Қазіргі қазақ прозасындағы әлемдік әдебиеттің неомифологиялық үрдістің көріністері
жүктеу/скачать 31,15 Kb.
|
Қазіргі қазақ прозасындағы әлемдік әдебиеттің неомифологиялық үрдістің көріністері
| Негізгі бөлім
Әлем әдебиеті мифтерінде фиалка гүліне қатысты айтылатын аңыз қазіргі әңгіме жанрында А.Мантайдың «Қабір гүлі» әңгімесінде қолданылған. Миф ескі заманда пайда болғандықтан, олардағы сюжеттер көшпелі, бір халықтан екінші халықтың мифінде көрініс тауады. Өзінің әйеліне ғашық болған әйгілі қолбасшы Наполеон үйленген күндерінде жыл сайын әйелі Жозефинаға фиалка гүлін сыйлауды әдетке айналдырып, бір жылы жұмсаған қызметшілері гүлсіз оралғаннан кейін, өзі іздеуге шығып, екі кеш арасында көшеде фиалка сатып отырған сатушы әйелден гүлді алып, Жозефинаға әкелгенде, ол: «Мынау қабірден жұлынған гүл», – деп, гүлді иіскеп, талықсып, содан соң көп ұзамай көз жұмады. Ашулы қолбасшы махаббатынан айырылғаннан кейін, сол гүлді төс қалтасында сақтап жүрген екен, көп ұзамай өзі де қаза болыпты. Бұл баяндаудағы «қабірден жұлынған гүл» мотиві Аягүл Мантайдың «Қабір гүлі» әңгімесінде ерекше сюжетке негізделеді. Кішкентай балалар әке-шешелері көзін ала қабірге барып, ол жерден жайқалып тұрған гүлдерді жұлып, әкелері іздеп келгенде балаларын қабірден табады. Гүлді қолына алып иіскеген Бұрым: «бұл гүлді саған сыйлар ем, мұндай жұпар иісті гүлді еш жерден көрмедім, саған қимай тұрмын» – дегенін еске алған кейіпкердің әке-шешесіне Бұрым өлімінен кейін осы оқиғаны баяндауы Жозефинамен сюжет ұқсастығын айқындап тұр. Екі әңгімедегі «қабірден жұлынған гүлдің иісі жұпар аңқығанымен, өлім гүлі» екені байқалып, екі кейіпкер де бақилық болғандығы оқырманға қабірден гүл жұлмау керектігін, тіпті кішкентай балаларды қабірге жолатпауды меңзеп тұр. Кейінгі зерттеулерде мифопоэтиканың «реминесценциялар, мотивтер, сюжеттер, тəмсіл сөздер (притчи), аллегориялар, дəйек сөздер, аллюзиялар» формаларындағы нақты көріністерін саралау қолға алына бастады [3]. Мифологияға жаңаша интеллектуалдық қатынас тұрғысынан үңіліп, мифтік қолданыстарға жаңаша эстетикалық қуат дарыту айнала келгенде мифологизмді дүниетанымның өзегіне айналдырудан туындайды. Қазақ прозасының аса айқын түрде көрінген «мифологиялану» үдерісі туынды құрылымы мен бейнелеу, баяндау сипаттарына ірі өзгерістер ала келгенін өзіміздің ғалымдар да айта бастады [4]. Жалпы қазақ мифологиясында шамамен 42 кейіпкер бар, ол «Қазақтың мифтік кейіпкерлері» жинағында 6 түрге топтастырған: Тотемдік (көк бөрі, көк өгіз; шамандық (самұрық, бәйтерек, бақсы); демонологиялық (пері, албасты, жалмауыз кемпір, шайтан, дию, жын, мыстан, жезтырнақ, марту, сөрел, үбіжай, көшірме, малғұн, т.б.); хтоникалық: дәулер(біркөздідәуШойынқұлақ,қарадәу,үшдәу,аю); алыптар(Толағай,арсалаң,Ұлтанқұл,алаңғасар,Ерсары); ергежейлілер(бойыбірқарыс,сақалықырыққарыс,жартықұлақ); ілкі қаһармандар: сиқырлы көмекшілер (желаяқ, саққұлақ, таусоғар, көлтаусар, епті); пірлер (Қамбар ата, Ойсыл қара, Зеңгі баба, Сексек ата, Шопан ата); трансформацияланған мифтік кейіпкерлер (Тазша бала мен Қаңбақ шал) [5, 126-б.]