мамыр* Байланыс музейінің негізі қаланғанына 30 жыл (1989)

*Алаш қозғалысының қайраткері, заңгер Райымжан Мәрсековтің туғанына 140 жыл (1879-ө.ж.б.)

*Орыс жазушысы Ф.М.Достоевскийдің Семей қаласына жер аударылғанына 165 жыл

(1854-1859)

*Құнанбай Өскенбайұлының туғанына 215 жыл (1804-1886)

жерлеріне туристік сапарлардың ұйымдастырылғанына

40 жыл (1979)
15 мамыр Облыстық ерікті қоғамының құрылғанына 60 жыл (1959)
25 мамыр Семей облыстық филармониясына әнші Әміре Қашаубаев

есімі берілгеніне 40 жыл (1979)

ашылғанына 40 жыл (1979)

ұйымдастырылғанына 30 жыл (1989)

кинотеатрының ашылғанына 45 жыл (1974)

Семейлік Кеңес Одағының батырлары:

С.Ф.Бурлаченко –105 жыл (1914)

Г.Д.Будник – 95 жыл (1924)

Г.С.Болтаев-100 жыл (1914)

К.Ш.Шәкенов – 95 жыл (1924)

А.Ы.Ыбыраев – 95 жыл (1924)

В.А.Засядко –100 жыл (1919)

Н.Д.Авдеев – 100 жыл (1919)

С.М.Рубусин-90 жыл (1924)

В.А.Колесникова-90 жыл (1924)

Белгілі жазушы, сыншы әдебиет пен өнер зерттеушісі, абайтанушы Төкен Смайылұлы Ибрагимов бұрынғы Семей облысы, Ақсуат ауданы «Жаңа несіп» колхозының Кезеңшілік деген жерінде 1939 жылы 15 ақпанда дүниеге келген. 1957 жылы орта мектепті бітірген соң, 1958 жылы Алматыдағы КАЗПИ-дің тарих-филология факультетіне түсіп, оны 1964 жылы ойдағыдай аяқтап шығады. 1971-1975 жылдары аспирантурада оқиды. Болашақ қаламгер өзінің еңбек жолын қарапайым ауыл жұыстарынан бастады.

1964-1969 жылдары Жданов атындағы сегіз жылдық мектепте тәрбиеші, қазақ тілі мен әдебиет және тарих пәндерінің мұғалімі, оқу ісінің меңгерушісі болып қызмет етті. 1969-1976 жылдары Семей облыстық телевидениесінде әдебиет-драма, музыкалық ақпараттар редакциясының редакторы, аға редакторы қызметтерін атқарды. Алғашқы еңбектері студенттік жылдары «Лениншіл жас», «Екпінді» газеттерінде, «Жұлдыз» журналында жарық көрді.

1976 жылдың 12-сәуірінен күні бүгінге дейін Абай қорық мұражайының шырақшысы. 1996 жылы «Қазақстанға еңбегі сіңген қызметкері» атағы берілді, 1998 жылы «Құрмет» орденімен марапатталды. Жұртшылыққа ұлы Абай мұрасы, жалпы қазақ поэзиясы, мәдениеті жайлы зерттеу еңбектері арқылы кеңінен танымал қаламгер өзінің «Өлең өрісі» (1979 ж.), 1999 жылы «Оймен оңаша» атты поэзиясы, «Индираға хат», «Толқын толғау» (2001 ж.) монографиясының, «Сағыныш», «Қара бұзау», «Сары құс» әңгімелерінің, «Жаза» операсының либреттосы т.б. екі жүзден астам әдеби-сын, әдеби зерттеу, абайтану еңбектерінің авторы. «Күй әлемі», «Ән өлкесі» атты кітабы халқымыздың кешегі –бүгінгі ән-күй қазынасы мен қазіргі күйшілік, әншілік орындаушылық шеберлік мәселелерін қозғайды.

Жазушы «Толқын толғау» деген кітабында кешегі-бүгінгі ән-күй қазынасы мен қазіргі күйшілік, әншілік-орындаушылық шеберлік мәселелерін қозғайды. Жазушы өзі көп жылдан бері қадағалап, бойына сіңіріп жүрген бірқатар игілігі мен өнер тұлғалары ерекшеліктерін, халықтық қайнар бастаулар ырыздығын жүрек сүзгісінен өткізіп, әсіресе саз бен тыңдаушыны қабылдау, тану табиғатын таразылайтын қызғылықты қыруар көзқарастар қорыта алған. Бұл-ән асылы, күй құдіретін тыңдай білетін жанашыр жан тебіреніс-толғаныстары жайлы аллитерациялық эсселер.
Әдебиеттер:
Ибрагимов Т. Шығармалары. Т. Толқын толғау. Зерттеулер.-Астана: «Фолиант», 2011.-400 б.

Ибрагимов Т. «Жер әңгімеші...».-Семей,2009.-111 б.

Ибрагимов Т. Индираға хат.-Семей, 2002.-304 б.

Ибрагимов Т. Толқын толғау:Аллитреациялық эсселер.-Алматы: «Өнер», 2000.-360 б.

Ибрагимов Т. Оймен оңаша:Өлеңді сөздер.-Семей баспасы,1999.-209 б.

Ибрагимов Т. Көктем әуендері // Семей таңы.-1986.-26 апрель

Ибрагимов Т.Мұражайлық Абайтанудың мұраты биік: (Ақын мерей тойы қарсаңында қорық-мұражай директоры осы төңіректе ой бөлісіп отыр) // Қазақ әдебиеті. - 2005. - 17 маусым. -4-5.

Ибрагимов Т. "Заманды түзетпейді кісі билеп"Көкбай Жанатайұлы -150 / Т. Ибрагимов, Ш. Әбенов // Семей таңы . - 2011. - 13 қыркүйек. - С. 4

***

Сағатбекқызы А. Рухани басшы // Сарыарқа.-1999.-18 ақпан.

Тортаев Қ. Ата махаббаты.-Алматы: Елсана, 1998.-155 б.

28 ақпан Невада-Семей қозғалысына – 30 жыл (1989)
Елу жыл ядролық жарылыстар Семей жерінде сынақ алаңы ретінде жүргізілді. БҰҰ-ның 1997 жылғы Бас ассамблеясында бұл мәселе қаралып, арнайы қаулы қабылданды. Семей халқы 1989 жылға дейін ауадағысы бар, жер асты, жер үстісі бар 473 жарылысты өткізді. Осы сынақтың 354-ін 1963 жылдан кейін ғана жер астына көшірген. Радиоактивті зиянды әсер 1,7 млн.адам өмір сүріп жатқан 711 елді мекенді, яғни 304 м. шаршы шақырым аумақты бүркеген. Зиянды әсері мөлшерінен асып кеткен соң семейліктердің осы қасіретін тоқтатуға атсалысқан Невада-Семей қозғалысының ықпалы ұшан-теңіз. Дүниежүзінде Адам баласына қасірет әкелген осы тажалдың ауызын жабуда халықты көтерген Невада-Семей қозғалысын бұл күнде білмейтін Адам жоқ. Осы қозғалыстың жетекшісі, қоғам қайраткері, жазушы Олжас Сүлейменовтің зор дауысы бүкіл планетаны ұйқысынан оятқаны, адамдардың бейбіт өмір сүру құқығын талап етуіне ашқаны анық еді. 1989 жылы жоспарланып тұрған 18 сынақтың 11-не тойтарыс беріп, Семей өңірінде қасірет түтіні сейіле бастады, дегенмен қаншама Адам жазылмас аурудың құрбаны болғаны және әлі талай ұрпақ азабын тартатыны бір Аллаға аян. 1991 жылы Қазақстанның тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев Семей полигонын жабуға Жарлыққа қол қойды.

«Семей-Невада» атом мен сутегі бомбаларының сынақтық жарылуынан келген адам түршігерлік зардаптар адамгершілік ары жоғары адамзатты толғандырды. Осы бағытта «Семей-Невада» қозғалысының «Экология-радиация-денсаулық» комитеті өзінің 1-халықаралық конференциясын 1993 жылы өткізді. Онан кейін де бірнеше конференциялар өтіп, мазмұнды тақырыптарда баяндамалар жасалып, көптеген шаралар атқарылуда. Бүкіл әлем семейліктердің жан азабы мен тән азабын жеңілдетуге қол-ұшын беріп, қайырымдылық қорын ұсынып отыр.

Міне, осындай жерде өмір сүрген адам өзінің әлдеқандай кеселге шалдыққанын сезгенге дейін алаңсыз жүре берді. Білген кезде барып тітіркенеді. Семей аймағы тұрғындарының басынан осындай сұмдық ахуал өтті. Семей маңындағы ядролық полигон түптің түбінде қауіпті қатер болатынын білгенге дейін алаңдай қойған жоқ. Ол біртіндеп көтеріле беретін, саңырауқұлақ алапат бұлт пен жарық дүниенің ғажайып құбылысына ұқсаған аспандағы екінші күннің жарқылына таңырқай қарады. Өзі тұрған жердің ай сайын қайта-қайта тербеле беруі үшін ол табиғаттың үйреншікті құбылысына айналды.
Әдебиеттер:

Ақпарұлы Н. Семейге берсең, сауап бер // Ана тілі.-1999.-25 ақпан.-2 б.

