Тақырып № 15. Фонетикалық талдау . Мақсаты

табиғатын дұрыс меңгерту.

1.Қазақ тілінің дыбыстық құрамы

2.Әр дыбыстың жасалу жолына, жасалу тәсіліне, үннің және салдырдың ішкі сапасына талдау жасау.

3.Әр дыбысқа қажетті толық мінездеме беру, олардың табиғатын дұрыс меңгерту.

1. 
   Жүнісбеков Ә. Проблемы тюркской словесной просодии и сингормонизм казахского слова. А., Дисс. д. ф. и. 1988, 329 б.
   
2. 
   Кеңесбаев I., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика). А., 1962, 1993.
   
3. 
   Қазак тілінің орфографиялық сөздігі. А., 1963,1978, 1982 ж.ж.
   
4. 
   Қалиев Б. Қазақ тілінің дауысты дыбыстардың редукциясы
   

5. 
   Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы. А., 1986,1986,1993.
   
6. 
   Ниеталиев К. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі. А., 1977.
   
7. 
   Оралбаева Н.О. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері. А.,1968.
   
8. 
   Радлов В.В. Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы. 1982.
   
9. 
   Райымбекова М. Дауыссыз фонемалардың тіркесуі // Білім және еңбек. А., 1967, №2,28.
   

1.Орфоэпиялық дағдылардың қатысымдық әрекетте алатын орны.

а) Белгілі бір фонетикалық минимумды іріктеп алу талабы. Мектепте фонетиканы оқытуда оқушылар үндестік заңы арқылы дыбыстардың түбір мен қосымша, біріккен сөз аралығындағы сөздер үндесіп, өзгеріп айтылудағы орфоэпиялық норманы кейде сақтап айта бермейді. Олай болса, окушылардың тілін дамытуда орфоэпиялық сөздіктер беріп, белгілі мөлшерде фонетикалық дағдыларын қалыптастыру үшін оқытуда тіл дамыту үшін фонетикалық тілдік материалдар таңдалып оқытылуы бойынша жүргізіледі.

ә) Орфоэпиялық дағдыларды қалыптастыруға қойылатын келесі талап-сөздердің, сөз тіркестерінің дауыс екпінін дұрыс қоя білуге дағдыландыру. Барлық дыбыстарды дұрыс айтқанымен, сөздердің дауыс екпіні дұрыс қойылмаса, айтылған сөздің мәнін түсінуді қиындатады.

Дыбыстарды дұрыс айтып, жекелеген сөздердің екпінін дұрыс қоя білгенімен, сөйлемде фразалық екпін дұрыс қойылмаса немесе үзіліс (пауза) өз орнында жасалмаса, ондай сөзді, сөйлемді түсіну қиын болар еді. Мысалы: «Екі сиыр қора салып жатыр» деген сөйлемдегі үзіліс екі сөзінен кейін жасалмаса, сөйлемдегі ой күлкілі болар еді. Сондықтан сөйлемдегі синтагмаларға дұрыс бөліп, дауыс ырғағын келтіру ойды дұрыс түсінуге көп себебін тигізеді. Олай болса, дыбыстарды дұрыс айтқызып үйретумен катар, олардың сөйлеуіндегі дауыс екпінін орынды қоюын, сөйлемдегі синтагмаларға дұрыс бөле білуін, дауыс ырғағын орфоэпиялық қалыпта жетілдіру қажет.

Қазіргі фонетика сөздің дыбыстық жағын екіге топтап карастырады. Бірінші топта: 1) дыбыстар, 2) фонетикалық сөз, 3) буын, 4) сөйлем, 5) текст.

Дұрыс сөйлеу нормасы негізінен мына сияқты тілдік объектілерді терең меңгеруге байланысты болады: біріншіден, сөздерді дұрыс айтып, дұрыс сөйлеу үшін үндестік заңын, яғни біріккен сөзбен сөз тіркестерінің аралығындағы дыбыстардың бір-біріне тигізетін әсерін, ықпалын терең меңгеру керек. Мысалы, Көпжасар - Көбжасар, ала карға - алағарға т.б.

Екіншіден, дұрыс сөйлеу үшін сөз екпінін, буын түрлері мен тасымал заңдарын білудін маңызы зор. Атап айтқанда, қазақ тілінде көп болмаса да екпін түсетін буындар сөз мағынасына әсер ететін жағдайлар ұшырасады. Мысалы, Алманы алма! Бұл - кең бөлме. Әзірше, қозыны енесінен бөлме.

Үшіншіден, жеке сөздер мен сөз тіркестерін және сөйлемдерді берілетін ойына лайықты айту мен оқи білуді игеру қажет. Мысалы, Сәулені кешеден бері асыға күткен Нұрлан далаға жүгіріп шықты деген сөйлем екі түрлі паузамен айтылады. Нұрлан сезінен кейін дауыс кідірісі болады да, шыкты сөзінен кейін дауыс үзілісі болады.

Қазақ тіліндегі буынның құрамы мен жүйесімен орфоэпиялық нормасына арналған арнайы зерттеу жоқ. Алайда, буын түрлері мен буынның дыбыс құрамына арналған анықтамалар жеткілікті. Ал жалпы лингвистикадағы буын теориясы тұрғысынан қараса буынның тілдік табиғаты аса күрделі кұбылыстардың бірі болып табылады.

1.Орфоэпиялық дағдылардың қатысымдық әрекетте алатын орны.

1. 
   Тілдік үнем(тілдік экономия) заңдылығы
   
2. 
   Тілдік үнем заңдылығының экономияның заңдылығының тіл қолданысында берілуі
   
3. 
   Әдістемелік нұсқаулар: Тілдік үнем(тілдік экономия) заңдылығы
   

Үндестік заңы 2-ге бөлінеді: буын үндестігі, дыбыс үндестігі. Буын үндестігі сөз ішіндегі дауысты дыбыстардың бірыңғай жуан немесе бірыңғай жіңішке болып келуін айтады. мысалы: Әже, инелік. Ата, инабат, уақыт.

Түркі тілдерінде дауыстылардың үндесуі сөз ішінде жуан дауысты дыбысы бар буыннан кейін,соған сәйкес жуан дауыстының келуі (тау-лар,тоғай-лар),жіңішке дауысты дыбысы бар буыннан кейін,соған орай жіңішке дауыстының келуі (көл-дер,өзен-дер)түрінде болады.Ал өз(қонақ-қа,қонақ-тар) немесе ұяң дауыссыздан кейін қосымшаның да ұяң дауыссыздан басталуы (қаз-ға,қаз-дар) дауыссыздардың бір-біріне ықпал етіп,өз ара үндесу болып саналады.

Дауыстылардың бір-бірімен өз ара үндесуі сингорманизм деп аталады да,дауыссыздардың бір-біріне ықпал етіп өз ара үндесуі ассимиляция деп аталады.Лингвистикалық кейбір әдебиеттерде сингорманизм де ассимиляцияның бір түрі ретінде қарастырылады.Дауыстылардың бір-біріне әсер етіп,өз ара үндесіп айтылуы да олардың артикуляциясына байланысты екенін ескергенде,сингорманизмді ассимиляцияның бір түрі ретінде қарастырылады.

Аккомодация (лат. accomodatio бейімделу) морфемалар жиігінде қатар келген дауысты және дауыссыз дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп, бейімделіп айтылуы. Мысалы: ат, ет, от, өт деген сөздерде бір ғана т онемасы дауыстылардың әсерінен төрт түрлі реңге ие болатынын білеміз.

Дауыстылар мен дауыссыздардың және керісінше, дауыссыздардың дауылтылармен көрші тұруында тарихи дамудың нәтижесінде қалыптасқан заңдылық бар.

1. 
   Дауыс ырғағы (интонация)
   
2. 
   Кідіріс (пауза).
   
3. 
   Дауыс ырғағының түрлеріне түсініктер беру.
   

1. 
   Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. А., 1973.
   
2. 
   Досмухамбетұлы X. Қазақ-қырғыз тіліндегі сингормонизм. 1924.
   
3. 
   Дүйсебаев М. Қазақ әдеби тілі орфографиясының кейбір мәселелері. А., 1973
   
4. 
   Дүйсебаев М. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі. А., 1981.
   
5. 
   Жолымбетов К. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері. А., 1968.
   
6. 
   Жүнісбеков Ә. Акустика-артикуляционного характеристики гласных казахского языка. Фонетика казахского ызыка. І-часть. А., 1969. 160 б.
   
7. 
   Жүнісбеков Ә.Гласные казахского языка. А., 1972. 92 б.
   

1. 
   Дауыс ырғағы (интонация)
   
2. 
   Кідіріс (пауза).
   
3. 
   Дауыс ырғағының түрлеріне түсініктер беру.
   

1.Дауыс ырғағы (интонация)

2.Кідіріс (пауза).

3.Дауыс ырғағының түрлеріне түсініктер беру.

1.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. А., 1973.

2.Досмухамбетұлы X. Қазақ-қырғыз тіліндегі сингормонизм. 1924.

3.Дүйсебаев М. Қазақ әдеби тілі орфографиясының кейбір мәселелері. А., 1973

4.Дүйсебаев М. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі. А., 1981.

5.Жолымбетов К. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері. А., 1968.

6.Жүнісбеков Ә. Акустика-артикуляционного характеристики гласных казахского языка. Фонетика казахского ызыка. І-часть. А., 1969. 160 б.

7.Жүнісбеков Ә.Гласные казахского языка. А., 1972. 92 б.

1. Графика (жазу).

2.Қазіргі алфавиттің құрамы.

3.Қазақ алфавитіндегі әріптер мен фонемалардың ара қатынасы.

1.Графика (жазу).

2.Қазіргі алфавиттің құрамы.

3.Қазақ алфавитіндегі әріптер мен фонемалардың ара қатынасы.

1.АралбаеваЖ. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтср, Алматы, 1988.

2.Аханов К. Tiл білімінің негіздері.А., 1969,1993,2002.

3.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., 1992.

4.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. А., 1973.

5.Досмухамбетұлы X. Қазақ-қырғыз тіліндегі сингормонизм. 1924.

6.Д үйсебаев М. Қазақ әдеби тілі орфографиясының кейбір мәселелері. А., 1973
Тақырып №7. Дауысты дыбыстардың емлесі

Мақсаты: Қазіргі кездегі қазақ орфографиясының негізгі (морфологиялық, фонетикалық, тарихи, дәстүрлі) принциптері. Ол принциптерден ауытқитын кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы; күрделі сөз түрлерінің жазылуы; халықаралық сөздердің жазылуы; сызықша арқылы жазылатын түрлері.

Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:

1.Қазіргі кездегі қазақ орфографиясының негізгі (морфологиялық, фонетикалық, тарихи, дәстүрлі) принциптері.

2.Ол принциптерден ауытқитын кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы;

3.Күрделі сөз түрлерінің жазылуы;

4.Халықаралық сөздердің жазылуы;

5.Сызықша арқылы жазылатын түрлері.

1.Қазіргі кездегі қазақ орфографиясының негізгі (морфологиялық, фонетикалық, тарихи, дәстүрлі) принциптері.

2.Ол принциптерден ауытқитын кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы;

3.Күрделі сөз түрлерінің жазылуы;

4.Халықаралық сөздердің жазылуы;

5.Сызықша арқылы жазылатын түрлері.

1.Қазіргі кездегі қазақ орфографиясының негізгі (морфологиялық, фонетикалық, тарихи, дәстүрлі) принциптері.

2.Ол принциптерден ауытқитын кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы;

3.Күрделі сөз түрлерінің жазылуы;

4.Халықаралық сөздердің жазылуы;

5.Сызықша арқылы жазылатын түрлері.

1. 
   Кеңесбаев I., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика). А., 1962, 1993.
   
2. 
   Қазак тілінің орфографиялық сөздігі. А., 1963,1978, 1982 ж.ж.
   
3. 
   Қалиев Б. Қазақ тілінің дауысты дыбыстардың редукциясы
   
4. 
   (эксперименталды фонетикалық зерттеу). А., 1984.
   
5. 
   Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы. А., 1986,1986,1993.
   
6. 
   Ниеталиев К. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі. А., 1977.
   
7. 
   Оралбаева Н.О. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері. А.,1968.
   
8. 
   Радлов В.В. Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы. 1982.
   
9. 
   Райымбекова М. Дауыссыз фонемалардың тіркесуі // Білім және еңбек. А., 1967, №2,28.
   
10. 
    Сыздыкова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жөнінде анықтағыш. А., 1968,1974 ж.ж.
    

1.Вокализм, гаплология диссимиляция диэреза терминдеріне түсінік беру.

2.Дыбыстардың комбинаторлық өзгерістері ,протеза, редукция дегеніміз не?

Әдістемелік нұсқаулар: Вокализм (лат. Vocalus – дауысты дыбыс) – тілдегі дауысты дыбыстар жүйесі.

Диэреза - сөйлеу кезінде дыбыстар бір-біріне әсер етеді. Диэрезаның нәтижесінде дыбыстар түсіріліп айтылады , мысалы: «честный – чесный», «қалмады – қамады», т.б.

Дыбыстардың комбинаторлық өзгерістері – сөйлеу кезінде дыбыстардың бір-біріне әсер етуінен пайда болатын фонетикалық өзгерістер. Консонантизм (лат. consonantig - дауыссыз дыбыс) – тілдегі диалектідегі , говордағы тілдер тобының дауыссыздардың жүйесі.

Метатеза – (грек. Meafofhesis - орын ауыстыру) – сөз ішіндегі дыбыстардың, не буындардың өзара орын ауыстыруы.

Протеза (грек. Proflogis - алдына қою) - сөз басында қосымша дыбыстың пайда болуы. Мысалы: ырас – рас, ылай – лай.

Редукция (лат. Reductio - кейін шегіну, азаю, қысқару) – дыбыстың артикуляциялық және акустикалық сипатының өзгеруі. Сандық редукция - екпін болмауынан дыбыс ұзақтығының азаюы, сапалық редукция – сол себептерден артикуляцияның өзгеруі. Мысалы: қат(ы)нас, дәр (і) гер, т.б.

Сингармонизм (грек. Syn - бірге және harmonia - қос үнділік, үндесу)- морфологиялық бірлік ретіндегі сөздің вокалдық түрленуінің нәтижесі. Бұл түркі тілдеріне тән аса күшті заң.

Фонема (грек.phonema – дыбыс, дауыс) – тілдегі дыбыстық қатарды құрайтын бірлік. Фонема мағыналық бірліктерді ажырату үшін қажет.

1975.

1.Үндестік заңы.

2.Дыбыс үндестігі.

Әдістемелік нұсқаулық: Әр тілдің фонетикасында өзіне тән заңдылықтары болады. Түркі тілінде (қазақ) ондай заңның ең маңыздысы-үндестік заңы. Морфемалардың бірыңғай жуан не жіңішке буынды болып және олардың аралығында қатар келген дыбыстардың біріне-бірі акустикалық-артикуляциялық жақтан бейімделіп, үйлесіп тұруын дыбыстардың үндесуі немесе үндестік заңы дейміз.

Үндестік заңы 2-ге бөлінеді: буын үндестігі, дыбыс үндестігі. Буын үндестігі сөз ішіндегі дауысты дыбыстардың бірыңғай жуан немесе бірыңғай жіңішке болып келуін айтады. мысалы: Әже, инелік. Ата, инабат, уақыт.

Түркі тілдерінде дауыстылардың үндесуі сөз ішінде жуан дауысты дыбысы бар буыннан кейін,соған сәйкес жуан дауыстының келуі (тау-лар,тоғай-лар),жіңішке дауысты дыбысы бар буыннан кейін,соған орай жіңішке дауыстының келуі (көл-дер,өзен-дер)түрінде болады.Ал өз(қонақ-қа,қонақ-тар) немесе ұяң дауыссыздан кейін қосымшаның да ұяң дауыссыздан басталуы (қаз-ға,қаз-дар) дауыссыздардың бір-біріне ықпал етіп,өз ара үндесу болып саналады.

Дауыстылардың бір-бірімен өз ара үндесуі сингорманизм деп аталады да,дауыссыздардың бір-біріне ықпал етіп өз ара үндесуі ассимиляция деп аталады.Лингвистикалық кейбір әдебиеттерде сингорманизм де ассимиляцияның бір түрі ретінде қарастырылады.Дауыстылардың бір-біріне әсер етіп,өз ара үндесіп айтылуы да олардың артикуляциясына байланысты екенін ескергенде,сингорманизмді ассимиляцияның бір түрі ретінде қарастырылады.Дауыстылардың бір-біріне әсер етіп,өз ара үндесіп айтылуы да олардың артикуляциясына байланысты екенін ескергенде,сингорманизмді ассимиляцияның бір түрі ретінде қараудың ешбір оғаштығы да жоқ екені рас.Бірақ басқа тілдердегідей емес,түркі тілдерінде сингормонизм құбылысы (дауыстылардың бір-бірімен өз ара ундесіп айтылу құбылысы)айрықша орын алады.Бұл құбылыс түркі тілдеріне өте-мөте кең тараған.

Аккомодация (лат. accomodatio бейімделу) морфемалар жиігінде қатар келген дауысты және дауыссыз дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп, бейімделіп айтылуы. Мысалы: ат, ет, от, өт деген сөздерде бір ғана т онемасы дауыстылардың әсерінен төрт түрлі реңге ие болатынын білеміз.

Дауыстылар мен дауыссыздардың және керісінше, дауыссыздардың дауылтылармен көрші тұруында тарихи дамудың нәтижесінде қалыптасқан заңдылық бар.

2.Дауыстылардың бір-бірімен өз ара үндесуі қалай аталады?

3.Ал дауыссыздардың бір-біріне ықпал етіп өз ара үндесуі?

4. Аккомодация туралы қысқаша анықтама беру.