. Қазіргі прозадағы неомифологияда қолданылатын келесі мотив— пері қыздарына ғашық болу, періге үйлену, яғни мистикалық махаббат. Мистик жазушы Қойшыбек Мүбарактың әңгімелерінде бұл мотив кеңінен қолданылады. «Періге ғашық болу, перінің қызына үйлену» мотивтері Қойшыбек Мүбарактың «Перінің көші», «Ай толған түндегі ақ қыз», «Сайғақ», «Қол жаулық», «Ақ көйлекті қыз», «Тарғыл мысық», «Ескексіз қайық», «Пері қыз», «Балбал қыз», «Сайтан қыз», «Айна», «Аққыз», «Қырық бірінші бөлме», «Жат құшақ» әңгімелерінде көрініс тапқан. Жазушының аталған әңгімелері және осы сияқты басқа әңгімелерінің тақырыбы ғана емес, сонымен бірге образдар жүйесі, оқиға дамуы фольклорлық заңдылықтардың көркем әдебиеттегі жаңғыру заңдылығына құрылған. Көрнекті зерттеуші, мифолог С.Қондыбай: «Қазақ фольклорындағы «пері қызы» деген парсылық-исламдық терминмен жалпылама аталып кеткен мифтік бейненің сипатын танудың аса қажеттілігі бар. Өйткені нақтыланбағанына қарамастан, осы бейне ертегілерде де, шежірелік аңыздар мен батырлық жырларда да, әулиелік, жын-пері хикаяларында да үнемі кездесіп отырады» дейді. Оның айтуы бойынша фольклорлық деректерде пері атауымен кездесетін кейіпкерлер іс жүзінде пері қызы болып суреттеледі деп түсіндіреді. Және де перінің қызы қандай да бір деңгейде болмасын ең алдымен суға қатысы бар болып шығады, сол себепті «пері» — «су перісі» болса, демек, «перінің қызы» — «су перісінің қызы» болып табылатындығын анықтауға болады деп түсіндіреді [6, 221-б.]. С.Қондыбайдың «Арғықазақ мифологиясындағы» фольклордағы пері қыздарының негізгі қызметтерін атап өткен: пері қыздары эпоста, ертегіде немесе аңыздарда бас қаһарманның шежіреде рудың түп атасының әйелі немесе шешесі болып шығады. ол фольклорлық қаһарманға әр түрлі көмек бере алады, әлдебір тылсым қасиетке (сиқыршылық, айналғырлық (бұл жерде құбылушылықты меңзеп отырған сияқты), сәуегейлік) ие кейіпкер ретінде суреттеледі. олардың қаһарманмен немесе оның әкесімен кездесу немесе ажырасу оқиғалары әр түрлі детальдық күрделіленуіне немесе ықшамдалуына қарамастан, біркелкі болады. Яғни ол туралы оқиға іс жүзінде бір архетиптік схема болып табылады [6, 222-б.]. Қ.Мүбарак әңгімелеріндені пері қыздарының образы, оларға ғашық болып, үйленуін суреттейтін әңгімелерінің ерекшеліктері мен ұқсастықтарын салыстыра суреттесек. «Перінің көші» әңгімесінде Сәлімнің жарының пері екендігі, одан туған Бақбөрдің ерекше қасиетке ие ұл болғанымен, оны арқанмен ұстау керектігі, анасы қайтқанда есі кіретіндігін айтқан бақсының айтқанымен келісіп, елден дара қонып, көрші ауылға келген көштің перілер екенін, Жәмиді әкетуге келгендігі шебер баяндалады. Жылқыларға қызыл белгі байланып, сейсенбі соғымға союы, Бақбөрдің перімер адамнан туған ұл болғандықтан сезімталдығы, Сәлім мен Жәми арасындағы мистикалық махаббат, көш көшкенде Кенжеғұлға жүзік тастаған пері қызының қайта келерін айтып сыбырлауы – шығарманы оқырманның өзі қорытуына негізделген. Тақырыбы – көркем мәтіндегі негізгі