ҚазақТЫҢ этикасы мен эстетикасы астана

223 
Қазіргі қазақстандық әдеп мәдениетінде басқа да қайшылықтар 
мен қиындықтар жеткілікті. Алдымен көзге түсетіні – адамгершілік 
мәдениеттің төмендеуі. Егер тоталитарлық жүйеде қоғам мемлекет 
ішіндегі бағынышты тетікке айналса, онда көптеген посткеңестік 
елдерде қоғамдық құрылымдар мүлдем елеңбей қалды: бір жағынан, 
өзінің мәнді белгілері бойынша тұлғасыз көпшілікке (масса) айналған 
халық бұқарасы бар. Екінші жағынан, жүйелер теориясы бойынша, 
құрылымы біртиптес тұтастық түбінде деградацияға ұшырайды. 
Әрине, Қазақстан және ТМД-ның басқа елдерінде жаңа әлеуметтік-
мәдени құрылымдар қалыптасып жатты. Алайда олар билеуші топтың 
белсенділігіне қатысты болды. Халықтың онда ісі аз болды. 
Халықтың бұқаралық мәдениеттің теріс жақтарын өз бойына 
жылдам сіңіріп алуының тарихи себептері бар. Біріншіден, еліміздің 
негізгі тұрғындары қазақтар мен орыстар ғасырлар бойы 
қауымшылдық ділде әрекет етті. Мысалы, Ресейдің “алтын 
ғасырындағы” соборлық идея жеке индивидтің ар-ожданы негізінде 
қоғамдасуын білдіреді. “У ішсең де, руыңмен іш” деген қазақтар 
менталитеті айтпаса да түсінікті. Жоғарыда дәстүрлі мәдениеттегі 
тұлға мен қауымның арақатынасы белгіленген. ХХ ғасырдың аяғында 
дейін ол өз тұрақтылығын сақтап келді. Социалистік құрылыстағы 
“коллектившілдік” турасынан алғанда қауымшылдықтың ерекше 
түріне жатады. 
Бұл сипатта мына бір теориялық қағиданы ескеру қажет: 
қоғамдастық, қауым, неше түрлі коорпоративтіктер (клан-ру, діни 
ұжымдар, отбасы, мамандық, спорттық бірлестіктер, клубтар, 
мүдделері құрылымдар, т.т.) адамдық келісімнің нәтижесінде өмірге 
келеді және оған тәуелді болып отырады. Сол себепті тұлғалық және 
әлеуметтік 
бірлестіктер 
тарихи-релятивтік 
болып 
келеді
1
. 
Қоғамдастықтың относительдігі (салыстырмалылығы) әлеуметтік-
мәдени феномендерінің де шарттылығын тудырады. Мысалы, КСРО 
тарағаннан кейін отарсыздану үдерістері әлемдік өркениеттіліктің 
басқа тарихи жағдайында өтіп жатыр. Өйткені ХХ ғасырдың 60-ы 
жылдарындағы отарсыздану Батыс метрополиясы емес, бұрынғы 
метрополияның үлкен болса да бөлігінде жүрді. Сол себепті 
этнократиялық ұстаным тарихи үдерістердің жалпы бағытына сәйкес 
келмейді, индивидуализмге негізделген қоғамды құру үшін батыстық 
немесе ресейлік құндылықтардан алшақтамай, қайта олармен ұлттық 
архетиптерді сақтай отыра конвергенцияға бару қажет.
Автордың жалпы шыншылдық тұғырнамасы шығармашылық 
сипатта болғанымен бір нәрсені естен шығармаған жөн: жетілген 
өркениеттерде этноцентризм өзінің позитивтік қуаттылығын 
1
Қодар А.
“Мустанги и пони: поле десоциализации // Тамыр. – № 2 (4). - 2001.С.3. 

224 
жоғалтқанымен (мысалы, АҚШ-тың әлемдік қауымдастық пікірін 
ескермей, басқа елдердің ішкі істеріне араласуы), көптеген ғасырлар 
бойы отар болып келген елдердегі ұлтжандылықтың мәнісі мен 
табиғаты мүлдем басқа. 
Сонда да Абай бастап берген өз қоғамы мен адамы бойындағы 
теріс қасиеттерді объективті тұрғыдан сынау жағымды. Ол жағымсыз 
қатынастар мен қылықтардан арылуға себебін тигізе алады. Тек 
әмбебапты әділдік принципі бағыт беруші тетік қызметін атқарып 
отыруы қажет. 
Индустриалдық және бұрмаланған тоталитарлық қоғамдардың 
дағдарысыстанған және тұлғасыздандырылған әдептік құрылымдарды 
шекті. Оның негізінде өркениеттік дағдарыс жатыр. “Өркениет” 
термині бұл жерде адам мен қоғамның барлық деңгейлерін біріктіре 
алатын құрылымды білдіріп тұр. Үшінші толқын көпшілікке 
арналмаған жоғары сапалы индивидуалдық құндылықтарды көздейді. 
Ұлтшылдық ескі индустриалдық қоғамның туындысы. Ақпараттық 
өркениетте индивидуалдық құқық нормалары қоғамдық мүдделерден 
жоғары қойылады. Ғаламдану ұлттық “шекараларды” бұзып отырады. 
Бұл жерде екі бағыттың күресі қазіргі әлемдік өркениеттердің қарым-
қатынастарының мазмұнына айналды. Осы екі бағытқа ғаламдану мен 
ұлттық-мемлекеттік төлтумалықты сақтау жатады.
Бұл, әрине, тым “қоюланған” сценарий. Ғаламдану мен 
постиндустриалдық өркениеттің теріс жақтары жөнінде жеткілікті 
жазылған. Біздің назар аударатын мәселеміз: осы постиндустриалдық 
қоғам ондағы тұлға әдебін қалай өзгертті? Басты жауап: Үшінші 
толқын мәдениет, құндылықтар мен моральды индивидуалдандырды
1
. 
Орталық өзінің көптеген функцияларын шет аймақтарға бере бастады. 
Өйткені өзгермелі қоршаған ортада ақпарат орталыққа жеткенше 
ескіріп кетуі мүмкін. Тотальдық иерархиялық құрылымдар тиімді 
нәтижелерге жете алатын мобильдік топтармен ауыстырыла бастады. 
Индивидуалистік мәдениет өндірістік-әлеуметтік қатынастармен бірге 
білім беру саласын да қамти бастады. Бұрынғы мектептегі типтік 
бағдарламалар бойынша стандартты оқыту мен күнделікті қарадүрсің 
тексеру постиндустриалдық өркениет талаптарына сәйкес болмай 
шықты. Елдерді сандық өлшемдер бойынша салыстырудың орнына 
келген адамдық даму индексінің (білім деңгейі, өмір узақтығы, 
тіршілік сапасы) тиімділігі қанша болса, жалпыға бірдей білім берудің 
орнына мақсаттық, дара, арнаулы білім беру де сонша тиімді. 
Бұқаралық емес мәдениетте азшылықтың рөлі ерекше артады. 
Үндемейтін 
көпшілік 
индустриалдық 
немесе 
тоталитарлық 
қоғамдарға тән. Бір мақсатты көздеген миллиондар шектеусіз 
1
Центральное Азия и культура мира. – Бишкек. - № 1-2 (8-9), 2000.

жүктеу/скачать 2,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: