ЛИТЕРАТУРОВЕДЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ Р.Н.НУРГАЛИ

В шестидесятые годы ХХ века в казахском литературоведении намечается качественный перелом, обусловленный влиянием достижений мировой эстетической мысли. Но это общее наблюдение нуждается в более развернутой доказательности, которая тезисно может быть сведена к нескольким позициям.

Во-первых, будучи несвободной от базовых тенденций развития гуманитарных наук в советском обществе, казахское литературоведение в тот относительно благодатный для впитывания плодотворных научных идей в целом советским академическим сообществом период получило возможность, преимущественно через русскую науку о литературе, существенно обновить свой аппарат познания закономерностей искусства слова, очиститься от вульгарно-социологической терминологической шелухи, скоординировать процесс теоретического переосмысления концепций художественного творчества с поступью эстетики во всем мире.

Во-вторых, заметная динамизация духовной жизни общества обнажила несоответствие между очевидными достижениями национальной литературы и невысоким уровнем научного анализа истоков и слагаемых творческих успехов.

В третьих, в самом советском литературоведении, по определению призванном регламентировать творческие приемы в угоду коммунистической идеологии, обнаружились центробежные тенденции, породившие научные школы, влиявшие уже и на развитие всей мировой науки о литературе. Каноны марксистско-ленинской эстетики в наложении на реальные творческие процессы, характеризовавшиеся субъективизацией приемов, изощренностью реализации замысла в тексте, не выдерживали никакой критики и таковыми оставались формально, по существу проникаясь ранее враждебными методологическими посылами, реально плодотворившими в наличествующих исторических условиях.

В четвертых, в казахскую науку о литературе проходит новая генерация людей, духовно и нравственно сформированных в период «оттепели». Это поколение свободно от идеологических фетишей, не удовлетворяется в научном поиске уподоблением самоценных фактов и явлений истории национальной литературы общей концепции литературного процесса, навязанной апологетами социалистического реализма. В сущности, здесь мы можем говорить о приходе в казахскую филологическую науку ученых новой формации, для которых на первом плане не вопросы воспитательного или социально-мобилизующего воздействия художественного слова, так характерные для предшествовавшей советской теории литературы, а проблемы художественного мастерства, связи традиций и новаторства, выявления имманентно присущих художественному тексту доминант.

Особенно ярким представителем обновившегося в шестидесятые годы ХХ века казахского литературоведения сегодня признан Р.Нургали. С первых шагов на научном поприще он продемонстрировал энциклопедическую разносторонность, умение по существу, в диалектический взаимосвязи и взаимообусловленности раскрывать суть сложных явлений и понятий литературы и эстетики.

Как эстет и филолог большой эрудиции, в разговоре на темы литературы и искусства он всегда выходит за рамки одной методологии, координирует разные концептуальные подходы к анализу явлений художественного творчества, тем самым смыкаясь с современными мировыми тенденциями эстетической и литературоведческой мысли.

Теоретические штудии Р.Нургали охватывали широкий спектр проблем национального литературного развития. Первым в ряду исследуемых феноменов национальной культуры Р.Нургали обозначает казахский язык, как фактор регулирующий национальную картину мира.

Родная речь субъекта творчества предопределяет природу художественного образа, сама ее структура является кодом для проникновения в стихию народной жизни, в языковой континиум художественного произведения изначально встроены быт, психология и дух нации. Поэтому важнейшей задачей казахского литературоведения провозглашается разностороннее и основательное изучение обстоятельств постепенного дистанциирования казахского поэтического языка от тюркского, арабского и персидского книжных языков как первом проявлении национальной самоидентификации.

С этой научной проблематикой тесно соприкасается поиск ответов на вопросы, связанные с интерпретацией условий формирования творческих индивидуальностей Абая, Шакарима, Ж.Аймауытова, М.Ауэзова, Б.Майлина, С.Сейфуллина, Г.Мусрепова.

Следующий круг научных интересов ученого – это систематизация, описание и обобщение большого материала из сферы проявления художественной образности в казахской литературе. Работа , обязывающая к масштабному обзору и интегрированию научных взглядов на категорию образа (образности) от Аристотеля до Буало, и дальше от Гегеля до теоретиков современности, была выполнена блестяще.

Отталкиваясь от устоявшейся формулы, согласно которой образ есть средоточие всякого искусства, Р.Нургали дает свое понимание термина: «Образ в искусстве – особо значимое орудие описания и познания бытия, со свойственным только ему дисциплиной и объектом» (перевод наш. – Т.С.)1

Образ в литературном произведении возникает только как следствие семантической и эстетической трансформации слова в процессе реализации идейного замысла. В доказательство своего тезиса ученый приводит как модель художественного следующих стих Махамбета:

Мен тауда ойнаған қарт марал.

Табаным тасқа тиер деп

Сақсытып шыққан қияға.

Следует подробный лексико-семантический анализ текста, который по убеждению Р.Нургали, ведет к пониманию глубин личности автора, его мировоззрения, творческого метода: «В отрывке из широко известного стихотворения Махамбета есть особо значимая клетка. Если взять со стороны грамматической формы, здесь ничего не нарушает формального строя казахского языка... Отдельные слова обозначают различные явления и высвечивают друг друга.

Попробуем раздробить целостную картину: гора, старый марал, подошва. Гора – обозначение высоты, подъема, вечности, это - сама природа. Старый марал напоминает жизнь человека на склоне лет. Марал – воплощение

красоты. При сочетании «старый марал» словно возникает новое понятие: подобно сфинксу, кентавру. Разве казахи, готовые ради детей на любые жертвы, не целуют в минуты восторга подошвы младенцев?