мотив. Қызық сюжетке құрылған әңгімеде «пері қызына үйлену, періге ғашық болу» мотиві қоса қолданылады. Аңыздардағы перілердің жақсы қасиеті бұл әңгімеде де аңғарылады [7]. Кейіпкерлерінің есімі де миф кейіпкерлерінің атауы. Ал «Ай толған түндегі ақ қыз» әңгімесі тақырыбы айтып тұрғандай ай толғанда аппақ қызға ғашық болған жігіттің періге ынтықтығын суреттей отырып, қаламгер махаббатқа кедергі болатын үшінші адам етіп Айнаны суреттеген. Әңгіме тақырыбы қыздың есімі болғандықтан моноцентристік сипатқа ие. Өзінің бір түнгі ақымақтығынантапқанолжасы Айнадан қашса да құтыла алмауы, періге ғашыш болғанымен, Айнаның ерсі әрекеттері, екеу арасындағы махаббатты аяқтайды. Кейіпкер есімі Айна текке аталмаған, мифтерде айна адамның шынайыболмысынан хабар беретінзат ретінде суреттеледі емес пе?! Айна арқылы қаламгер жігіттің шынайы кескінін аша көрсетті. «Сайғақ» әңгімесінде ғашық болған Кәусары пері болып, өзініңрұқсатынсыз мәжбүрлеген сүйгенінің пышаққа айналған қос бұрымынан жапа шеккен жас жігіттің о дүниеден бұ дүниеге оралуы, өткенге шегініс жасай отырып, 3-жақтан баяндалады. Сюжеті мен суреттеуі, тілі жеңіл. Тақырыбы да ерекше, анималистік атау ретінде қарастыруға болады, себебі Ұ.Нұрғалым мақаласында «сайғақ» бөкен немесе төбешік дегенді білдіретін сөз ретінде сипатталады. Жазушы тас секілді орынынан өз еркімен қозғала алмайтын жігітті соған теңесе керек-ті. Кейіпкер есімі – Кәусар, жұмақтағы өзен атауы екендігі Құран аяттарынна сипаттайтын мифтерде айқын баяндалады. Пері қызы болған Кәусардың пышағынан өлім құша жаздаған жас жігітке қайта шабуыл жасамақ болуы, махаббатта құрбан болуы керектігін нұсқайтындай көрінді. Өткенін әрең еске алған жігіттің Кәусарға ынтық көңілі болған, бірақ оқиғаны еске түсіргеннен соң сезімі мен сенімі су сепкендей басылды. Ойдың бөлінуіне дәрігердің жаңғыра шыққан «терезені жап» деген сөзі әсер етіп, оқырманды елең еткізеді. Үш әңгіме де динамикалық көзге көрінбейтін виртуалды кеңістіктегі уақытпен сипатталады. Эзотериялық мағынаға негізделген көркем сөздің образ мәселесіне автор ерекше ден қойған, әңгімелерде «автор бейнесі» 3-жақтағы баяндау арқылы сипатталып тұр. Ал әңгімелердің соңы қалайболатыны оқырманды елітеді де, бір ерекше дауыс не екпіннен кілт тоқтатады. Оқырманын бір сілкіп, сескендіріп алып, сабасына түсіру жазушының мистикалық әңгімені мифологиямен ұштастыруындағы алғырлығын аңғартып тұр. Үш әңгімесін салыстыра талдау арқылы «періге ғашық болу» мотивінің 3 түрлі аспектісі аңғарылды. Бұл жазушының бір мотивті қалайқолданса да оқырманына ойды жүйелі жеткізе алу әдісіне тікелей байланысты. « Мифтік құбылтушылық — неомифологизм үрдісінде айрықша бөліп айтуға тұратын тәсілдердің бірі» [6, 361-б.]. Қазіргі прозадағы неомифологияның бір көрінісі — «бөрі, жылан, от, ит» культтерінің қолданысы. «Бөрі» культі М.Мағауиннің «Қасқыр—бөрі», Д.Рамазанның «Көкжал», М.Мәліктің «Бассыз бөрі» әңгімелерінде көрініс тапқан. Үш әңгімені салыстыра суреттер болсақ, үш жазушының да туындыларының.тақырыбы—анималистік тақырып, яғни жануар атымен тікелей байланысты. М.Мағауиннің «Қасқыр—бөрі» әңгімесінің құрылымдық ерекшелігін Г.Балтабаева былайша сипаттаған: « Автор шағын ғана әңгімесінің өзін төрт бөлімге бөліп берген. «Қазақтың қасқыры – қасқыр емес, шене, құрт кезінде, яғни бағзы заманда әлемдегі ең айбарлы аң болған» деп басталатын шағын әңгімеде бабамыздың байрағына түсіп, жүрек пен рухтың, қайтпас ерліктің ұранына айналған боз құрт, шене туралы автор өзінің танымын асқан шеберлікпен жеткізген. Бөрінің орнына қасқыр келді, бірақ шын мәнісінде екеуі бір-ақ аң: бөрі деген – қасқыр, қасқыр деген –бөрі.Сырттай қарағанда, атау ғана ауысқан тәрізді болып көрінеді. Баяғы құрт пен шенеден, кешегі бөріден қалған бақ, көшкен рух қасқырға қонбапты.Қасқыр – даланың төрт аяқты жыртқыш, қорқау, жебір, рахымсыз аңы ғана емес, жұттың бір ағайыны – жау екен.Бұрын батырды бөріге теңесе, енді қадыр-қасиеттен ада зұлым адамды қасқырға теңейтін болыпты. Дегенмен, қасқыр мен бөрі – атауы бір, түп негізі ортақ, бір-ақ мақлұқ емес пе? Қасқыр қанша азса да, оның бөрі атауының ескірмеу себебі неде, қасқырға қашан, қалай айналғаны туралы ой толғайды. Шағын ғана әңгіменің үшінші бөлімін «ҚАСҚЫР» деп алып, қайтадан шегініс арқылы «...Әлі құрыған, аш қасқыр екен...» деп, аш қасқыр туралы үзінділерді қайталаумен бере келіп, тек қана соңын, «...бүкіл ұрпағымның тағдырын тәлкекке бере алмаймын. Қасқырда келешек жоқ. «БӨРІ» – деп басынан бастап, үшінші мәрте бөрі туралы мәтін қайталап беріледі. Тек соңын «Ал, әңгіменің роман-эпопеяға айналған, менің немерем Бату биікке көтерген жаңа нұсқасын елу жылдан кейін оқисыз. Тек ... сол ерекше шығарманың аты да «ҚАСҚЫР» болып шықпағай... Қауыпсіздік шарасы ретінде «БӨРІ» атауын біржола бекітеміз. Әңгімеміздің аты – БӨРІ», – деп аяқтайды» [8]. Ал Мақсат Мәліктің «Бассыз бөрі» әңгімесінде басынан айырылған бөрінің Көк Тәңіріне жалбарына өз басын сұрағанымен бастың адамдардың қолына түсіп, қайтара алмайтындығын суреттеуі арқылы қаламгер «бөрінің) адалдығының, атына лайықсыздығын суреттеп тұр. М. Мағауин әңгімесіне тамызық ретінде жазылған әңгімедей бассыз адамдарша тіл қата алатын виртуалды әлемдегі бөрі өмірін суреттеп тұр. «Бөрі» культі көршілес түркі халықтары прозасында да көптеп кездеседі. Ш. Айтматов шығармаларында көп. «Бөрі» культін өз әңгімесіне мұрындық еткен Д. Рамазанның «Көкжал» әңгімесінде:« иттің иесі болса, бөрінің Тәңірісі бар» – деген мақалмен басталып, сюжеті мифтердегі бөрінің кек қайтармай қоймайтын мінезін суреттеген. Қасқыр бөлтіріктерін алып кетсе, қасындағы ауылдарына маза бермейтіндігі көп мифтерде кездеседі. Жазушы сол тақырыптымұрат етіп алып, қасқырдың тағылығын керемет оқиғамен үйлестіре білген. Үш әңгімеде «бөрі культі» үш қырынан айқындалып тұр. Тағы болса да адалдығын, бөрілігін, қасқырлығын аңғартатын аңның әрекеті арқылы қаламгерлер қоғамды сынап тұрғандай әсер аласың. Бөрі бейнесі мифологиялық мәнге ие, ал түріктердің бір бөлігінің арғы аталары Алтайға қашып баруында тарихилық бар дейді. Бөрінің