей 
қаһарына  мініп,  көк  аспанды  қара  бұлт  басып,  бірнеше  күн  қараңғылық  билеп,  елдің  зәре 
құтын қашырған күн болыпты» делінген. Халықты қорқытқан бала деп атын Қорқыт атапты 
десе, енді бір деректерде Қорқыт түбірі – құт - береке, байлық, ырыс мағынасында қойылған 
есім делінеді. 
ХХ  ғасырға  дейінгі  қазақ  есімдері  өз  заманының  көрінісі  екеніне  де  бөлек  тоқталуды 
һажет  етеді.  Қазақ  есімдеріне  көңіл  аударған  адам  қазақ  халы  туралы  көп  нәрсені  білу 
мүмкіндігіне  ие  болады.  Себебі,қазақ  халқы  есім  беруде  де  өзінше  бір  үлкен  құбылыс  иесі 
екені  анық.  Қандай  аласапыран  жағдайларды  басынан  кешірсе  де  есім  беруге  келгенде 
халықтық  тамырынан  айрылмаған. Сонымен,  қазақ  есімдеріне  тек  сәби  дүниеге  келгенде 
берілген  ат  деп  қанақарап  қоймай,  оған  қазақ  поэзиясының  және  қазақ  тарихының  бір 
құрамдас бөлігі деп бағалау қажет. Əсіресе, ақын-жазушылар, кино және театр қайраткерлері 
өз  шығармаларына  сол  тарихи  кезеңге  тән  есімдерді  таңдағаны  абзал. Ал  қазіргі  еліміз 
егемендігін  алып  әлемге  танылып  жатқан  бейбіт  заманда  Гүлжауар,  Жаншуақ,  Ерхалық 
сында  жаңа  есімдердің  пайда  болуы  да  халқымыздың  арманшыл  халық  кенін  және  сол 
армандаған мақсатына жете білетіндігінің дәлелдейді. [3, 256 б]. 

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   22




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет