«Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы»

1. 
   Фразеологизмдер ұттық тілдің қандай ерекшеліктерін көрсетеді?
   
2. 
   Абай фразеологиясын зерттеген ғалым?
   
3. 
   Көркем мәтіннің тілдік талдауларының ең сүбелі жері?
   
4. 
   Фразеологиялық материалдар үшін ұлттық мәдени маңызы бар түп деректер төркінінің бірі.
   
5. 
   Фразеологиялық материлдардың мәдени деректер түсінігіне жататын қазақ тіліндегі ұлан-ғайыр паремиологиялық қор.
   

1. 
   Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. – А.: Санат, 1993.
   
2. 
   Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Ғалым, 1977.
   
3. 
   Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы – А., 2005.
   
4. 
   Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – А., 1998.
   
5. 
   Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі – А., 1995.
   
6. 
   Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері – А.,1998.
   
7. 
   Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
   
8. 
   Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма – А., 1998.
   

№15 Дәріс

1. 
   Көркем әдебиет тілі мен фразеологизмдердің стильдік қлданысы мәселелерінің зерттеуі.
   
2. 
   Көркем әдебиет тіліне тән ерекшелік – оның көп стильдігі.
   
3. 
   Көркем әдебиет тіліндегі фразеологизмдердің кейіпкер тілі, авторлық баяндау, диалог, монолог, пейзаждық суреттеулерде қолданылуы.
   
4. 
   Көркем әдебиет тілінің өзіндік ішкі формасы.
   
5. 
   Көркем проза фразеологизмдердің стильдік жақтан саралау.
   

Тілдің әрі ұтымды, әрі сымбатты байлықтарының біразы – тұрақты тіркестер: мақал-мәтелдер, фразеологиялық тірестер, қанатты сөздер.

Бұларды әсіресе көркем әдебиетте, публицистикалық әдебиетте, көпшілікке арналған лекция, әңгімелерде мол пайдаланады.

«Жел үп етсе болғаны, қалың қамыстай тары сыбдыр қағып, сыбыр сала жөнеледі» (Ғ.Мұстафин) тәрізділер көркем әдебиет стиліне тән. Шаруаларға тары өндіру туралы жасаған баяндамада солай сөйлеу ерсі болар еді. Бірақ баяндама, лекция, әңгіме тілін жандандыру үшін әдеби тілде бар кестелі сөздерді иайдаланудың ешқандай ерсілігі жоқ, қайта олар ұтымды сөздің аса керекті элементтері болады. Олар мыналар:

Мақал-мәтелдер – халық даналығының айнасы, оларды тудырған халықтың тіл байлығының алтын қазынасы. Мақал-мәтелдердің көбі өмір шындығының қорытындысы, іс-әрекеттің ережесі болып келеді. Олардың «бәрі заңның, өсиеттің, ереженің күшіндей күші бар қысқа-қысқа нақыл сөзге айналып, тілде сақталып қалады».

Мақал-мәтелдер аз сөзді, терең мағыналы әрі ұтымды болатындықтан, сөйлеген сөзде пайдалана беру керек-ақ. «Сөздің көркі – мақал, жүздің көркі – сақал» дегендей, мақал-мәтел сөзіңе әр береді.

Қазақ мақал-мәтелдерінің бәрі бірдей ұстамды емес: біздің қазіргі идеологиямызға жанасымды, тәрбиелік мәні мәні зор өнегелілері бар да, ескі өмірдің кертарпалары шығарған ұстамсыздары да бар. Оларды таңдап, талғап орынды жерінде пайдалану керек. Осы талаптар тұрғысынан кейбір өткір нақылдары керісінше, не аздап өзгеріс енгізіп, қазіргі өмірге жанасымы етіп пайдалануға да болады. Орасша «Один в поле не воин» - «И один в поле не воин» деп өзгертіп айтқанындай, С. Мұқанов «Құрылыс жырында»:

«Құм жиылып тас болып,

Құл жиылып бас болып,

Шаруа ұстап ел болып...» - деп жазыпты.

Фразеологиялық тіркес – қісінің ойын мәнерлі түрде айту үшін жұмсалатын сөздер тобы. Ондай тіркестер әдетте тұрақты болады. Олар «идиомалық тіркес», «фразалық тіркес» деп екіге бөлінеді. Идиомалардың білдіретін мағыналарына олардың құрамындағы сөздердің мағыналары қатынаспайды, мүлде басқа мағынада, сол тұрақты қалпында ойды әсерлі, көрікті етіп айту үшін жұмсалады; олар мынадай тіркестер: қара қылды қақ жару, қой үстіне боз торғацй жұмыртқалау, жүрегі шайылу, қас пен көздің арасында, қой аузынан шөп алмау, тіс қаққан, сіркесі су көтермеу, аузымен орақ ору.

Фразалық тұрақты тіркестер де ауыспалы мағынада жұмсалады. Олардың идиомалық тіркестерден айырмашылығы – құрамындағы сөздердің (не бірінің) әдепкі мағынасы айтылған ойға қатысты болады. Мысылы: тіл алмау, көз қырын салу, жаны ашу, түймедейді түйедей ету, басына әңгір таяқ ойнату, үрейін ұшыру, тасы өрге домалау, жар құлағы жастыққа тимеу, тырнақ астынан кір іздеу. Бұл топқа мынындай тіркестер де енеді: аузынан тастамау, қайратқа міну, күш жұмсау, қолқабыс ету, шамасы келмеу, қолынан келмеу, көзі түсу, басы қату, ойын бөлу, есіне салу, көңіліне келу.

Фразеологиялық тіркестерді қолдана білу – тіл білудің бір белгісі. Халық тілін жақсы білетін кісі тілдің осы байлығында молынан, дұрыс қолдану арқылы ой өрнегін түрлендіріп, ұтымды, түсінікті, ықшамды етіп салады. Сондықтан әрбір мәдениетті, сауатты кісі, тілге шешен болғысы келген оқушы, студент халық тіліндегі тұрақты тіркестерді көңілге тоқи жүріп пайдалануы тиіс.

Идиома, фразалық тіркестердің бір тілде қалыптасқан құрамын жөн-жорығы жоқ, өзгертіп айтып, жазуға болмайды. Мысалы, «Табан астында» дегенді «табан аузында», «қаға берісте қалып қойды» дегенді «қаға беріске қарай айнала берді»(С. Шаймерденов) тәрізділер кездеседі. Мұндай ойсыраған кемшілік жоқ, сонда да ол айтқанда «аяқты» дәл баспай, сол қия басқандық байқалмай ма? Біз үшін сондай елеусіз сәл-пәлдің үлкен мәні бар. Мүмкін болғанша тұрақты тіркестердің тобын жазбауға тырысу керек. Дәлдікке бой ұрған кісі үшін «екі көзімді төрт қылды» (сағындырды) дегеннің сөздерін өзгертіп, орнын ауыстырып айтудың жөні жоқ. Тек өлеңді сөйлемде ұйқас үшін ол сөздер басқаша құрылуы мүмкін:

Төрт қылып екі көзді сағындырып

Жүр екен біздің қалқа қандай жерде!

(Б. Майлин)

Өзім жоқта орныма шөп сап қойып,

Ақ жүзімді ел-жұртқа қылма салық.

(Абай)

Соңғы жылдары аударма арқылы қазақ тілінде «ештен кеш жақсы», «балық та емес, ет те емес», «қасқыр да тоқ, қой да аман», «талабы зор-ақ, тағдыры – дозақ» (охота смертная, да участь горькая), «ауыр жүкке жегілме, жегіле қалсаң, егілме» (взялся за гуж – не говори, что не дюж) тәрізділер аударма арқылы еніп жүр.

Көркем әдебиет шеберлерінің жазғандарында тұрақты тіркестер құрамын әдейі өзгертіп, не араларына басқа сөздерді қосып айту кездеседі, бірақ олардың көбінде ерекше стильдік өң болады. Мысалы, орыс тілінде «взглянуть с высоты своего величия» дегенді Чехов: «взглянул на мир с высоты своего подлости» деп жазыпды. Сол сияқты «көзімнің жасы көл болды» дегенді күшейтіп айту үшін С.Торайғыров: «еөз жасым көктен құйған жауын еді» деп жазады.

Жауабың бүгін-кеше болмаған соң,

Көз жасым көктен құйған жауын еді.

Поэзия тілінде «жүні жығылды», «соққы жеді» тіркестерінің құрамы өзгеше болыпта кездеседі.

Сұрақтар:

1. 
   Фразеологизмдердің идиомалық тіркестерден айырмашылығы.
   
2. 
   Көркем әдебиетте тұрақты тіркестердің құрамының өзгеруі.
   
3. 
   «Көз жасым көктен құйған жауын еді» деп Торайғыров қай фразеологизмді өзгертті?
   

1. 
   Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы – А., 2005.
   
2. 
   Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – А., 1998.
   
3. 
   Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі – А., 1995.
   
4. 
   Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері – А.,1998.
   
5. 
   Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
   
6. 
   Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма – А., 1998.
   
7. 
   Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеулер). – А.: Тоғанай Т,2004.
   

1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі» Алматы.1962

2. М. Белбаева «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы» Алматы. 1976

3. К. Аханов «Тіл білімінің негіздері»

4. Ә. Болғанбайұлы, Ғ. Қалиұлы «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы » Алматы. Санат 1997

№2 Тәжірибелік сабақ

1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі» Алматы.1962

2. К. Аханов «Тіл білімінің негіздері»

Қосымша әдебиеттер:

1. И.В Арнольд. «Лексикология современного языка» М. 1959

2. А. А. Реформатский «Введения в языковедения» М. 1967

№3 Тәжірибелік сабақ

1. Полисемия дегеніміз не?

2. Фразеологиялық байлаулы мағына дегеніміз не?

3. Сөздің тура және номинативті мағынасы?

4. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің айырмашылығы

Пайданылған әдебиеттер:

1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі» Алматы.1962

2. Ә. Болғанбаев «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы» Алматы. 1988

3. К. Аханов «Тіл білімінің негіздері» Алматы. Санат 1993

4. К. Аханов «Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері» Алматы. 1955

№4 Тәжірибелік сабақ

1. 
   Синоним және синонимдік қатар дегеніміз не?
   
2. 
   Синоним мен омонимнің өзіндік ерекшеліктері.
   
3. 
   Синонимдер мен антонимдердің пайда болу жолдары.
   
4. 
   Табу, эвфемизм, дисфемизм дегеніміз не?
   

1. 
   Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А: Санат, 1997
   
2. 
   Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
   

№5 Тәжірибелік сабақ

1. 
   Түркі тілдерінің тектестігін дәлелдейтін ортақ сөздердің қандай түрлері бар?
   
2. 
   Актив және пассив сөздер дегеніміз не?
   
3. 
   Сөздік құрамның толығу жолдарын ата?
   
4. 
   Күрделі сөздер, қос сөздер, біріккен сөз ерекшелегі.
   

1. 
   Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А: Санат, 1997
   
2. 
   Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
   
3. 
   Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
   

1. 
   Орыс тілінен енген сөздер, олардың қолданылуы туралы айт.
   
2. 
   Кірме сөздер категориясы дегеніміз не?
   
3. 
   кірме сөздердің фонетикалық, морфологиялық ерекшеліктері.
   
4. 
   Кірме сөздердің қолданылу аясы, пассив және активтілігі.
   

1. 
   Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А: Санат, 1997
   
2. 
   Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
   
3. 
   Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
   

1.Ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктері.

2.Әдеби тілге тән басты белгілер.

3.Әдеби тілдің стильдік тармақтары.

4.Тілдік стиль туралы ұғым.

Тақырып бойынша сұрақтар.

1.Ортақ тіл дегеніміз қандай тіл?

2.Ауызша және жазбаша сөйлеу тілінің ерекшелігі неде ?

3 .Тіл нормасы дегеніміз не?

4.Әдеби тілдің қандай белгілерін білесің?

Пайдаланылған әдебиеттер.

1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А..Санат,1993.

2.Ә.Болғанбаев.Қазақ тілінің лексикологиясы.-А.,1988

3.І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев.,Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.

4.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеолгиясы.-А.,Санат,1997.

5.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.

№8 Тәжірибелік сабақ

1.Түсіндірме сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні.

2.Аударма сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні.

3.Терминологиялық сөздік,диалектологиялық сөздіктердің жасалу мақсаты, практикалық мәні.

4.Фразеологиялық,синонимдер сөздігі.

5.Орфоэпиялық,тарихи сөздіктер.

6.Этимологиялық сөздік.

Тақырып бойынша сұрақтар.

1.Лексикография дегеніміз не?

2.Сөздіктердің бір-бірінен қандай айырмашылықтары бар?

3.Әрбір сөздіктің қандай ерекшеліктері бар?

1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.

2.Ә.Болғанбаев.Қазқ тілінің лексикологиясы.-А.,1988.

3.І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев., Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.

4.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.

5.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.

№9 Тәжірибелік сабақ

Тақырыбы: Фразеологизмдердің зерттелу тарихы.

Мақсаты:Фразеологизмдердің зерттелу тарихына шолу жасай отырып, оны жан-жақты сипаттау.

Жоспары:

1.Түркі және қазақ фразеологизмдерінің зерттелуі.

2.Қазіргі тіл біліміндегі зерттеу бағыттарына шолу.

3.Ш.Балии,В.Виноградов, Н.Шанский, М.Молотков, В.Телия зерттеу еңбектері.

1.Фразеологизм дегеніміз не?

2.Фразеологизмнің зерттелу тарихы жөнінде не білесің?

3.І.Кеңесбаевтың фразеологизм саласына қосқан үлесі айт

4.Фразеология жеріне жеткізе зерттелген ғылым деп ойлайсың ба?

5.Фразеология термині қандай мағынада қолданылады?

1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.

2.Ә.Болғанбайұлы, С.Қалиұлы. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997.

3.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.

4.К.Аханов. Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері.-А.,1995.

5.Г.Сұмағұлов. Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.

6.Н.Уәлиев. Фразеология және тілдік норма.,-А,1996.

№13 Тәжірибелік сабақ

1. 
   Фразеологизмдердің лексикографиялық стильдік сипаттары.
   
2. 
   Эмоционалды-экспрессивті реңк әсерлеріне қарай тұрақты тіркестердің түрлі стильдік қабаттары.
   
3. 
   Ауызекі және қарапайым сөйлеу стиліндегі фразеологизмдердің ара қатынасы.
   

1.Фразеологизмдердің стильдік мәні қандай?

2.Фразеологизмдердің қандай ерекшеліктері бар?

3.Фразеологизмдердің қолданылу аясы жөніндегі өз пікір.

1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.,-А,Санат.,1993.

2.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,Ғылым,1997.

3.Г.Сұмағұлова.Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.

4.Н.Уәлиев.Фразеология және тілдік норма.-А,1998.

5.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы . Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997.

№14 Тәжірибелік сабақ

Тақырыбы: Қазақ фразеологизмдерінің қалыптасуындағы ұлттық маңызы бар түпдеректер.

Мақсаты: Қазақ ұлтының мәдени өмірінің көрінісі – фразеологичлық қордан ерекше байқалатындығы. Қазақ фразеологизмдері – халық өмірінің айнасы екендігі. Әр ұлттың мәдени ағымындағы тілдік құбылыстар тамырланып, қалыптаскы үшін оның көптеген алғышарттары мен салалары болады. Қазақ фразеологизмдерінің мәдени ақпарат көздері. Ұлттың дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі тұрақты айтылатын тіркестер. Мәдени деректер түсінігіндегі – мақал-мәтелдер. Образ әталонға айналған тұрақты теңеулер тіркесі. Троп түрлеріндегі образды тіркестердің фразеологизмдерге айналуы.

Жоспар:

1. 
   Қазақ фразеологизмдерінің мәдени ақпарат көздері.
   
2. 
   Ұлттық дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі тұрақты айтылатын тіркестер.
   
3. 
   Мәдени деректер түсінігіндегі мақал-мәтелдер.
   
4. 
   Тұрақты теңеулер тіркесі.
   
5. 
   Қазақ тіліндегі сөз символдар, символдық мәні бар сөздер мен сөз тіркестері.
   
6. 
   Троп түрлеріндегі образды тіркестердің фразеологизмдерге айналуы.
   

1. 
   Фразеологизмдер ұттық тілдің қандай ерекшеліктерін көрсетеді?
   
2. 
   Абай фразеологиясын зерттеген ғалым?
   
3. 
   Көркем мәтіннің тілдік талдауларының ең сүбелі жері?
   
4. 
   Фразеологиялық материалдар үшін ұлттық мәдени маңызы бар түп деректер төркінінің бірі.
   
5. 
   Фразеологиялық материлдардың мәдени деректер түсінігіне жататын қазақ тіліндегі ұлан-ғайыр паремиологиялық қор.
   

1. 
   Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. – А.: Санат, 1993.
   
2. 
   Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Ғалым, 1977.
   
3. 
   Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы – А., 2005.
   
4. 
   Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – А., 1998.
   
5. 
   Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі – А., 1995.
   
6. 
   Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері – А.,1998.
   
7. 
   Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
   
8. 
   Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма – А., 1998.
   

№15 Тәжірибелік сабақ

1. 
   Көркем әдебиет тілі мен фразеологизмдердің стильдік қлданысы мәселелерінің зерттеуі.
   
2. 
   Көркем әдебиет тіліне тән ерекшелік – оның көп стильдігі.
   
3. 
   Көркем әдебиет тіліндегі фразеологизмдердің кейіпкер тілі, авторлық баяндау, диалог, монолог, пейзаждық суреттеулерде қолданылуы.
   
4. 
   Көркем әдебиет тілінің өзіндік ішкі формасы.
   
5. 
   Көркем проза фразеологизмдердің стильдік жақтан саралау.