құтқарушы ретіндегі ролі «Оғыз-наме» жырында, «Эргенеком» дастанында, татар халқының ақ қасқыр туралы аңыз әңгімесінде де бар. Қасқырға деген тотемдік наным іздері қазақ ертегісі «Ақ қасқырда» да сақталып қалған. Онда тас үңгірде жас жігіт пен қасқыр үйленеді. Қасқыр күйеуіне 40 күнге шейін шыда, не көрсең де көнбіс бол деген-ді. Осы сынына шыдаған ерін ақыры бақ-дәулетке жеткізеді. Қасқыр қырық күннен кейін сұлу қызға айналып, жақсы жар болады. Мұнда ақ қасқырдың бейнесінде көнеден келе жатқан ұғым, нанымдар сақталған. Неомифологияда көп сөз болатын мотивтердің бірі – кие мотиві. Ислам дініне дейінге мифтік танымда «кие мотиві» алғашқы орында тұрған. Барлық заттың иесі мен киесі бар деп ұғатын халық «кие ұрады» деп қорыққан. Ал күнә туралы түсінік қазаққа исламның келуімен, діни ұғымдармен толықты. Қазақ санасында күнә туралы білімдер ислам дінімен келген халық жадындағы Құран аңыздарындағы білімдермен байыды. Кие – халық ұғымындағы жанды, жансыз заттарда болатын ерекше тылсым күш, қасиет. А.Алтайдың «Киллер Сауысқан» әңгімесінде бөрі – танымы көркемдік деталь ретінде пайдаланылған. «...бөрінің көк жалыны ғайып болып, орындарында үңірейген қос үңгір қарауытады»[9]. «Арлан бөрінің» «сұғанақ сауысқаннан» ажал тапқаны әңгімедегі оқырманды бір селт еткізіп, өзіне баурап алатын тосын деталь десе де болғандай. Себебі әдетте азуын айға білеген түз тағысының сүйкімсіз ала құстан мерт болуына сену қиын. Десе де, автор арлан бөріні символдық кейіпкер етіп ала отырып, біздің түркілік танымымызға қатысты астарлы ой айтқысы келетіндей. Қасқыр мифі пайда болғалы бері қаншама дәуірлер дөң асты? Халықтың ғұрыптары мен дәстүрлерінің түп негізі мифтің тасасында жасырынып жатады. Ал қалам ұстағандар соны таным көзімен байқай қалып, ары қарай дамытады десек те болғандай. Қазақтағы «көзі ашық, көкірегі ояу» деген тұрақты тіркестің мәнін осы шығармадан аңдауға болады. Көкірек көзінің ағып түсуі адамды рухани кембағал етеді. А.Алтай да көз мүшесі арқылы осы идеяны шебер бере білген. Сауысқан көзді ойып түсіреді. Көзі жоқ аң өз әлеміне өзі қамалады да қалады. Сыртты бағдарлай алмай, өзіне-өзі қамалған кез-келген жаратынды басқаның басқаруына өтеді. Соның бағытымен жүреді. Барлығына бас изегіш келеді. Өзге де аңдарды көзқамаққа түсірген сауысқанның мінезін аша отырып, автор кие мотивін де көркемдік деталь ретінде пайдаланады. «Кеше түнде келіннің аман-есен жаны қалып босаныпты. Бірақ сәби көзсіз туыпты. Көзсіз, қассыз туған нәрестенің бет-жүзі жып-жылмағай көрінеді Дәрігер мұның ұлына «жүз жылда бір ұшырасатын жұмбақ құбылыс» депті». Түсінікті болу үшін, тоқтала кетейік: сауысқан арқылы аң ұстайтын кейіпкердің жүкті келіншегі көзсіз бала бала дүниеге алып келеді. Бұл арқылы автор арланды сауысқан секілді құсқа алдыроып, аяғына жығып бергендігін қоғам өмірімен селбестіре суреттей отырып, виртуалды әлемге енгізіп, «қасқырдың киесі» ұрғандығын меңзеп, оқиғасына әр бере отырып жеткізіп тұр. жүктеу/скачать 31,15 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|