Мұхамеджанова А. «Бейбіт өмірді қалайсың ба – бейбітшілікке дайындал»: «Невада-Семей» қозғалысына - 10 жыл // Егемен Қазақстан.-1999.-24 ақпан.-2 б.

Оразалин М. Халықпен бірге қайнасқан // Семей таңы.-1992.-29 ақпан.

Сағымбаева Н. Ысқақова Ғ. Зардаптарды жою үшін қажырлы күрес қажет // Сарыарқа.-1999.-1 сәуір.-8 б.

Сүлейменов О. Қашан да біргеміз: «Невада-Семей» қозғалысына қатысушыларға ашық шақыру // Заң газеті.-1999.-24 ақпан.

Жазушы-журналист Дәулет Сейсенұлы 1949 жылы 28 ақпанда Семей облысының Абай ауданы Саржал ауылында туған. 1971 жылы Алматыдағы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген. Облыстық «Семей таңы» газетінде, облыстық партия комитетінде қызмет атқарған. 1983 жылдан бері республикалық «Егемен Қазақстан» газетінің Семей өңірі бойынша тілшісі. Осы жылдарда "«Ақиқат"»журналында, еларалық "«Заман Қазақстан», облыстық әкімшілікте қызмет істеген.

Ол «Жұлдыздар сөнбейді» атты әңгімелер жинағының, «Қазақтың саны қанша», «Семей елі, Семей жері», «Шежірелі Шыңғыстау» атты деректі кітаптардың авторы. 2007 жылы қаламгер Дәулет Сейсенұлының ғұлама ақын Шәкәрімнің туғанына 150 жыл толуына орай «Нартұлға» сериясымен жарық көрген әдеби көркем тілді ««Шәкәрім» атты ғұмырбаяндық кітабы жарыққа шықты.

Дәулет Сейсенұлы Қазақстан Журналистер одағы сыйлығының лауреаты, Семей қаласы (2001) мен Абай ауданының құрметті азаматы.

Әдебиеттер:
Сейсенұлы Д. Семей елі, Семей жері.-Семей, 2001.-400 б.

Сейсенұлы Д. Шәкәрім:Ғұмырнамалық баян.-Астана:Фолиант, 2007.-264

Ахметбекова А. Шежіреден сыр гертеді //Семей таңы.-2004.-19 қараша.-6

22 наурыз Әнші, сазгер, қаламгер Жәнібек Кәрменовтің

туғанына 70 жас (1949-1992)

Абай елінің тумасы, жезтаңдай энші, қаламгер жазушы Жәнібек Кәрменов әншілік дарынымен бала кезінен танылды. М.Әуезов туған жерге келгенде бала Жәнібек үлкен адамның батасын алған. 15-16 жасында әйгілі ән дүлділі Ж.Елебековтің назарына ілігіп, Алматыдағы өнер студиясына қабылданады. Бірақ белгілі бір себептермен оқудан шығып қалады. Кейінен ішкі істер министрі Ш. Қабылбаевтың араласумен оқуға қабылданады. Жүсіпбек Елебековтің төл шәкірті бола жүріп, қайта өмірге әкелді.

Жәнібек репертуарының бас арқауы - Ақан, Біржан, Мәди, Естай, Әсет, Кенен эндері. Ол шырқаған «Әудем жер», «Балқадиша», «Жанбота», «Жамбас сипар», «Інжу маржан», «Үш қара» т.б. әндері әншінің орындауындағы жоғалмайтын, ұрпақтан-ұрпаққа кететін қазына.

Консерваторияда халық әндері кафедрасына басшылық жасай жүріп, Жәнібек талай таланттың бағын ашты.

Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты, республиканың еңбек сіңірген әртісі Жәнібектің артында қалған мұрасының бірі - өзі құрастырған қазақ әндерінің екі томдық антологиясы. Сондай-ақ әр жылдары жазылған «Ақылбайдың әні», «Махаббат әні», «Ғашықтық тілі» атты үш кітабі бар. 1992 жылы 22 маусымда көлік апатынан қайтыс болды.

Әдебиеттер:

Кәрменов Ж. Теңбілкөк: (Әңгіме) // Жалын.-1999.-№ 5-6.-115б.

Айтқаным Әнші рухы мәңгі тірі // Семей таңы.-1999.-3 маусым.

Алпысбаев Қ. Төл бойы тұнған өнер // Егемен Қазақстан.-199.-2 маусым

АхметбековаЛ. Нұр жауған күн: Ән жұлдызын еске алу кешінен // Семей таңы.-1997.- 22 сәуір.

Әзберген Л. Әнші еске алды: ( Жәнібекке арналған ән кешінен) // Семей таңы.- 1999.- 6 мамыр.

Жеңісұлы Е. Жәнібек – жастық // Жас алаш.- 2000.- 22 ақпан.

Иманғали М. Асық ойнағаннан гөрі асыл сөзді тыңдауға ынтық болыпты немесе Жәнібек Кәрменов туралы не білеміз? // Дидар. - 2012. - 30 наурыз. - Б. 20-21.

Кәрменов Жәнібек (дүниеден өткені туралы мақала) // Жас алаш.- 1992. – 26 маусым.

Қауғабай О. Өмірден жанып өткен Жәнібек: (әншіге 50 жыл) // Қазақстан мұғалімі.- 1999. – 31 наурыз.

Мұса Ә. Үнің кетпес құлақтан // Стол. Обозрение. – 1999. –12 наурыз.

Сағымбаева Б. Рухымның сынарындай еді // Жас алаш.-2000.-11 шілде.

Сегізбай К. Ән-адам // Стол. Обозрение. – 1999.-15 қантар.

Сейсенұлы Д. Әз-Жәнібек: яки ән дүлдүлінің өмірден озғанына он жыл // Семей таңы.- 2002.- 21 маусым. – Б. 4.

Сейсенұлы Д. Ән-домбыраның оралуы:[дәстүрлі әнші Жәнібек Кәрменовтің домбырасы жайлы] // Егемен Қазақстан. - 2012. - 12 мамыр. - Б. 7.

Тұраров М. Жәнібек Кәрменовке тәнті болдық // Семей таңы. - 1988.- 17 қыркүйек.

1917 жылы жазушылар М.Әуезов пен Ж.Аймауытовтың ұйымдастырумен Ойқұдықта тұңғыш рет сахна шымылдығы «Еңлік-Кебекпен» ашылған болатын. Осыдан кейінгі қойылымдар Семей театрының жол басы болды.

Театрдың алғашқы орындаушылары талантты әншілер: Әміре Қашаубаев, Иса Байзақов, Жүсіпбек Елебековтер болды. Әдебиет пен өнер босағасын алғаш аттаған ұлттық театрымыздың тұңғыш ірге тасын қаласқандардың бірі: «Қазақтың Станиславскийі» атанған Жұмат Шанин болды.

Репертуарда: Б.Майлинның «Шұға», М.Әуезовтың «Еңлік-Кебек», «Айман-Шолпан», Ғ.Мүсіреповтың «Қыз Жібек» сияқты тамаша классикалық туындылары болды.

Ұлы Отан соғысы жылдарында театр труппасын Л.В.Леонов деген театр маманы басқарды. Бұл жылдары соғыс тақырыбына жазылған М.Әуезовтың «Сын сағатта», К.Симоновтың «Орыс адамдары», «Малиновкадағы той» т.б. спектакльдері сахналанды.

Театр халыққа өнер көрсеткеннен бастап, көп жылдар бойы режиссер болып талантты актер Б.Омаров тағайындалды. Осы кезде классикалық шығармаларды терең игеруге, сол кездегі заман тақырыбына жазылған пьсаларды қоюға көбірек назар аударылды.

Онан кейін де театр ісін жалғастырушы терең білімді режиссерлер Е.Обаев, Ш.Кәрібаев, Ш.Зұлқаш сияқты өнер тарландары мәдениет саласында өзіндік із қалдырды.

Шығармашылық коллективтің құрамында сахна шебері дәрежесіне дейін көтерілген Қазақстанның Халық әртістері және еңбек сіңірген әртістері Р.Есімжанова, Ж.Сәкенова, Г.Әбдірахманова еңбек етті.

Дара тұлғалар К.Сәкиева, Ә.Жаңбырбаев, Т.Иісова, Б.Имаханов, Ш.Бахтинова т.б. өнер саңлақтарымен бірге кейінгі жас буын еңбек етуде.

2002 жылы Египет Араб мемлекетінің астанасы Каирде өткен 14-халықаралық фестивальда Ш.Айтматовтың «Боранды бекетін» қойып, үлкен шығармашылық табыспен оралды.

Абай атындағы қазақ музыкалы драма театры әлемдік және еліміздің талай-талай классикалық драмаларын сахнасында түлетіп, өнер сүйер қауымның әлденеше буынына рухани нәр берген айтулы ұжымның бірі.

Әдебиеттер:

Қамбаров Ж. Сан сырлы сахна: (Абай атындағы қазақ музыкалы драма театрына – 70 жыл).-Алматы: ҚАЗақпарат, 2004.-260 б.

Қожаев Қ., Ізғұтдинов М. Мерейтой ізеттері. Жетпіс жылдың жемістері // Ертіс өңірі.-2004.-28 қазан.-3 б.

Кәрібаев Ш. Құлаш-құлаш монологтардың заманы өткен // Семей таңы.-2001.-9 ақпан.

Қамбаров Ж. Өнердің қара шаңырағы // Ертіс өңірі.-2005.-31 наурыз.-5 б.

Сейсенұлы Д. Халің қалай, өнердің қара шаңырағы? // Дидар.-1999.-19 қазан.

Ол ақын ретінде республика жұртшылығына ерте танылды. «Жұлдыз» журналы мен «Қазақ әдебиеті» газетінде өлең, дастаны басылып жүрген ақын 1958 жылы «Партбилет» кітапшасы басылысымен жұртшылық назарын бірден өзіне аударды. Өткір де өршіл, жүрек қылын тебірентетін нәзік те сыршыл өлендер оқырман көңіліне дөп тиді.

Ақынжанды ақындар Қашафтың келесі өлендер жинағын асыға күтті. Бірақ ақынның екінші өлеңі 21 жылдан соң 1979 жылы шықты. Өлендерінің көпшілігі Маяковский үлгісімен - әр жолы бөлшектеніп жазылған.

Қашаф ақындық өнермен ғана шектелмей, драматургиямен шұғылданды. Соның дәлелі ретінде «Қызыл Қатыран» деген пьесасы бірінші рет Семей облыстық театрында қойылып, көрермендердің жоғары бағасын алды. Бұл шығармасында ауыл шаруашылығын коллективтендіру мәселесін негізге ала отырып, сол кездегі ел өмірін бейнелейді.

Қашаф Туғанбаев біраз жыл Абай мұражайын басқарып, театрда әдеби кеңесші болып та қызмет атқарды. Сөйтіп, облыс мәдениетінде өзіндік қолтаңбасын қалдырды.

Әдебиеттер:

Туғанбаев Қ. Даланың қожасы: (өлең) // Семей таңы. – 1978. – 20 сентябрь.

Туганбаев Қ. Жеңіс, бейбітшілік, сәби: (Өлеңдер) // Семей таңы.-1982.-8 май.

Туғанбаев Қ. Қайнар сағынышы: (Өлең) // Семей таңы.-1975.-3 января

Туғанбаев Қ. Новосибирск. Мен Советтің тумасы. Қосылайық домбырам: (Өлендер) // Семей таңы. – 1979. – 13 апреля

Туғанбаев Қ. Партбилет: Өлендер жинағы. –Алматы: ҚМКӘБ, 1958. – 49б.

***

Алексеев Н. Бір беттен қайтпаған: (Естелік) // Семей таңы. – 1994. – 21 мамыр.

Қабылбаев С. Асылдың сынығындай жарқылдаған: (Қ.Туғанбаевтың туғанына 70 жыл) // Семей таңы. – 1994. – 21 мамыр.

Сапаев Ғ. Асылдың сынығындай жарқылдаған: (Ақынның туғанына 70 жыл) // Семей таңы. – 1994. – 26 ақпан.

24 шілде Өлке зерттеушісі, кітапханашы Н.Я.Коншиннің туғанына

155 жыл (1864-1937)
2014 жылы 27 шілдеде өлкетанушы, тарихшы, энограф, мұрағатшы, ғалым Н.Я.Коншиннің туғанына 150 жыл толды. Николай Яковлевич Коншин – Семей өлкесіне бай мұра қалдырған, Семей қаласы мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан, жан-жақты , талантты адам. Оның мінезінен адалдық, қайырымдылық сияқты жақсы қасиеттерді көруге болады. Ол қазақ халқының адал досы болды.

Н.Я.Коншиннің жалпы зерттеу жұмыстары Семей өлкесіне арналды. Мысалы, «Положение перселенческого дела и переселенцев в Степном крае», «О памятниках старины в Семипалаитснкой области», «Очеркэкономического быта киргиз Семипалатинской области», «Жандармские наблюдения за семипалатинскими чиновниками», «Заметка об одном киргизком джуте», «К истории открытия Кокпектинского округа» және т.б.

Зерттеуші белсенді қызметі үшін, орыс географиялық қоғамы императорының медалімен марапатталды. Н.Я.Коншин бірнеше жыл Семей қалалық думасының мүшесі болды. Ол Семей бөлімшесіндегі Батыс-Сібір қоғамында қызмет атқарды және Семей губерниялық мұрағат қорының бірінші меңгерушісі болды. Қызмет барысында ол мұрағатта сақталған құжаттарға каталог жасады. Каталогқа Ертіс аймағында тұратын ұлт өкілдері туралы ақпаратты өлкенің тарихы туарлы мәліметтерді енгізіп отырды.

Танымал зарттеуші Н.Я.Коншиннің еңбектері шығыс Қазақстан тарихы, географиясы, этнографиясында негізгі тарихи құндылық болып табылады (Архив құрастырған буклет бойынша, 2009)

Жақия Шайжүнісов 1914 жылы Абай ауданының Күлмен селосында туған. 1961 жылдан Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген мұғалімі, 1968 жылдан Социалистік Еңбек Ері, ұлағатты ұстаз. 1953 жылы Семей педагогикалық институтын бітіргеннен бастап бүлдіршіндерді азаматтық жолда тәрбиелеуде аянбай еңбек етті. 19 жасында-ақ Көкпекті балалар үйіне тәрбиеші болып келген уыз жас аз уақытта өзін-өзі көрсете білді. Қам көңіл балалардың жай-күйін жан жүрегімен сезінген парасатты азамат жас болса да жауапкершілікті сезіне білді.

1933 жылдан бастап қырық жылдай Көкпекті балалар үйінің оқу ісінің меңгерушісі, директоры қызметтерін атқарды. Ол келешек ұрпаққа педагогикалық, рухани мұра қалдырды. Сондықтан, 1994 жылы облыстағы балалар үйлері ұжымдары өздерінің 80 жылдығына орай өнегелі ұстаз Жақия Шайжүнісовтің педагогикалық және философиялық мұрасына арналған «Социалистік Еңбек Ері Жақия Шайжүнісовтің педагогикалық және рухани философиялық мұрасы» атты ғылыми-теориялық конференциясын өткізді. Тәжірибелі маман облыстағы балалар үйлері басшыларының арасында кезінде тұңғыш Социалистің Еңбек Ері деген атаққа ие болды, сондай-ақ ол «Қазақстанның еңбек сіңірген мұғалімі» құрметті атағының иегері.

Көкпекті балалар үйі кезінде тек Қазақстанға ғана емес, бүкіл Одақтағы ең үлгілі балалар үйі ретінде екі рет Бүкілодақтық көрмеге қатысты, алтын медальмен марапатталды.

Ғұмыр бойы жетімдерге қамқоршы болған, үлкен жүректі ұстазды еске қалдыру мақсатында Семей қаласында өзінің тұрған үйіне ескерткіш тақта орнатып, орталық көшелердің біріне есімі берілді және педагог атындағы қайырымдылық қоры құрылды.
Әдебиеттер:
Асылжан П. Ізгілік нәрін сепкен: Ж.Шайжүнісовке – 90 жыл // Семей таңы.-2004.-7 мамыр.-6 б.

Рамазанов С. Ұрпаққа аманат.-Алматы: Қазақстан,1997.-208 б.

Сағынаев О. Ұстаз асулары //Семей таңы.-1982.-4,8,10 маусым

Сәрсекеев М. Жомарт жүрек //Семей таңы.-1968.-11 маусым.

Музейдің мақсаты – Қазақстан Республикасында байланыс саласының тарихы мен дамуын көрсету. Музей өлкетанушы, еңбек ардагері В.И.Лушниковтың бастамасымен құрылған.

Музей экспонаттарының бөлімдері: өлкетану, почта байланысы, телеграф байланысы, телевидения және радио байланысы. Мұндағы Ұлы Отан соғысы кезінде алынған американдық жабдықтар ХІХ-ХХ ғасыр аралығында жұмыс істеген.

Экспозицияның бірінші бөлімінде қаланың тарихынан мәліметтер беріледі. 1865 жылы император Александр ІІ-нің жарлығымен салынған қала бекінісі, тұңғыш құрылыстары жайлы мағлұматтар алуға болады. Байланыс бөлімі – бай құжаттармен, суреттермен таң қалдырады. Телеграф бөлімі- ХІХ ғасырдағы атақты Морзе телеграф аппаратымен таныстырады. Бірінші рет Семей қаласына 1872 жылы келді.

Радио байланыс және телевидение бөлімінде – Семейдегі бірінші радио студиясы мен аппараттары туралы суреттермен танысуға болады.

Телевидение экспозициясынан сирек кездесетін экспонаттың бірі – төрт есе үлкейтіп көрсететін 1949 жылғы линзалы телевизорды тамашалауға болады.

Сонымен қатар байланыс саласының майталман еңбек ардагерлері туралы фотосуреттер мен құжаттары сақталған. Байланыс музейі өз өлкесін сүюге тәрбиелей алатын үлгілі орын. Мұнда жал сайын мектеп, колледж оқушыларымен, қала азаматтарымен экскурсия өткізіледі. Музей тарихымен Ресей, Германия және Швейцария қонақтары да таныс. Музей қаланың саяси өміріне белсенді араласады.
Әдебиеттер:
Жанболатов А. «Спаси и сохрани...»: (Музею связи – 10 лет) // Семипалатинские вести.-2002.-7 июня.-4 с.

Мухаметкалиева А. Музею связи нужна помощь // Спектр.-2002.-26 апреля.-6 с.

Пархоменко Е. И один в поле воин... // Арна.-2006.-27 апреля.-6 с.

Чернова П. Семипалатинскому музею связи – 10 лет // Наука и высшая школа Казахстана.-2002.-15 с.

Семей ет-комбинатының құрылысы 1931 жылы басталып, 1934 жылы 5 қарашада іске қосылуы салтанатты түрде ашылып, жұмыс істей бастады.Семей ет-консерві комбинатының маңызы мен роліне сол кездегі цифрлар айғақ: оның жылдық қуаты 250 мың бас ірі қара, 750 мың ұсақ мал және 500 мың шошқаны сатып өңдеу болатын. Комбинаттың маңызы артып, ТМД елдерінде қуаты үшінші, Қазақстанда бірінші орында болып, техниканың ең соңғы жаңалықтарымен жабдықталды. Ұлы Отан соғысы жылдарында қиын-қыстау шақта аянбай еңбек етіп, 1944 жылы Еңбек Қызыл Ту орденімен, 1976 жылы ауыспалы Қызыл тумен марапатталды.

1992 жылы комбинат «Сарыарқа» акционерлік қоғамы болып қайта құрылды. Оның құрылтайшылары ет-консерві комбинаты, мемлекеттік мүлік жөніндегі облыстық комитет және «Индустриальный», «Буденный» атындағы, «Коростель» совхоздары мен «Рассвет» колхозын жекешелендіру ҚР Президентінің 1992 жылғы 8 ақпандағы Жарлығына сәйкес жүргізілді.

Әдебиеттер:

Мұхамедова Р. «Семей ет комбинаты» ЖШС жұмыс істей бастады // Семей таңы.-2004.-9 сәуір.-6 б.

Нұғманбекова Р. Семейдің ет комбинаты қайтадан атын әйгілемек // Дидар.-2004.-11 желтоқсан.-2 б.

Өз тауарын өндірушілерімізді тани білейік // Семей таңы.-2004.-17 қыруүйек.-3 б.

М.Тұрғанбаев, М.Әуезов, Ж.Аймауытов сынды қаламгерлер бастаған газеттің тағы бір айтулы ұйымдастырушысы Шаймардан Тоқжігітов болды. Мұхтар Әуезовтің қызметі Орынбор қаласына ауысқан соң «Қазақ тілі» газетінің редакторлық қызметін Ш.Тоқжігітов іскерлікпен атқарған. «Қазақ тілі» газеті көптеген баспасөз қайраткерлерінің қаламын ұштаған, қанатын қатайтқан өмір мектебі болды.

1919-1928 жылы «Қазақ газеті», 1928-1930 жылдары «Жаңа ауыл», 1930-1932 жылдары «Қызыл дала», 1932-1935 жылдары «Социалистік Шығыс», 1935-1955 жылдары «Екпінді», 1956-1963 жылдары «Семей правдасы», «Ертіс» болып өзгерді.

1966 жылдың 1 сәуірінен «Семей таңы» деген атпен Семей облыстық, қалалық комитеттердің және еңбекшілер депутаттары, облыстық Советінің органы ретінде шыға бастады. «Семей таңы» газеті аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын саралап, облыстық, қалалық әкімшілік зер салған мәселелерді көтеріп, Семей аймағының сан-салалы шежіресін толғады. Бұл күнде есімі республикаға танымал ақын-жазушылар Медеу Сәрсеке, Ғазиз Сапаев, Ақылбек Манабаев, Роллан Сейсенбаев тағы басқа қаламгерлер осы басылымда өздерінің еңбек жолдарын бастаған.

2008 жылдың 28 маусымы күні «Рухани және адамгершілік мәселелері» номинациясы бойынша журналистиканы дамытуға айрықша үлес қосып, осы тақырыпқа көптеген құнды материалдар жариялағаны үшін «Семей таңы» газеті облыс әкімі сыйлығының арнайы дипломымен марапатталды.
Әдебиеттер:
Молдашева Р. Қазақ баспасөзінің алғашқы қарлығашы: "Қазақ тілінен" "Семей таңына" дейінгі бас редакторлар / "Семей таңы" газетінің бас редакторы, филология ғылымдарының кандидаты // Семей таңы. - 2009. - 3 желтоқсан. - 3 б.

Мұсаұлы Ы. "Семей таңы" - ұшқан ұям: газет не туралы не жазып еді? // Семей таңы. - 2009. - 3 желтоқсан. -4 б.

Сәрсеке М. Газетпен бірге есейдім // Семей таңы. - 2009. - 3 желтоқсан. -5 б.

Исаханов І. Алаштан қалған сарқыт еді // Семей таңы. - 2009. - 3 желтоқсан. -6 б.

Нәсенов Б. Екпіндіде еңбек еттім // Семей таңы. - 2009. - 3 желтоқсан. -12 б.

Сейсенұлы Д «Семей таңының" шекпенінен шыққандардың біріміз // Семей таңы. - 2009. - 3 желтоқсан. – 12 б.

Сайлаубаева Н. "Қазақ тілі" газеті - кеңестік Қазақстандағы ұлттық басылым "Қазақ тілінің" белді авторлары туралы // Семей таңы. - 2009. - 3 желтоқсан. – 13 б.

Сағимұрат, Е. Ақ таяғыма сүйеніп, "Семей таңының" соңынан еріп келемін: (Газет құрдасы, өнер майталманы К.Сәкиева газет туралы) // Семей таңы. - 2009. - 3 желтоқсан. -14

Чушекова Ж. Екпінді газетінің майдан хабарлары// Семей таңы. - 2010. - 6 мамыр. -3 б

16 желтоқсан КСРО және Қазақстанның Халық әртісі,

Еңбек Ері Бибігүл Төлегенованың туғанына

90 жыл (1929)
Бұлбұл үнді күміс көмей әнші Бибігүл Ахметқызы Төлегенова 1929 жылы 16 желтоқсанда Семей қаласында дүниеге келді. Әйгілі әнші өнер жолын қаламыздағы ет-консерві комбинатында қатардағы жұмысшы бола жүріп көркемөнерпаздар үйірмесіне қатысудан бастады. Әншінің өнер жолына бағыт сілтеп жол салған, Семейге жер аударылған жазушы Галина Серебрякова мен жетекші ұстазы, Халық әртісі Надежда Самышина болды.

Әнші репертуарындағы Л.Хамидидің «Қазақ вальсі», Е.Брусиловскийдің «Қос қарлығаш», М.Төлебаевтың «Еске алу» және Батыс Еуропа композиторларының шығармаларынан вальс, романс, арияларын жоғары деңгейде орындады. Республикалық радиодан ән шырқау кезеңінде өткерген 1951-1953 жылдар аралығында Бибігүл әншілігін насихаттай жүріп, 1954 жылы Қазақтың Мемлекеттік консерваториясын бітірген соң, Қазақтың Мемлекеттік академиялық опера және балет театрына солист болып қызметке тұрады. 1958 жылы Москва қаласында қазақ өнерінің онкүндігінде әншілік биігінен көрініп, сол жолы Қазақ ССР халық артисі атанады. Әнші Ленин ордені мен Еңбек Қызыл Ту орденімен, медальдармен марапатталған. Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1966), СССР халық артисі (1967).

Халық бағасына әлдеқашан ие болған Социалистік Еңбек Ері (1991). 1968 жылы Семей қаласының 250 жылдық мерейтойы кең көлемде аталып өткізілгені тарихтан белгілі. Осы шараға КСРО Халық артисі Бибігүл Төлегенова да белсене қатысып, үлкен концерттік бағдарламасымен шығып халық алғысына бөленді. 1968 жылы шілде айында «Семей қаласының Құрметті азаматы» атағы берілді.

Әдебиеттер:

Бибігүл:муз.М.Егінбаевтікі; сөзі:Б.Тікебаеванікі // Мәдениет.-2013.-№ 3.-65 б.

Жақсыбаев Д. Өнерімен өрілген өмір // Ертіс өңірі.-2005.-17 ақпан.-18 б.

Төлегенова Б. «Мен бақытымды сәтсіздіктерімнен таптым»: Әңгімелескен А.Мантаева // Қазақ әдебиеті.-2007.-9 наурыз.-4 б.

Төлегенова Б. Халық махаббаты әрқашан сақталады: Әңгімелескен Г.Рақымжанова // Ертіс өңірі.-2004.-15 сәуір.-18 б.

Төлегенова Б. Сөйлегеннен бұрын ән айтуды үйренген екем // Дидар.-2009.-7 қазан.-5

Ыдырысов Қ. Бибігүл әні: (Өлең) // Семей таңы.1968.-2 март.-4 б.

20 желтоқсан Ақын Ақылбек Манабаевтың туғанына 85 жыл

(1934-1984)

Ақылбек Манабаев 1934 жылы 20 желтоқсанда Шығыс Түркістанның Қараүңгір ауылында қарапайым отбасында дүниеге келді. Сонда оқу бітірген соң «Тарбағатай» газетінің редакторының орынбасары болып қызмет еткен. 1962 жылы Үржар ауданына келіп жұмысшы, кітапханашы, «Алға» газетінде журналист болып еңбек етті.

Семейлік ақындар ортасында Ақылбек Манабаев толғаныс, тебіренісі майда, ырғақты, нәзіктікпен, жұмсақтықпен тіл қатып, сырласар сипатымен ерекшеленеді. Ақынның таланты ана сүтімен дарыған тума талант. Анасы Бәтиманы ауыл арасындағы той-жиынға қос атпен алдыратын. Ақылбек сол анасынан нәр алған еді. Ақынның «Жазира», «Самал сазы», «мәуелі бәйтерек», балаларға арналған «Алтын мен көпір», «Тау тескен» атты кітаптары өзі барда жарық көрді.

«Анама хат», «Жүрек сөйлейді» кітаптары қайтыс болғаннан кейін жан жарының араласуымен жарық көрді. Ақын-көпшілік өлендерінде нақыштың нәзіктігіне, сүйріктігіне сүйінгіш, солардан сыр түйгіш қаламгер. «Жазира» атты кітабы сияқты «Самал сазы» да өмірге іңкәр құштарлықпен жазылған. Ақылбек Манабаевтың жазған жырларынан табиғат тамашалары кең орын алады. Сонымен қатар өзінің тұстастарына қарағанда қазақ тілінің өзіне тән поэтикалық-этнографиялық сөздік қоры бай. Ақын ежелгі ізгі дәстүрді де орынды ұстанады. Көп жастардың аузына түсе бермейтін тұрмыс-салтта қалыптасқан бұйымдар мен заттық теңеу, баламаларды жиі қолданады. «Самал сазы» атты жинағына кірген екі баллада аңызға құрылған. 1989 жылы шыққан ақынның «Жүрек сөлейді» атты кітабына негізінен ең таңдаулы өлеңдерді мен балладаларды, «Чили балалары» атты поэма енді. Өміршең де өрелі өлең жолдарынан ақын жанының тынысы, дүрсілі аңғарылады.
Әдебиеттер:
Манабаев А. Арман дүние.-Астана: «Фолиант», 2004.-93 б.

Ахметбекова А. Жырынан самалдай саз төгілткен: («Семей таңының» 80 жылдық мерейтойына орай ақынның журналистік қызметі туралы) // Семей таңы. – 1999. – 24 маусым.

Манабаева Р. Ақылым-асылым өзі: (Зайыбының естелігі) // Семей таңы – 1994. – 8 қараша.

«Семей таңының» ардагері Р.Манабаева 70 жаста // Семей таңы.-2012.-1 мамыр.-3 б.

Ибрагимов Т. Қос қоңыр: (Ақындар А.Манабаев пен М.Ибраев туралы) // Семей таңы.-2002.-27 қыркүйек.-3 б.

Сапаев Ғ. Арман туған азамат еді: (Ақынның 65 жасқа толуына орай) // Семей таңы. – 1999. – 23 желтоқсан.

1999 жылы «Атом мен ақын» атты жинағы полигон тақырыбына арналған. Онда ақын үні азалы:

...Ағайындар, мен атоммен туыспын,

Ол туғанда мен өйткені туыппын.

Қырық жылдай «қыңқ» демеді ол-дағы,

Қырық жылдай мен де дертпен у іштім...

Енді бүгін ер көбейіп ерінді,

Мінбелерге мініп алып көрінді,

Атомды да аластаған солар боп,

Жебеуші де солар болы жерімді, - ащы шындықты айтады.

Ұлылар бастаған көшті жалғастырып келе жатқан Төлеген Жанғалиев қазақ поэзиясында өзіндік үні бар, үнемі ізденіс үстіндегі өсумен келе жатқан ақын. Ақын өзінің шығармаларында бүгінгі өмірдің шындығын дөп басып айтады. Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі, халықаралық Жамбыл қорының лауреаты.
Әдебиеттер:
Жанғалиев, Т. Апыр-ай, алпыс деген мына жас па? // Ертіс өңірі. - 2010. - 3 ақпан. -18
Жанғалиев Т. Ақындар жүр Ертістің жағасында…// Арна.- 2000.- 12 мамыр.- б.21

Жанғалиев Т. Жел мінез.Элегия: Өлеңдер // Дидар.- 1999.- 2 наурыз

Жанғалиев Т. Үшінші нәубет. Атом мен ақын: Өлеңдер//Семей таңы.- 1999.-15 шілде

Жанғалиев Т. Күдік. Біз. Ағайынға арыз: Өлеңдер// Семей таңы.- 1999.- 11 қараша

Жанғалиев Т. Ақын рухымен сырласу. Көр қазушыға күбір// Семей таңы.- 1999.- 28 қазан

Жанғалиев Т. «Баба» деп ат қойдым атыңды: (Өлең)// Семей таңы.- 1998.- 15 қазан

Жанғалиев Т. «Аңдар мен адамдар» атты кітаптан // Сарыарқа.- 1998.- 22 сәуір

Жанғалиев Т. Біз жұмаққа бармаймыз-ау, бармаймыз: Толғау// Семей таңы.- 1997.- 5 сәуір

Жанғалиев Т. Айырбас. Мұң тілмен тілдесем:Жаңа өлеңдер// Абай ауылы.- 1992.- 29 қыркүйек

Жанғалиев Т. Шыңғыстау шындығы: (Өлеңдер, балладалар, дастандар).- Алматы, 1992.- 11 қараша.- б.128

***

Асылжан П. Тағылым мол еңбек: Т.Жанғаливтің «Матаев» атты кітабы туралы // Семей таңы.-2009.-15 қаңтар.-2 б.

Мұратбекқызы А. Ақынмен кездесу: (Т.Жанғалиев бизнес колледж студенттерімен кездесуі туралы) // Ертіс өңірі. - 2010. - 13 қаңтар. - С. 2

Оспанов Т. Талғампаз ақын: («Шыңғыстау шындығы» кітабы туралы) // Семей таңы.- 1992.- 25 тамыз

Серікқалиұлы З. Төлеген Жанғалиев - 50 жаста // Семей таңы.- 1999.- 1 қараша.

Қазақтың тұңғыш скрипкашысы Әйткеш Толғанбаевтың

Осыдан 70-80 жыл бұрын қазақ ауылында, қазақ балалары арасында скрипка аспабына құмартып, оның сиқырлы үніне жүрек тебірентіп, жан-тәнімен берілген Әйткеш 1936 жылы Алматыдағы музыкалық-драмалық техникумға оқуға түсті. Техникумның скрипка бөлімін басқарған сол кездегі алғашқы ұстазы И. А. Лесман : «Өмірде бірінші рет осындай алғыр, дарынды оқушыны кездестіріп отырмын» деп шәкіртінің талантын қатты бағалайды. Бірақ дарынды талант өнерін одан әрі ұштай алған жоқ, сұм соғыс басталды арман-мақсатына жете алмады.

1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы басталып, қан майданға аттанған, скрипкасын үнемі жанынан тастамаған Әйткеш Толғанбаев адам төзбес қиын жағдайларда өнердің құдіреттілігінен рухани нәр алды.Қырғын соғыста жүріп, тұтқынға түссе де күдерін үзбей скрипкасын қасынан тастаған жоқ. Берлин, Вена; Таранто, Рим қалалары мен Польша, Франция елдеріндегі тұтқындардың күшімен қойылатын концертте музыка әлемінде аттары даңққа бөленген – Бах, Моцарт, Гайдн, Бетховен, Шуберт, Верди, Поганин,Вивальди,Чайковский және тағы басқа ұлы композиторлардың классикалық шығармаларын скрипкада орындап, жауын өнер құдіретіне табындырды. Сондай-ақ қазақтың халық әндерін скрипканың сиқырлы үнімен орындау арқылы туған жерге сүйіспеншілігін көрсетіп, жауынан кек алды.

Соғыс біткен соң 1945 жылы Рим елшілігінде қызметке қалдырылды. Бірақ дарынды музыкант ондағы қарыны тоқтыққа салынбай, туған жерге сағынышты шыдатпай Отанына оралды. Бірақ туған жері оның асыл арманын көкке ұшырып, «қылмыскер» ретінде 25 жылға сотталды. Түрмеде адам шыдай алмастай жан-түршігерлік оқиғалардың куәсі болған Әйткеш онда да скрипкасын тастаған жоқ. Өмірлік серігі болған скрипкасының арқасында аман-есен босап шыққан музыкант еркіндікке шыққаннан кейін де тағдыры атлқыға түсіп, қиыншылық көрді. Жазықсыз қуғынға ұшыраған Әйткеш денсаулығынан айрылса да шындық іздеуден жалықпай, ақыры еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін Президентіміз Н.Назарбаевқа өтініш жазғаннан кейін ғана ақталды.

Өмірін күреспен өткізген, өз өмірін халқына арнаған батыр ағамыздың «Қатал тағдыр тәлкегі» атты деректі повесі сол қатал өмірінен сыр шертеді.
Әдебиеттер:
Ахметбекқызы А. Европаны тамсандырған азамат // Семей таңы.- 1997.- 31 маусым.

Жанғалиев Т. Ажалмен бетпе-бет: (Ә. Толғанбаевтың «өмір-дастан» атты кітабы хақында) // Семей таңы.- 2001.- 7 қыркүйек.- б.5

Жәкеева Г.С. Бағалы ердің бағасына жетейік: (Ә. Толғанбаевтың туғанына 80 жылдығына орай) // Ертіс өңірі.- 2003.- 14 ақпан7

Кәкен А.Қазақтың Паганиниі: қазақтың тұңғыш скрипкашысы Ә.Толғанбаевқа - 90 жыл // Семей таңы. - 2012. - 28 тамыз. - Б. 5

Рысбекұлы, А."Музыкант" деректі фильмінің тұсакесері // Семей таңы . - 2012. - 9 қараша. - Б. 7

Толғанбаев Ә. Қатал тағдыр тәлкегі.- Алматы, Ана тілі,2001.- 133 б.