Короче, словно увидели многоуровневые сложные взаимосвязи между явлением и образом. Прослеживаются пути перехода «от конкретного к абстрактному, от абстрактного к конкретному» (перевод наш. – Т.С.)2

В этом контексте обретают особенно важный смысл представления Р.Нургали о символе как важном элементе художественного образа. Образ особенно суггестивен, когда предметная ипостась и глубинный смысл неразделимы друг от друга, обоюдно «просвечивают».

Размышляя о семантике названия романа Ч.Айтматова «Плаха», он обращает внимание на отсутствие в казахской и киргизской традиции казни через отсечение головы, атрибутом чего является плаха. Коннотации понятия «плаха» выходят за сферы всех изображаемых событийных кругов анализируемого романа Ч.Айтматова, что свидетельствует о глубинной символичности названия. Символичность вообще названий произведений Ч.Айтматова («Материнское поле», «Белый параход», «Буранный полустанок» и другие) видится литературоведу в том, что они сразу же настраивают на философскую глубину, смысловую плотность поэтической ткани, когда художественный образ выходит за собственные пределы. Причем литературовед проницательно обращает внимание на связь символичности с таким модусом художественности, как трагическое. Выдающийся исследователь проблемы художественных жанров в казахской литературе, Р.Нургали закономерно акцентирует свое преимущественное внимание на природе трагического. Классический жанр трагедии, сформированный как определенная стратегия понимания драматургического действия в античном мире, в литературе нового времени трансформируется, факультативно проявляясь как архитектоники подвига или преступления личности в разных жанрах.

Отталкиваясь от убеждения, что пафос сопротивления положительных героев «Плахи» враждебным и даже гибельным обстоятельствам жизни соотносим с борвой героев Шекспира, Ф.Достоевского и Л.Толстого Р.Нургали определяет жанр «Плахи» как роман – трагедия.

Человек Ч.Айтматова – трагедийная личность, он обречен на одиночество, мучительно идет смысла жизни, которая по преимуществу враждебна ему. Но вместе с тем, герой Айтматова – борец, самоотверженно защищающий принципы добра и справедливости, отчетливо осознавая преимущество сил зла и гибельную для него отдаленность победы светлого начала в отношениях между людьми. Чингиз Айтматов добивается взрывчатой концентрации впечатлений противоречивого бытия в душе своего персонажа, в мыслях герой всегда «здесь и там», то есть история неотрывна от его обыденного сознания, но вместе с тем выбор героя в конечном счете определяется социальными координатами, сложной диалектикой причинно-следственных связей.

Р.Нургали дает объяснение природы новаторства Ч.Айтматова в романах, которое заключается в том, что писатель умело сопрягает богатства вековых народных традиций, легенд и мифов с тайнами мастерства реалистической школы, совмещая этот опыт с достижениями современной социально-психологической школы. Это позволяет автору открыть сложную правду современности, усилить национальное начало, выявить общечеловеческий смысл, философски насытить жизненный контекст в изображаемых художественных коллизиях.

Литературоведческая школа Р.Нургали является одним из краеугольных камней современной научной культуры Казахстана. Перспективность предлагаемой ученым – филологом научной методологии исследования национальной и мировой литературы многократно подтверждается результативными трудами учеников и последователей Р.Нургали, востребованностью его монографий и учебников академической общественностью, студенчеством и широким кругом читателей.

Использованная литература

1. 
   Нұрғалиев Р. Телағыс. Әдеби дәстүр мен әдеби даму. –Алматы: Жазушы, 1986, - 34 бет
   
2. 
   Нұрғалиев Р. Телағыс. Әдеби дәстүр мен әдеби даму. –Алматы: Жазушы, 1986, - 34- 35 бб.
   

Адам өмірінің мәнді де мағыналы өтуінің бір белгісі – жақсының жанында жүріп, келелі әңгімесін тыңдап, тәлім-тағылымын, өсиет-өнегесін өміріңе өзек етіп алуың болса керек. Мен профессор Темірбек Қожакеев туралы бір мақаламда «жақсының да жанында, жаманның да қасында жүріппіз» деп жазған едім. Сол өзіміз жанында жүргенімізді мақтан тұтатын аз жақсының бірі – қазақтың үлкен азаматы Рымғали Нұрғали аға. Рекеңмен аса бір жақын боп, тонның ішкі бауындай араласып кетпесек те, кездесе қалсақ жылы ұшырап, әңгімелесе қалсақ, ой-пікір бір жерден шығып, сырласа қалсақ, жанымыз жадырап қалар жайы бар. Ол кісіні қайдам, өзіме солай.

Рымғали Нұрғалиді алғаш сон-а-ау XX ғасырдың 70-жылдарының орта тұсында көрдім. Жоғарғы оқу орнына жаңадан түскен сары ауыз шәкірт болсақ та, мақалаларын үзбей оқып, кітаптарына тұщынып жүрген кез еді бұл. Өйткені біз төрт-бес жыл оқуға түсе алмай, өмір көріп, есейіңкіреп келген едік. Дегенмен де студенттің аты студент. Алғаш келгенде кімдер сабақ жүргізеді деп сабақ кестесіне таласа-тармаса қарап, көп нәрсені таңсық көретін әдет бар. Сонда бір байқап қалғанымыз өзімізге өте жас көрінетін Рымғали ағайымыздың жоғарғы курстарға арналған сабақ кестесі тұсында ғылым докторы деген анықтама тұратын еді. Біраз күндер өткен соң, сабақ кестесі ауысқанда қарасақ, филология ғылымдарының кандидаты, доцент деген анықтама жазылып калыпты. «Бұ несі екен» деп, жоғары курстардағы «данышпандардан» сұрастырғанда барып көп нәрсенің жайына қанықтық. Ғылым жолының «инемен құдық қазғаннан» да қиын екендігін сонда көңілімізге бір түйгенбіз. Не дегенде де, құдықты инемен өзің қазасың ғой, ғылымды «қаздырмайтындар» да бар екен. Әлі сабақ Бере қоймаса да, сырттай жақсы көретін ұстазды әрі аядық, әрі ол кісіге деген жүрек жылылығы бұрынғыдан да арта түсті.

Құдай берем десе, оңай ғой. Бір күні екінші курста ғой деймін, жоғары курста дәріс оқитын Рекең бізге сабақ беретін Сейділдә Ордалиев ағайымыздың орнына дәріс оқуға келді. Ана кісінің бір жағдайы болып, өтінген соң кірген болуы керек. ХХ ғасыр әдебиеті сабақтарының бірі. Көп нәрсенің көзі ашылмай жатқан, ұстаздар аса шешіле бермейтін кезең емес пе?.. Рекең ХХ ғасыр басындаға әдебиеттің өзекті мәселелері туралы келелі ой қозғап, Шәкәрім, Мағжан туралы сипай ғана әңгімелеп, бір-а-а-з нәрселер айтты. Бір сәт өзінің тым тереңдеп кеткенін байқап қалды ма, дәрісін кілт тоқтатып: «Араларыңда ақын бар ма?» деп сұрады. Арамыздағы Карл Ерназаров, Бақытжан Райысова сынды «ақиық» ақындарымызды алға шығардық. Ұстаз олардан өлең оқуын өтінді. Ақындарымыздың ұяла-ұяла оқыған өлеңдерін біраз тыңдап алып, ақындық болмыс, ақын табиғаты, талантты уақытында тану туралы толғана сөйлеп, тебіреніске толы ойлар айтты. Алдыңғы курстардан Рымғали ағаның дәрістерінің кереметтігі туралы көп естіп жүрген біздер өзін дәрісханада көріп, сөзін тыңдағанға дән риза болдық. Бір ғана сабақта көп жайдың басын ашып, білімі мен білігіне біздерді тәнті етіп-ақ тастады. Сол күннен бастап біз ұстазбен жүздесер алғы күндерді асыға күтіп, шығып жатқан кітаптарын іздеп жүріп оқитын болдық. Бұл тұста ол кісінің «Күре тамыр» (1973), «Өнер алды – қызыл тіл» (1974) атты кітаптары жарық көрген болатын.

Бір өкініштісі мен Рымғали ағаның соңғы курстарда оқитын дәрістерін тыңдай алмай қалдым. Өйткені, келесі жылы МГУ-ге ауысып, Мәскеу кеткен едім. Біздің таныстығымыз сол сырттай таныстық күйінде қалып қойды.

Біраз жылдан кейін мен КазМУ-ге оқытушы болып орналастым. Бұл тұста Рекең Қазақ Совет энциклопедиясына бас редактор болып кетті. Ұстазбен байланыс тағы үзіліп қалды... Содан 90-жылдардың ортасында Рекең факультетке қайта оралған соң жақын араласып, әңгімесін тыңдап, сұхбаттасып дегендейін, ол кісіні жақсы біле бастадық.

Ұстазбен әңгімеміздің жарасуына ортақ тақырыптың табылуы себепкер болған-ды. 80-жылдардың аяғына таман ұлт зиялылары, әдебиетіміздің арыстары ортамызға орала бастады. Біз де алашшыл әдебиет жайлы зерттеуге кірісіп, Ахмет Байтұрсынов шығармашылығы туралы тақырып алып, ізденіс жолында жүргенбіз. Ал Рекең болса ХХ ғасыр әдебиетінің білгірі ретінде әдебиетіміздің “ақтаңдақтарын” аршуға ертерек кірісіп, Шәкірім, Ахмет, Міржақып, Мағжандардың творчествосын тыңнан зерттеу, М.Әуезовтің шығармашылық болмысының жаңа қырларын Ашу бағытында біраз жұмыстар атқарып тастағанды. Сол кездерде пікірлесе жүріп, көп ақыл-кеңесін алған едік.

Қиындықтармен алыса жүріп, қол созған биіктердің бәріне қол жеткізген, сөйтіп өзін-өзі дәлелдей білген ұстаздың жеңістеріне бұрындары сырттай қуанып жүрсек, енді оның ғылыми ізденістерінің сонау социалистік идеология белең алып тұрған кезеңнің өзінде бірізділікке түсіп, көп нәрсені бетінен қалқымай, тереңіне бойлай зерттейтігіндігінің куәгері болуға тура келді. Қиын кезеңде жұрт көзіннен таса жүргізген ұзақ жылғы зерттеулерінің жемісін алдымен өзі татып, одан соң ғылыми әлем пайдасын көрді.

Әрине, бүгінде әдебиетіміздің «ақтаңдағын» зерттеушілер, ХХ ғасыр әдебиетінің «білгірлері» көп-ақ. Кезінде талай нәрсені білуші едік, ептеп жазып жүруші едім деушілер де жетерлік. Бірақ солардың көбі «батырлығын» бүгін ғана танытып жүргендер. Алдыңғылары ары кетсе 90-жылдардың басында, кейінгілері енді ғана сөз қозғап жүр. Арыстарымызды ақтап алу барысында да, олар ақталған соң да да, біраз уақыт жалтақтап, жан-жағына қарап қалғандар да жетерлік. Ал енді арыстарымызды ақтау туралы алғаш сөз қозғап, пікір тудырған, олар ақтала салысымен ұлт ардақтылары туралы үлкенді-кішілі мәселелерге араласып, уақытқа сай азаматтық жүк көтере білгендердің бірі Рымғали Нұрғали еді. Бұған ғалымның арыстарымыздың шығармашылығымен дәл сол тұста емес, бұрынырақтағы таныстығы, олар жасаған әдебиетті терең білетіндігі көп септігін тигізді.

Әрине, Рымғали Нұрғалидің шығармашылығы, ұстаздық ұлағаты, ғалым ретіндегі әдеби-ғылми ізденістері туралы аз жазылған жоқ. Баспасөзде де, түрлі басылымдарда да, ғылыми зерттеулерде де бұл жайлы жеткілікті сөз болып келеді. Бірақ бізді ғалымның соңғы кезде жазылған еңбектері төңірегінде толыққанды сөз қозғалмауы ойландырады. Сондықтан да біз осы мақаламызда ғалым Рымғали Нұрғалидің соңғы екі кітабы туралы ортақ әңгіме қозғамақпыз. Олар – «Әуезов және Алаш» (1997), “Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры” (2002) атты кітаптары. Бірі оқулық, бірі зерттеу болғанымен, бұлар бір-бірімен сабақтас, бірін-бірі толықтырар құнды дүниелер. Ең бастысы осы кітаптар арқылы Р.Нұрғали бір ғасырдағы қазақ әдебиетін толық түрде жүйелі зерттеудің үлгісін танытты

Өткен ғасырдың 80 – жылдарынан басталған жаңа заман лебі бір кезде идеологияның пәрменді құралы болған әдебиетке де соқпай өте алмады. Оның себеп-салдарын бұл жерде тәптпіштеп айтып жатудың қажеті шамалы. Алайда бір нәрсеге баса назар аудару қажет-ақ. Ол өзгерістің әдебиеттануға «ерінбеген етікші боладының» ертегісін алып келгендігі. Сол бір өліара кезеңге көз жіберсек, қызық жайттың куәсі боламыз. Қоғамдық ой-сана жаңа бағытқа бет бұрып, өткенімізге өзгеше қарап, өшкенімізді жандыруға ұмтылған тұста қалам ұстағанның бәрі де әйтеуір бірдеңе айтып қалуға тырысып-ақ бақты.

Бұлардың ішінде құр дақпыртқа елігіп, қаламын сүйкегенге ерінбегені үшін енші алғысы келгендер де, тебірене жазып, тереңнен тарта ой айтқандар да болды. Тіпті араларында ұстанған пікірінен тайқып шығып, кешегі күсталағандарын бүгін екі білегін сыбана мақтауға көшкендер де баршылық-ты. Осының бір мысалы ретінде біздің әңгімемізге арқау болып отырған Рымғали Нұрғалидің «Әуезов және Алаш» (1997) атты кітабындағы мына жолдарды келтіре кетудің еш айыбы жоқ: «Таяу күндердің бірінде теледидар түймесін басып қалсам, тарихшы ғалым сөйлеп отыр екен:

-Алаш қозғалысы, «Алаш» партиясы, Алашорда өкіметі – біздің тарихымыздағы ең құрметті кезеңдердің бірі. Қазіргі дербес, тәуелсіз Қазақстан Алаш ардагерлері арманының іске асуы. Тәуелсіздіктің, бес жылдығын атап отырмыз ...

Енді аңғардым, бұл сонау 1988 жылы «қалтамда партбилетім біреу-ақ» деп залдан шыға жөнелетін тарихшы ғалым екен» (424-425 беттер).

Уақыттың құлына айналған пендешілікті қойсаңшы! Мұндайлардың ұлттық өркениеттің ұлы өрісіне, шынын айтсақ, қосары да, алары да жоқ. Құлқынының құлына айналған қуыс кеуде, тірі жан не беріп жарытар дейсіз?... Жә, бұларды қоя ғой. Өйткені өркенді елін ертеңнің өріне сүйрейтін олар емес, замана өзгерісіне тынысын ішке тартқан дайындықпен келіп, сол өзгерістің түбі бір боларына деген сенімін жоғалтпаған асыл азаматтар. Уақыт сынына төтеп беріп, тағдыр талқысына түскен тұста да өз талғам-танымын, өмірлік ұстанымын өзгертпей, өзін-өзі шыңдай білгендер де солар. Бұлар құйтырқы насихат күшіне еніп тұрған кездің өзінде алға тосқанды ғана оқып, көзіне түскенді ғана бағалауға емес, арыға үңіліп, тереңнен қазып, ертеңді болжауға ертерек қалыптасқан дарындар болатын. Солардың бірі, бірі емес-ау, бірегейі – атақ-даңқын тізбелесең, бір кітапқа жүк болар академик Рымғали Нұрғали.

Бүгінде естен шыққан «ескі сөзге» айналған атақты «Қайта құрудың» заманында әдебиеттануды әлемдік ілімнің ғылыми-теориялық тұғыр-тұжырымдарымен ұштастыра отырып, ұлттық танымға негіздеуге бет бұруды алғаш көтергендердің бірі де осы Рекең еді. 80-жылдардың аяқ тұсындағы ол кісінің әдебиеттегі «ақтаңдақтарға» қатысты мақалаларындағы тың ғылыми-теориялық тұжырымдамалары мен өміршең ой-пікірлері бағдарлық сипат танытып тұратын.

Ғалымның Шәкәрім, Ахмет, Міржақып, Мағжан, Жүсіпбек жайлы жазған топтама мақалалары қалыпты қағидалар шеңберінен шығып, ұлттық танымның өзіндік жаңа арнасын ашты. Кезінде қайта түлеген ой-сана көшін бастаған бұл мақалалардың ұрпаққа ұлағаттық жол тартқан асыл міндеті әдебиеттегі ұлттық рухтың көркемдік қуатын тану мен таныту болатын. Бұл ұстанымға ғалым үлкен дайындықпен келген-ді. Сонау социализм дәуірлеп, коммунистік идеология белең алып тұрған белгілі кездің өзінде шын зерттеуші, таза ғалым ретінде Рекең кеңестік өкіметтің ұлттық саясатымен сиыспайтын Алаш ұранды әдебиетті шырақ ала жүріп іздеп, қолы жеткенін қадала оқып, керектісін көкейіне құя берген болатын. Бұған дәлелді алыстан іздемей-ақ, ғұлама ғалым Бейсенбай Кенжебаевтан тәбәрікке алған Ахаңның «Әдебиеттанытқышын», Сапарғали Бегалиннен қиыла сұрап алып, қызыға оқыған Мұхаңның «Қилы заманын» атасақ та жетіп жатыр.

Ендеше, қолда барды қаужай бермей, қияндағы құпияға құныққан, сол бір тұстарда көңілі қаяулы болғанымен, көкірегі ояулы жас ғалымның азатшыл рухтағы әдебиетпен ертеден етене таныстығына күмән болмаса керек-ті. Ынталы жүректің қалауымен оқығанды көңіл түкпіріне ықыласпен тоқи білген жетелі ғалым күні ертең керегіне жарар ой-пікірлерді сырт көзден тыс жерде ақ қағазға түсіріп жүргенін де жоққа шығаруға болмас. Арыстарымыз ақтала салысымен көкейкесті мәселелерді алға тартқан салмақты да салиқалы мақалалардың бірінен кейін бірі тізіле жарық көруінің бір сыры осында жатса керек.

Міне, телегей теңіз теңдес толқынды ойларын толымды мақалаларында толғап, алаш әдебиеті өкілдері шығармашылығына олардың энциклопедиялық сипаттағы жинақтарын шығару арқылы дендеп бара алған зерттеуші, енді өзге бір қиырға бой түзеп, абройлы міндетті қолға алады. Ол – бұрынғы зерттеулерінің ХХ ғасыр әдебиетіне қатыстысын іріктеп алып, жаңа ізденістеріндегі өткен ғасыр әдебиетінің өзі аршыған «ақтаңдағын» ғылыми зерделеуден қайыра бір өткізіп, әдебиеттегі рухани үндестікті, идеялық бірлікті, сан қилы көркемдік әдіс-тәсілдер мен ағым-бағыттар тоғысын саралау арқылы ғасырлық әдебиеттің тұтас күйіндегі ұлттық келбетін айқындау.

Ғалымның бұл бағыттағы іргелі істерінің табысты жемісі – «Әуезов және Алаш» (1997), «Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры» (2002) атты жоғарыда атап өткен қос кітап. Алғашқысы әдебиетіміздің «ақтаңдығына» айналған ақын-жазушылар творчествосын уақыт талабына сай оқытуға арналған тұңғыш оқу құралы болса, кейінгісі - ХХ ғасыр әдебиетінің көрнекті тұлғаларының әдеби мұраларын тұтас бір көркемдік құбылыс ретінде қарау концепциясын ұсынған кең көлемдегі зерттеу еңбек.

Бұл екі кітап – бірін-бірі толықтырып тұрған құнды дүниелер. Алайда олардағы ізденістер аясын бір мақалада түгел қарастырып шығу тіпті мүмкін емес. Сондықтан да біз соңғы шыққан зерттеу еңбек «Қазақ әдебиетінің алтын ғасырына» баса назар аудармақ ойдамыз.

Кітаптың құрылымдық жүйесі шартты түрде үлкен екі бөліктен тұрады. Жұматқа (Шанин) дейінгі бөлікте қайта қауышқан арыстар шығармашылығын танып, талдау мақсат тұтылса, екінші бөлікте әдебиетіміздің сол арыстарға өкшелес шыққан алыптары, ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің әлемдік деңгейге көтерілуіне өлшеусіз үлес қосқан сөз зергерлеріне арналған. Бұларды бір желіге біріктіріп тұрған «тартылыс күші» – көркемдік әлем тұтастығы мен ұлт мүддесін алға қойған мақсаткерлік.

Әрине, бұл күнде не көп, Алаш арыстары туралы «жазбалар» көп. Оның көбі «күріштің арқасында күрмек су ішіптінің» кебін кигендер екені де рас. Рымғали еңбектерін бұл санатқа қосуға мүлдем болмайды. Ол – ұзақ жылғы ізденістің, көз майын тауыса жүріп арыстар шығармашылығының тұңғиығына сүңгіп, тұнығынан маржан терген еселі еңбектің жемісі. Сондықтан да кітаптағы әр тарау белгілі бір творчестволық тұлғаның әдеби әлемін нақты да айқын танытады.

Мысалы кітаптың беташары іспетті Ахмет Байтұрсынов шығармашылығына қатысты «Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған» атты тарауда ұлтымыздың рухани ұстазына айналған Ахаң творчествосының күрделі құбылыс ретіндегі көркемдік-эстетикалық мәні толық ашылған деуге болады. Өйткені мұнда А. Байтұрсынов поэзиясындағы дәстүр мен жаңашылдық, күрескерлік ойды оятар азатшыл сарынның өнегелік сипаты, тіл қолданысының көрнектілік қасиеттері терең талданып, кеңінен толғанған. Ғалым Ахмет Байтұрсыновтың рухани көсем ретіндегі тұлғасын тануға көсемсөздік мақалаларынан бастап, теориялық еңбектеріне дейін түгел қамтып қарастыру арқылы қол жеткізген. Мәселен зерттеуші Ахмет ақындығының көшбасшылық қасиетін былайша түйіндейді: «Екі жинақ – «Қырық мысал», «Маса» қазақ әдебиетін жаңа тақырыптармен, идеялармен, ойлармен, өрнектермен байытты; Абайдың ақындық дәстүрі ілгері жалғасты, заман талабына сай жігерлі поэзия туды, бұдан кейінгі талантты ақындардың жаңа буыны тарам-тарам жүлгелерді тереңдетіп жалғастырып әкететін болады» («Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры», 18 бет)

Зерттеу еңбекте Ахметтің Әдебиет теориясы саласындағы ұлы еңбегі «Әдебиеттанытқыштың» баға жетпес байлығы былайша нақтыланады: «Әдебиеттанытқышта» Ахмет Байтұрсынов әдебиеттанудың әлемдік терминологиялық стандарт деңгейіне көтеріліп, шет сөздерді араластырмай, қонымды, ықшамды, бір-бірімен сабақтас, ұйқас, ұялас ұғымдардың тұтас ұлттық қазақы жүйесін жасап берді» (36 бет).

Бір сөзбен айтқанда, Рымғали Нұрғали Ахмет Байтұрсыновтай сан қырлы саңлақ дарынның қазақ әдебиеті тарихындағы мәртебесі биік тұғырлы орнын нақты анықтап, тап баса танып көрсетеді. Зерттеуде Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, Ж. Шанин шығармашылығы терең талданып, олардың творчествосы сол тұстағы әдеби даму үрдісі бірлігінде қарастырылып, әдеби-көркемдік өсудің арқауындағы орны мен мәні ашылып, шығармаларының басты құндылықтары туралы ой қорытылған. Біздіңше, осы бөліктің күретамыры іспетті тарау – Мағжанға арналған «Сүй, жан сәулем, тағы да сүй, тағы да» атты тарау.

ХХ ғасыр әдебиетіндегі арыстарымыз ел-жұртымен қайта қауышқан тұста Р. Нұрғалидің зерттеушілік құлқы ерекше ауған творчестволық тұлға – Мағжан Жұмабаев. Сондықтан да, Мағжантануды биік белеске көтерген санаулы ғалымдардың бірі – Рымғали Нұрғали десек еш қателеспейміз. Сол себепті де, мына кітаптағы ғалым толғанысын тебіренбей оқу мүмкін емес. Рымғали танымындағы Мағжан – лирикасында сыр мен сезім тоғысқан, мұң мен жігер шарпысқан, дастандарында ұлттың ұлы рухы көркемдік символға айналған өзгеше әлем. Зерттеушінің Мағжантанудағы негізгі табысы – ғұмырбаяндық материалдардың молдығынан емес, ақын поэзиясының мың қыртысты ішкі иірімдеріне үңіліп, сұңғыла суреткерлік шеберлігін аша алуынан көрініс табады. «Ақынның ақыны» атанған Мағжан жасампаздығының құдіретін тану – екінің бірі еншілей алмайтын бақ. Мағжантануға таза теориялық білім аздық етеді. Мағжан жұмбағы білім мен білік, талғам мен таным айқұшақ қабысқанда ғана ашылады. Бұлардың Рекең бойында біте қайнасып жатқандығында дау жоқ.

Мағжан шеберлігінің сыры неде?.. Міне, зерттеушілік қызығушылықты тудыратын тылсым дүниенің құпиясы осы сұрақ астарында жатыр. Сондықтан да ғалым Мағжан әлемін ашу үшін алдымен оның өлең өрнегіндегі өзіне ғана тән қасиеттерді нақтылап алады. Автор ақынның «Толқын» т.б. өлеңдерін талдай келіп: «Ақын шыққан аса биік эстетикалық тұғырдың бірі – пейзаж лирикасы» (98 бет) деген қорытынды жасайды. Ақын бұған қалай қол жеткізді дегенде, зерттеушінің алға тартқан қисынды тұжырымы мынау: «Бұл топтағы жырларда кескін өнері тәсілдері, сәулемен көлеңкені ойнату, уақыт пен кеңістік диалектикасын көрсету, панорама, плэнер, әр түрлі астастырулар принциптерін пайдаланған» (98 бет). Ал бұл өз кезегінде Мағжан қолданысқа тыңнан қосқан өнери тәсілдер екендігі айдан анық. Келе-келе бұл «ақынның көркемдік өлшеміндегі тұтас суреткерлік жүйе болып қалыптасты».

Мағжанды біз көбіне сырлы сезімнің, асқақ махаббаттың жыршысы ретінде танимыз. Мөлдір сезімді төгілдіре жырлайтын Мағжан сыршылдығының сыры неде?! Бұл сұраққа зерттеуші: «Мағжан поэзиясының мәңгі өлмес ұрпақтан-ұрпаққа жалғасар алтын көпір, асыл қазына, інжу-маржаны – махаббат, сүйіспеншілік, ғашықтық стихиясының сан алуан тылсым, жұмбақ күйлерін шерткен, терең ақындық шабыттан толқып туған, адам жүрегінің мың сан дірілін шеберлікпен бейнелеген, ішкі мазмұны мен түр кестесі жымдаса ұласқан, ықшам, жинақы, жұп-жұмыр жауһар дүниелері» (99 бет), – деп, өте дәл әрі нақты жауап қайтарады.

Мағжантанудың күрделі мәселесінің бірі – ақынның эпикалық жанрдағы дүниелерінің көркемдік жетістіктерін танып білу, оларды қандай талаптар тұрғысынан зерттеу қажеттігін айқындау. Бұған байланысты Р.Нұрғали аса бағалы екі шешімді алға тартады. Біріншіден, «...Еуропа, орыс әдебиетіндегі ізденістерді, бағыттарды ұлттық топыраққа батыл да еркін ендірген Мағжан эпикалық жанрдағы поэманың ықшам формаларын қалыптастырды» (102 бет). Екіншіден, «Ішкі мазмұн тұрғысынан келгенде бұл шығармалардың (поэмалардың Ө.Ә.) бәрінде де халықтық аңыз, тарихи дерек үлкен көркемдік идея тұрғысынан қайта құйылып, ежелгі әңгіме, миф сарындары өзгеше құбылып, жаңа сипаттағы эстетикалық игіліктер жасалды» (102 бет).

Ғалым Мағжанның поэма жанрындағы көркемдік жетістіктері тақырыптық ізденістерге орайластырыла өрілетіндігін де назардан тыс қалдырмайды. Ол осыған тікелей байланысты болып келетін ақын поэмаларының басты белгілерін нақты атап көрсетеді. «Ең бастысы, – дейді зерттеуші, – ақын ықшамдық, сұлулық, философиялық талаптарды, бейнелілік, суреттілік шарттарын бірінші қатарға шығарады». Міне осынау қасиеттерден келіп Мағжан поэмасында әр тақырып өзіне ғана тән аяда жырланып, мазмұнды ашар тақырып тыңнан туған көркемдік әдіс-тәсілдер арқылы айшықтала түседі. Зерттеуші танымына дәру болған Мағжан шеберлігінің сыры да осында!

Жалпы алғанда, кітаптың құрылымдық жүйесінен екі арнаның желісі аңғарылатындығын жоғарыда атап өткен едік. Бірінші бөлік туралы біраз сөз қозғадық. Ендігі әңгіме кітаптың екінші бөлігі туралы болмақ. Мұнда күрескер ақын Сәкеннен бастап, тарихтың тереңіне бойлап, елдігімізді танытып, ұлттық ой-сананы оятуға аз үлес қоспаған Ілиясқа (Есенберлин) дейінгі әдебиетіміздің өсу жолы әдебиетті ардың ісі деп білетін ғалымның азаматтық ар-ожданынан жаралған пәк пайымы арқылы ыждағатты сараланған деуге болады.

Ғалым кешегі Алаш ұранды әдебиет өкілдері мен кейінгі толқын арасындағы саяси-әлеуметтік көзқарастар қайшылығы, еріксіз ерген «идеологиядан» тыс көзге көрінбес, көкірек сүйсініп, жүрекпен сезілер көркемдік тұстастықтың сыр пернесін баса алған. Ол осы екі толқынды жалғастырып тұрған олардың өнери жасампаздықтарындағы рух пен идея, бағыт пен нысананың ұлт мүдесі тұрғысынан келгендегі біртұтас бірлігі екендігін нақты мысалдар арқылы дәлелдейді. «Түгелдей большевиктер ықпалында болған, совет саясатына әбден сенген Сәкен, Ілиястардың өзі басты шығармаларында («Аққудың айырылуы», «Көкшетау», «Күй», «Күйші», «Құлагер») алаш ұранды әдебиетпен тақырыптас қана емес, идеялық тұрғыдан сарындас, әуендес. Мұхтар Әуезов Абай заманының психологиялық портретін жасау арқылы халқымызды күллі әлемге танытты. Ілияс Есенберлиннің романдар шоғыры - әдебиеттегі ұлттық рух көрінісінің тамаша бір белгісі» (Р. Нұрғали. «Сырлы сөзі. - Алматы: Жазушы. 2000,15-бет) деген зерттеушінің концепциясы әдебиеттанудағы көшелі ойдың жаңа қортындысы.

Ендеше ғалымның ғасыр әдебиетін түгендей, түптей қарастыруының мәні мен маңызына осы қисын қағидасынан келген жөн. Шәкәрімнен Ілиясқа дейінгі әдебиетті тұтастырып тұрған алтын қазық – ұлттық рух. Зерттеуші өзі алтын ғасырға балаған әдебиеттің ортақ бірлігін осыдан іздеген. Сол арқылы кейбір тұстарда үзіліп кетіп, қайта жалғасын тауып, өнеге өрімінен жаңылмаған әдебиетіміздің тұтастығы саяси-әлеуметтік өмір қайшылықтарынан емес, шығармадағы көркемдік шындықтан көрініс тапқандығын үлкен білгірлікпен көрсетіп берген. Бұл – аталмыш зерттеу еңбектің басты жетістіктерінің бірі. Автор қазақ әдебиетінің өзіне ғана тән ұлттық табиғатын, әдебиеттегі ұлттық рухты, ақын-жазушыларды біріктірген ұлттық мақсатты сан қилы шығармашылық ізденістер болмысына терең бойлай отырып ашады.

Әрине, жеке-жеке Сәкен, Сәбит, Ғабит, Ғабиден, Ілияс туралы Р.Нұрғали бұрында да жазған-ды. Ал мына еңбекте осынау тұлғалар шығармашылығы бөлінбес бүтіндікте алынып қаралған. Ғалымды олардың жеке творчестволық табысы емес, жалпы қазақ әдебиеті атты арналы ағысқа қатысы, әлемдік үлгідегі озық дәстүрлерді дамытуға қосқан ортақ үлесі қызықтырады. Мәселен автордың М. Әуезов шығармашылығының мән-маңызы туралы мына түйіні бізді осындай ойға жетелейді: «Ұлы жазушының бас шығармасында бейнеленген негізгі тартыс әділет пен зорлық, тұтастық пен алауыздық, білім мен надандық, махаббат пен ғадауат майданында түптің түбінде жарқын өмірдің, нұр сәуленің береке-бірліктің жеңетінін мадақтаған, өзі құлай сүйіп, сол жолда барлық қайрат жігерін, өз талантын, саналы ғұмырын арнаған – қазақ халқының өрісі, келешегі мәңгілік деген асқақ арманды үміттің оты маздап жанып тұр» («Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры», 482 бет).

Айтса айтқандай-ау, Әуезов шығармашылығы әрбір қазақ жазушысын сөз өнерінің биігіне қанаттандыратын ұлы өнегелікке айналғандығы талассыз шындық емес пе?!

Біздің әдебиеттануымызда М.Әуезов турасында аз жазылған жоқ. Әйтсе де, осы еңбектің екінші бөлігінің басты тірегіне айналған, Мұхтар шығармашылығын түптей тануға арналған «Ей, халық, барым ең сен» тарауының басты жетістігі ұлы жазушының дәуір суреткері ретіндегі табиғаты мен шеберлік ұстаханасының қыр-сырының толыққанды ашылуы дер едік. Әрине, Рымғали Нұрғали еңбектерінің басым бөлігі М.Әуезов шығармашылығына бағышталған. Бірақ бұрынғы еңбектерінде ол қаламгердің драматург ретіндегі шеберлік қырларын ашуға ден қойса, мына зерттеудің ұстанған нысанасы – жазушының творчестволық тұлға ретіндегі бүтін болмысын ашу. Мақсат М.Әуезовтің көсемсөзші ретіндегі шығармашылық бастауларынан бастап, қара сөздегі алғашқы тәжірибелерінен көркем сөздің шынайы шеберіне, кең көлемдегі ұлы суреткер ретіндегі сөз зергеріне айналу процесін көрсету болып табылған. Сол арқылы М.Әуезов шығармашылық құдіретінің шындығы ашылған. Бұл әуезовтанудағы ірі жетістік. Өйткені бұған дейін ұлы жазушы шығармашылығы тек жеке шығармашылық жетістіктері тұрғысынан ғана қарастырылып келген-ді. Ал енді суреткер енген әдебиет тарихына арналған еңбектерде, оқулықтар мен оқу құралдарында жазушының шығармашылық ғұмыры шолу түрінде қаралып, соның өзінде кеңестік идеологияға қиыстау келеді деп танылған шығармалары мен зерттеу еңбектері сөз бола қоймайтын-ды. Р.Нұрғали осы олқылықтардың орнын толықтырып, бізге жазушы – драматург Мұхтар Әуезовтің творчестволық тұлғасын бөліп-жармай, түгел күйінде талғап-талдап, ғылыми тұрғыдан терең таразылай отырып танытқан.

Ғалым Әуезовті қазақ әдебиетіндегі өзіндік көркем-эстетикалық әлем деп біледі. «Әуезов әлемі – Шығыстың алдыңғы қатарлы мәдениетінің тоғысуынан туған дүниежүзілік мәні бар құбылыс. М. Әуезов өнері – қазақ халқының қайта түлеу заманында туған өнер. Бұл бүгінгі ұлттық өнердің көркеюінің тамаша айғағы. Әуезовті терең зерттеп, жан-жақты ұғып-білу қажет» (246 бет) , - деп бастайды ғалым Әуезов туралы тарауды. Алдына нақты мақсат қойған зерттеуші осынау жасампаздық құбылыстың құпиясын ашып, көркемдік әлемнің көкжиегіне жетелей жөнеледі. Сөйтіп әуезовтануда жаңа жол ашып, сара бағыт бағдарлайды.

Көлемді еңбектің «Үш бағана» атты тарауы қазақ әдебиетінің алыптары атанған С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин сынды дара дарындарға арналған. Автор шығармашылықтарының шабытты шағы кеңестік кезеңмен тұстас келген осынау әдебиет алыптарының өнерпаздық болмысына бүгінгі көзқарас тұрғысынан келіп, сындарлы көз, сыншыл оймен саралайды. Өзіне дейінгі жазылған зерттеу еңбектердің кезеңдік кемшіліктерін көрсете отырып, көрнекті жазушылар шығармашылығының күнгейі мен көлеңкесін нақты айқындап, олардың творчествосына баға беруде өмір мен өнер арасындағы байланыстың реалистік шындығын тани алады.

Зерттеу еңбек замананың заңғар жазушыларының бірі Ілияс Есенберлин творчествосын зерделеумен түйінделеді. Қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырыптың жазылуына өлшеусіз үлес қосқан қаламгердің жазушылық ұстаханасының сыры мен қыры Р.Нұрғалидың осы зерттеуінде жан-жақты ашылған.

Жалпы алғанда, академик Рымғали Нұрғалидың «Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры» атты зерттеу еңбегі қазақ әдебиеттану ғылымына қосылған зор үлес болып табылады. Бұл – ізденімпаз ғалымның бір ғасырлық қазақ әдебиетінің даму жолын белгілі әдеби тұлғалар творчествосын жеке-жеке алып және әдеби-шығармашылық ізденістің ортақ бірлігін түптей қарастырған жүйелі зерттеу. Мұнда ХХ ғасыр қазақ әдебиетінің әлемдік көркем ой-жүйедегі алар орны мен мәні айқындалып, жоғары эстетикалық құндылықтарды танудың құпиясы ашылған.

С.Жұмағұл.