Жазушы, ұстаз Тайыр Жомартбаевтың туғанына 135 жыл

(1884-1937)
Қазақтың педагог жазушысы Тайыр Жомартбаев Абай ауданында 1884 жылы туған. Уфа қаласындағы Медресе – Ғалияны бітірген соң (1910-11) Семей қаласындағы медреселерде сабақ берді, революциядан кейін өмірінің ақырына дейін совхоз мектептерінде, техникумдарда ұстаздық етті. 20 ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің сапалы жаңалық – прозаның, оның ішінде романның тууы еді. Бұл жанрға алған қалам тартушылардың бірі – Абай төңірегінде болып, жастайынан ұлы ақынның өлеңдерін жаттап өскен белгілі педагог, ақын-жазушы Тайыр Жомартбаев еді.

1912 жылы Семейдегі «Жәрдем» баспасынан оның «Балаларға жеміс», «Қыз көрелік» атты кітаптары жарияланды. Алғашқы еңбегі ағартушылық қызметімен тікелей байланысты - өлеңдер, аудармалар жинағы болса, соңғысы қазақ прозасының тұңғыш көлемді ізденістерінің бірі болуымен ұлттық әдебиетіміздің тарихынан өзіндік орын алады.

«Қыз көрелік» - әйел теңдігі, ағартушылық тақырыбын заманында ешкімге ұқсатпай, өзіне тән көркемдік ізденіспен өрнектеген шығарма. Бұл туындыда М. Дулатовтың «Бақытсыз Жамалы» болса, С. Торайғыровтың «Қамар сұлуындағыдай» қазақ халқы тіршілігінде әлеуметтік теңсіздік, жастардың бақытқа жетуіне кесе көлденең тұрған ескі әдет-ғұрып, қатал озбырлық пен қиянат жайы негізгі мотив етіп алынбайды.

Туындының негізгі ой қазығы – оқығаны арқасында өз басының теңдігін сақтап, бақытына қол жеткізген әдепті қыз Ғайникамал тәрізді қазақ қызын дәріптеу.

Роман өлең үлгісімен жазылған. Әйел теңдігін сол кездегі туындыларда кеңінен айтылғаны мәлім. Осы сәйкессіздікті, жағымсыз өмір салтын сынауда ақын өзгеше логикалық қисын табады. «Кәріні жас құшақтау мін болмаса, кемпірді жас жігіттер неге алмайды?» деген дәлелді сауал тастайды. Ғалым Б. Кенжебаев белгілі монографиясында 20 ғасыр басындағы әдебиеттің дамуында әйел теңдігі тақырыбын жазуда екі концепцияның болғандығын айтады. Бірі – ескілік әдет-ғұрып әлі де күшті, жастардың махаббат еркіндігіне жетуіне мүмкіндік жоқ деп келетін трагедиялық шығармалар жүйесі болса, екіншісі заман өзгеріс үстінде, өз еріктері үшін бел шешіп күресе білген жастар мақсаттарына жетуіне болады деп келетін оптимистік үлгідегі туындылар еді.

«Қыз көрелік» романы сол кездегі қазақ романдарының алғашқы қарлығаштары деп аталуы заңды құбылыс. Ол туралы ғалым-аудармашы С. Талжанов былай дейді: «Ұлы Октябрьден кейін туашақ қазақ романының толғағы бұрынырақ басталған. Нәресте проза – «Қыз көрелік» пен С. Көбеевтің «Қалың малы» еді. Бұл екеуі де роман деп атала береді»

Әдебиеттер:
Зұлхаров Ғ. Қазағым-қандасымды еркелеттім: (алғашқы қазақ романының бірі - "Қыз көреліктің" авторы Т.Жомарбаевтың шығармашылығы хақында)// Ертіс өңірі. - 2010. - 24 наурыз. - 12-13 б.

Зұлхаров Ғ. Қазағым -қандасымды еркелеттім: алғашқы қазақ романдарының бірі -"Қыз көреліктің" жарық көргеніне 100 жыл) // Семей таңы . - 2013. - 15 қаңтар. - Б. 6

Қабышев Т. Абайдың поэзия дәстүрін дамытушы // Семей таңы.- 2004.- 26 қараша.- б.4

Қабышев Т. Заман жайлы жырлаған// Семей таңы.- 2004.- 25 маусым.- б.4

Құлбарақов С. «Қыз көрелік» – қазақ прозасының қарлығашы // Абай.- 2002.- №1.- 472

Қазақ совет энциклопедиясы т.4.- Алматы, 1974.- 472 б.

Қазақ халқының атамұралары.- Алматы, 1999.- 830 б.

Мұхамедханов, Қ. Тайыр Жомартбайұлы // Кітапта: Көп томдық шығармалар жинағы 4 том. –Алматы: «Алаш», 2005.-160 б.

Алаш қозғалысының қайраткері, заңгер Райымжан Мәрсековтің

туғанына 140 жыл (1879)
Райымжан Мәрсеков 1879 жылы бұрынғы Семей облысы Өскемен уезі Айыртау болысында дүниеге келген. Райымжан Мәрсеков - ұлтымыздың жарқын болашағы үшін күрескен ірі қоғам қайраткері, Санкт-Петербург университетінің заң факультетін бітірген жоғары білімді заңгер, Семей географиялық қоғамы бөлімшесіне мүше (1902-1911) болып, далалы өлкені зерттеу ісіне өз үлесін қосқан тарихи тұлға.

1908-1912 жылдары Р.Мәрсеков Омбы сот палатасының шақыртуымен сонда қоныс аударып, адвокатура саласында қызмет жасады.

Райымжан Мәрсековтің алғашқы зерттеу мақалалары 1899 - 1900 ж.ж. «Дала уалаяты» газетінде жарияланып тұрды. Райымжан Мәрсеков 1902 жылы 22 желтоқсанда Семей орыс географиялық қоғамына мүше болуға өтініш беріп, мүше-қызметкер ретінде қабылданған. 1917-1919 жылдары Семейде шығып тұрған «Сарыарқа» газетіне Х.Ғаббасовпен бірге редакторлық етті.

Р.Мәрсеков 1917 жылы күзде Алаш партиясы атынан Бүкілресейлік Құрылтай жиылысына депутат болып сайланды.

Ұлт көсемі Әлихан Бөкейхановтың басшылығымен арыстарымыз А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Ақпаев, Ә.Ермеков, Х.Досмұхамедовтермен бірге Райымжан Мәрсеков те Алаш автономиясын құруға бар жан-тәнімен кіріскен.

Қалың елі қазағының сауат ашу, қоныстану, жер мәселесі, шаруашылық, ел билеу ісі, сайлау, тіл, дін сияқты саяси-әлеуметтік өзекті мәселелеріне қаламымен де, қызметімен де үн қоса отырып Р.Мәрсеков жас Алашорда үкіметінің Семей облысындағы басшыларының бірі болды. Алашорда төрағасы Ә.Бөкейхановтың 1918 жылдың 25 маусымындағы «Әскери полк туралы» Жарлығына сәйкес Р.Мәрсеков Алаш милициясын құру ісіне басшылық етті.

Р.Мәрсеков Семей облыстық Қазақ комитетінің төрағасы қызметіне қоса, облыстық атқару комитетінің мүшелігіне сайланған. Сонымен бірге ол жаңадан құрылған Облыстық қазақ сотының төрағасы лауазымын қоса атқарған. 1918 жылы ол Семей облыстық Земствосының төрағасы қызметін атқарды.

Большевиктік үкімет тарапынан қуғын көріп, тәркілеуге ұшыраған Р.Мәрсеков 1923 жылы Қытайға өтуге мәжбүр болды. Қоғам қайраткері 1937 жылы ұсталып, хабар-ошарсыз кеткенге дейін, соңғы демі таусылғанша халқына қызмет етті.

Әдебиеттер:
Әлина Р. Райымжан Мәрсеков – алыстағы жылдардың қасіретті тағдыры: (адвокат) // Дидар.-1999.-10 шілде.-2 б.

Мәрсеков Р. // Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 6- том.-Алматы, 2004.-427 б.

Халық ақыны Төлеу Көбдіковтің туғанына 145 жыл

(1874-1954)
Кемеңгер Абайдың дидарын көріп, аузынан ұлағатты сөз естіп, қолынан дәм татқан адамдардың бірі – халық ақыны, Жазушылар Одағының мүшесі Төлеу Көбдіков 1874 жылы 15 наурызда бұрынғы Семей губерниясы, Қарқаралы уезінің Дағанды болысында туды. Әкесі Көбдік кедей шаруа, шешесі ақын болды. Нағашысы атақты ақын Сабырбайдың қиыннан қисындыратын тапқырлығы, шешесі Қуандықтың ақындығы арқасында кезінде Абай көріп, одан үлкен әсер алды. Шешендігі, пысықтығы арқасында жасында біраз жыл ел басқарды.

Жаңа заманды ақын шын жүрекпен тебірене қарсы алды. Өлеңдері Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейін ғана бағаланып, республикалық, облыстық, аудандық газеттерде жариялана бастады. 1948 жылы «Алып күшті Отаным», 1953 жылы «Өмір жыры», 1955 жылы «Өлеңдер» атты жинағы басылып шықты.

Ақынның ең дарынын танытқан «1916 жыл» атты тарихи толғауы. Оның шығу тарихы мынадай: Азамат соғысы кезінде балаларын майданға жібермеу үшін халықтың бір тобы Қытай асып кетпекші болады. Сонда Төлеу атамыз осы өлеңі арқылы туған жер топырағының, туған елдің қасиетін сипаттап, халқын босатыпты.

Коллективтендірудің асыра сілтеу саясаты Төлеу ақынның да өміріне ащы зардабын тигізіпті. Содан 1938 жылы академиядан «1916жыл» жинағы шығарылған соң жоғарыдағы көркем толғаудың авторына іздеу салынады. Ақырында Абайдың інісі Әрхам Ысқақов Барнауыл түбінен іздеп тауып, елге көшіріп әкеледі. Ақынның Шұбартауға бармай, жолда Шарда қалып қоюына бір себеп Құлжабек есімді баласы Шарда дүние салған. Сүйікті тұңғышының мәңгілік орнынан қашықтамауды қалаған.

1922-1941 жыл аралығында ақын шығармашылығындағы толас кезең осымен түсіндіріледі. Шарға көшіп келіп орныққан соң ақынның өлең-жырлары облыстық «Екпінді» газетінде жиі жариялана бастайды. Зая кеткен жылдарының қарымтасын қайтарған іспетті.

Төлеу Көбдіковтің көзі тірісінде үш өлеңдер жинағы шықты. Ақынның 100 жылдық мерейтойы қарсаңында ұлы Мұрат Төлеуов әкесінің «Жырларым» атты төртінші өлеңдер жинағын бастырып шығарды. 1954 жылы ақынға «Қазақстанның халық ақыны» деген атақ берілді.

Төлеу Көбдіков 1954 жылы 81 жасқа қараған шағында қайтыс болды. Шар қаласының бір көшесі, орта мектеп ақын атымен аталды. 62-ші мектепте атамызға арналған мұражай бар. Ақынның зираты жаңартылып, мемлекеттік қорғауға алынды. Ұрпақтары Шар қаласында тұрады.

Әдебиеттер:

Көбдіков Т. Жырларым: Таңдамалы өлеңдер. – Алматы: Жазушы, 1975. – 207б.

Азизова М.Жыр дүлдүлі:(Т.Көбдіковтың туғанына 125 жыл) // Дидар.-1999.-1 желтоқсан.

Алтаев К.Төлеу ақынның өлеңдері: ("Жырларым" атты таңдамалы өлеңдер жинағы туралы) // Семей таңы. - 1975. - 24 мамыр

Әміренов Т. Мінез бітімі // Семей таңы.- 1974.- 7 июнь.

Иманжапар, М.Бір суреттің сыры // Ертіс өңірі. - 2009. - 3 маусым. - 12 б.

Құлжанбеков Е. Біз Төлеудің ұрпағымыз // Семей таңы. – 1999. – 10 маусым.

Кашаку Г.Төлеу Көбдіковтің елінде... (Ұлы Абайдың алдын төрт рет көрген айтыскер ақын Т.Көбдіков туралы) // Мәдениет жаршысы. - 2011. - № 8. - 4-8 б.

Мұхаметханов Қ. Төлеу ақын // Семей таңы. – 1974. – 15 марта.

Сәрсекеев М. Ел ардагері // Семей таңы.-1974.- 7 июнь

Төкенқызы , Ү. Халық ақынын еске алды: (Абай атындағы кітапханада өткізілген өлкетану оқуы туралы) // Семей таңы. - 2009. - 30 сәуір. - 12 б.

Төлеуұлы М. Әкемді ресейден көшіріп алған Мұхтар Әуезов болатын: [Ақын Төлеу Көбдіков туралы.] // Дидар. - 2012. - 6 сәуір. - Б. 5.

Төлеу ақынның туған жерге оралуы // Жаңа өмір. – 1989. – 12 сентября.

Тұғанбай К.А. Абайдың алдын көрген батагөйім // Семей таңы. – 1994. – 26 ақпан.

Тұраров М. Ақынға деген ілтипат // Семей таңы.- 1974.- 8 июнь

Ұлы Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағының жарыққа шыққанына 110 жыл

(1909 жыл), ал сол Абай мұрасын тұңғыш бастырушы Кәкітай

Ысқақұлы Құнанбаевтың туғанына 150 жыл (1869-1915 ж.)

2014 жылы Ұлы Абайдың шығармалар жинағының алғаш шыққанына 105 жыл толды. Бұл абайтанушы ғалымдар мен әдебиет, мәдениет саласының зиялы қауым өкілдері үшін атап өтер, айтулы оқиға. 1904 жылы Абай дүниеден өткен соң ақын ұрпақтары, оның артында қалған мол шығармашылық мұрасын жинауға ден қояды.

1909 жылы ұлы ақынның тұңғыш өлеңдер жинағы Санкт-Петербургтегі И.Бораганский баспасынан жарық көреді. Ең алдымен бұл істе өлшеусіз еңбек сіңірген Кәкітай Ысқақұлы болды. Ол жиналған Абай өлеңдерін мұқият қарап, текстологиялық түзетулер жасап, өлеңдерін топтастырып, тақырыптар тауып қояды. Ең бастысы Кәкітай Ысқақұлы тұңғыш рет Абайдың өмірбаянын қағазға түсіріп, шығармаларын жүйелеген.

Кәкітай (Ғабдүлхакім) Ысқақұлы Құнанбаев (1869-1915) - Абай мұраларын тұңғыш бастырушы. Абайдың інісі Ысқақтың баласы 8 жасынан бастап ауыл молдасынан 4 жылдай сауатын ашып, түрікше, арабша хат таныған. Оның ерекше дарындылығын байқаған Абай оны өзіне бала етіп алады. Семейге жіберіп орыс тілін үйретеді. Сонымен 1-2 жылдың ішінде орыс және шетел әдебиеті классиктерінің шығармаларын оқи алатындай дәрежеге жетеді. Абайдың кеңесімен Тұрағұл екеуі қарасөз, аударма, көңіл күйі тақырыбындағы өлеңдер жазумен айналысқан. Ол өзінің Абай ағасына ризашылығын білдіріп, 24 жыл ішінде ол кісінің үйретуімен терең білім нәрімен сусындағанын жазады. Ол Абай ағасы қайтыс болғаннан кейін ақынның баласы Тұрағұлмен бірге ақын мұраларын жинастырып баспаға әзірлеп, осы істердің ұйытқысы бола білді.

«Қазақтың мәдениет тарихына, Абай мұрасына еңбек сіңірген, Абай өзі тәрбиелеп баулыған жас, жұртышылықтың көрнекті өкілі болған Кәкітай Ысқақұлының еңбегін ерекше айту керек» – деп жазады М. Әуезов. Кәкітайдың алғаш бастырған Абай жинағы өзгеріссіз күйде 1922 жылы Қазанда және Ташкентте қайта басылып шыққан. Кәкітай ақындық өнерге құлай берілмесе де, Абайдың сүйікті ұлы Әбдірахманға өлеңмен хаттар жазған.

Ұлы Абайдың талантты баласы, аудармашы Тұрағұл Абайұлы «Әкем Абай туралы» деген құнды естелік жазып қалдырды.

Абай шығармаларын жинап, кітап етіп шығаурға еңбегі сіңген үшінші жан - Әнет ұрпағы Мүрсейіт Бікеұлы. 1961 жылы шыққан Абай Құнанбаевтың Академиялық толық шығармалар жинағындағы анықтамалық сілтемелерде «Мүрсейіт Бікеұлының жазуымен» деген сөздер жиі кезігеді.

Абай шығармаларын жинауға ұлы Шәкәрімнің қатысқаны да дау тудырмайды. Ұлы М.Әуезовке Абай жайлы көп материал берген Шәкәрім екені қазір айтылып та, жазылып та жүр.

Әдебиеттер:
Абай: Энциклопедия / Бас ред. Р.Нұрғали.- Алматы, Атамұра, 1995.- 720 б.

Абайдың балалары // Абай Құнанбаев.- Алматы, 1995.- 38-40 б.

Бейсенбаев М. абай және оның заманы.- Алматы, Жазушы, 1988.-114 б.

Ердембеков Б. Кәкітай: (Ақын жинағын алғаш бастырушы, ақын шәкірті Кәкітайдың өмірі мен шығармашылығы туралы) // Семей таңы. - 2009. 22 қазан. – 3 б.

Досжан Д. Абай айнасы. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 368 б.

Ибраев М. Әрхам Кәкітайұлы Ысқақов // Семей таңы. – 1991. – 30 наурыз.

Құнанбаев Қ. Абай // Абай. – 1992. – N 3. – Б. 11-12.

Кәкітай Ысқақұлы Құнанбай немересі // Абайдың ақын шәкірттері. – Алматы: Дәуір, 1994.- 336 б.

Кәкітай Ысқақұлы Құнанбай немересі //Абайдың ақын шәкірттері.-Алматы, Дәуір, 1994.-336 б.

Медеуханұлы Ә. Асыл жандарды ұмытпайық: Кәкітай Ысқақұлының туғанына 140 жыл // Семей таңы.-2008.-18 желтоқсан.-3 б.

Мұхаметханов Қ. Абайдың ақын шәкірттері. 2-кітап.– Алматы: 1994.-5-20 б.

Ысқақұлы Қ. Абайдың өмірі // Абайды оқы таңырқа. – Алматы, 1993. – 33 – 37.

Алаш қозғалысының қайраткері, заңгер Райымжан Мәрсековтің туғанына 140 жыл (1879)
Райымжан Мәрсеков – (1879-ө.ж.б.) Алаш қозғалысының қайраткері, заңгер, публицист. Өскеменде орыс-қазақ мектебін бітіріп, 1897 жылы Омбыда классикалық гимназияны, 1902 жылы Санкт-Петербург Императорлық университетінің заң факультетін бітірді. 1902-08 жылдары Семейдің округ сотында, 1908-12 жылдары Омбының сот палатасында қызмет етқарды. 1908-1911 жылдары Орыс Географиялық қоғамының Семей бөлімшесінің белсенді мүшесі және 1912-17 жылдары Семейде заңгер-адвокат болды.

1917 жылы Семей облысы қазақ комитетінің төрағасы және уақытша үкіметтің облыстық атқару комиетінің мүшесі болды. Семей облыстық қазақ сьезін ұйымдастырушылардың бірі, Алаш партиясы атынан Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутат болып сайланды. Семейде «Сарыарқа» газетін ұйымдастыруға қатысып, оның алғашқы редакторларының бірі (1917-19) және Алашорданың осы облыстағы мүшесі болды. 1918-19 жылдары Семей облыстық Земство басқармасының төрағасы, Семейде «Алаш» полкын жасақтауға араласты.

Қазақ автономиясы жарияланған соң 1920-22 жылдардың маусым айына дейін Семей губерниялық атқару комитетінің ақпарат нұсқау бөлімінде нұсқаушы тексеруші қызметін атқарған. Осыдан кейін қоғамдық саяси өмірден шеттетіліп кеңес өкіметі тарапынан қуғын-сүргінге ұшыраған Мәрсеков 1912 жылдары Қытайға кетуге мәжбүр болды.
Пайдаланған әдебиеттер:
Әлина Р. Райымжан Мәрсеков – алыстағы жылдардың қасіретті тағдыры: (адвокат) // Дидар.-1999.-10 шілде.-2 б.

Мәрсеков Р. // Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 6- том.-Алматы, 2004.-427 б.

Құнанбай Өскенбайұлының туғанына 215 жыл (1804-1886)
Құнанбай Өскенбайұлы– Абайдың әкесі, аға сұлтан, қоғам қайраткері. Тобықты елін билеген беделді адам болған. Әкесі Өскенбай Ырғызбайұлы Тобықты елін билеген беделді адам болған. Өскенбайдан басталған билікті оның ұрпағы 150 жыл бойы, кеңес өкіметі келгенге дейін қолдарынан шығарған жоқ. Құнанбай әуелі шағын ауылды басқарды, кейін болыс басқарушысы болып сайланып, тобықты елін биледі. Келе-келе дуанды басқаратын аға сұлтан дәрежесіне дейін жетіп, даланың беделді де, білікті әкімдердің қатарына көтерілді.

Құнанбайдың қоғамдық қызметіндегі игілікті қызметінің бірі – оның оқу-ағарту ісіне ерекше мән бергені. Ол өзі дінді мықтанып ұстанып қана қоймай, қара танудың, сауат ашудың, ескіше ғана емес, орысша оқудың заман ағымына өте қажетті екенін ұғынып, өз ауылынан қазақ балаларына арнап тіл үйретіп, білім беретін училище ашпақ болып, 1845 жылы шекара басқармасына мұғалім жіберуді сұрап, хат жолдайды. Кейін орысша сауатты Ғабитхан деген татарды мұғалім етіп тағайындайды.

Бүгiнде қасиеттi Қарқаралы шаһарындағы тарихи һәм қасиеттi мекен, 160 жылдық тарихы бар еңселi мешiт тiкелей осы Құнанбай қажының есiмiмен байланысты. Қазақтың бас ақыны Абайдай ұлы кемеңгердi өмiрге келтiрген Құнанбай бабамыз ел билеген әдiлеттi де беделдi әкiм ғана емес, мұсылманның бес парызын мүлтiксiз атқарған аса иманды кiсi болған. Бұған дәлел – ол кiсiнiң қажылық жолмен қасиеттi Меккеге барып, мұсылман елдерiнен барған адамдар түсетiн "Үй-Тақия" ("Тәкие") қонақүйiн салғызуы мен Қарқаралы қаласында мешiт құрылысының бой көтеруiне тiкелей мұрындық болуы. Бүгiнде осы бiр қайраткер тұлғаның елi үшiн еңсерген елеулi iстерiн бiрiмiз бiлсек, бiрiмiз, өкiнiшке қарай, бiле бермеймiз.

Мұрағат деректерiне үңiлер болсақ, мешiт салу жөнiндегi алғашқы әрекет сол кезде Қарқаралыда аға сұлтан болып тұрған Құспек Тәукиннiң басшылығымен басталғанымен, мешiт құрылысын қашан бастап, қай жерге салу, жұмыс күшiн қайдан алу сияқты мәселелерде Құнанбай қажының есiмiнiң көбiрек аталатындығына куә боламыз. Ұлы жазушы М. Әуезовтың пiкiрi бойынша, Құнанбай 1849 жылға дейiн Кiшiк-Тобықты болысының болыс управителi қызметiнде болып, одан кейiн 1849-1852 жылдары Қарқаралы округiне аға сұлтандыққа сайланған кезiнде мешiт тұрғызылған. Бұл жөнiнде ХIХ ғасырдың екiншi жартысы мен ХХ ғасырдың басында өмiр сүрген аягөздiк қазақ тарихшысы Құрбанғали Халид өзiнiң 1910 жылы Қазан қаласында жарық көрген "Тарауих Хамса" деген кiтабында былай деп жазады: "Қарқаралыда Құспек алынған соң, орнына Тобықты Құнанбай мырза Өскенбайұлы 1849 жылы сайланады.

Құнанбай аға сұлтан сайланысымен сол жылы-ақ мешiт салдырып, құрбандық шалдырып, рәсiм жасады. Оның тәуiр-ақ әдiлеттiлiгi мен жомарттығы бар едi. Осы мешiтке бiрiншi болып имам Хасан Сейфоллаұлы тағайындалған едi".

Қабырғасы қаланған күннен сан алуан кезеңдi басыннан өткерген бiр жарым ғасырдан артық уақытты қамтитын тарихы бар, сол кездегi Орталық Қазақстандағы бiрiншi мешiт саналатын қасиеттi мекеннiң тағдыры да оңай болмады. Алғашында халықтың ыстық ықыласына бөленiп, рухани сұранысын қанағаттандырып отырған Алла үйiнiң жағдайы Кеңес үкiметiнiң қызыл жалыны шарпыған кезiнде тiптен нашарлап кеттi. Дiндi қастерлеген ел ақсақалдарына "дiншiл" деген күйе жағылып, халық мешiттен қашып, бес мезгiл намазын жасырынып үйде оқуға көштi. Соның салдарынын халық қастерлеген қасиеттi мекен иесiз қалды...

М. Әуезовтың «Абай Құнанбаев» атты ғылыми зерттеу монографиясында Құнанбай 1804 жылы туған, 80 жасқа келіп қайтты деп баяндалған. Құнанбайдың дәуіріне ең жақын дерек 1835 жылғы архив анықтамасы. Оны Семей қаласынан кездестіріп, бірінші рет пайдаланған М. Әуезов болатын. М.О. Әуезовтің сөзімен айтқанда «Құнанбай басының қайшылығы көп болған. Ол – феодалдық дәуірдің, өз табының бел баласы, ісі мен мінезінде заманның айқын таңбасы бар».

Құнанбай жайындағы өмірлік ақиқат материалдар Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясында көркемдік шешімін тапқан. Тобықты елінің Құнанбайынан - әдебиеттік кейіпкер Құнанбай бейнесі жасалған. Құнанбайды толық танып білу – Абайды да мұқият оқып-зерттеуімізге септігін тигізеді.

Әдебиеттер тізімі:
Абай : Энциклопедия..- Алматы,1995.- 720 б

Арғынбаев Х. «Абай жолы» - қазақ тұрмысының айнасы// Абай.- 1997.- №1.-54-58 б

Жолдасова Т. М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы Құнанбай бейнесі.-Алматы,38 б.

Аталып өтілетін есімдердің әріптік көрсеткіші:

Әбжанов М.

Еркебаев Қ.

Достоевский Ф.

Ибрагимов Т.С.

Жанғалиев Т.

Жомартбаев Т.

Жүнісова К.

Кәрменов Ж.

Көбдіков Т.

Құнанбаев К.

Манабаев А.

Мәрсеков Р.

Сәтбаев Қ.

Сейсенұлы Д.

Толғанбаев Ә.

Төлегенова Б.

Тілегенов Б.

Тлеуханов Т.

Туғанбаев Қ.

Шайжүнісов Ж.

Шәкеев Н.

жүктеу/скачать 285 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: