«Қазіргі заманғы білім беруді дамыту тенденциялары: даму бағыттары, тәжірибе, мәселелер»

487 
487 
 
ҚАЗІРГІ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ 
Мутайхан М.З 
Астана «Гуманитарлық колледж» 
Қазіргі білім беру жүйесінің мақсаты - бәсекеге қабілетті маман дайындау. Мектеп 
– үйрететін орта, оның жүрегі - мұғалім. Ізденімпаз мұғалімнің шығармашылығындағы 
ерекше тұс - оның сабақты түрлендіріп, тұлғаның жүрегіне жол таба білуі. Ұстаз атана білу, 
оны қадір тұту, қастерлеу, арындай таза ұстау - әр мұғалімнің борышы. Ол өз кәсібін, өз пәнін 
, барлық шәкіртін , мектебін шексіз сүйетін адам.Өзгермелі қоғамдағы жаңа формация 
мұғалімі – педагогикалық құралдардың барлығын меңгерген, тұрақты өзін-өзі жетілдіруге 
талпынған, рухани дамыған, толысқан шығармашыл тұлға құзыреті.Жаңа формация мұғалімі 
табысы, біліктері арқылы қалыптасады, дамиды. Нарық жағдайындағы мұғалімге қойылатын 
талаптар : бәсекеге қабілеттілігі, білім беру сапасының жоғары болуы, кәсіби шеберлігі, 
әдістемелік жұмыстағы шеберлігі. 
Осы айтылғандарды жинақтай келіп, жаңа формация мұғалімі- рефлекцияға 
қабілетті, өзін-өзі жүзеге асыруға талпынған әдіснамалық , зерттеушілік, дидактикалық - 
әдістемелік, әлеуметтік тұлғалы,коммуникативтілік, ақпараттық және тағы басқа 
құдыреттіліктердің жоғары деңгейімен сипатталатын рухани- адамгершілікті, азаматтық 
жауапты, белсенді, сауатты, шығармашыл тұлға. 
Нәтижеге бағытталған білім моделі мен басқарудың жаңа парадигмасы аясында 
жекелеген ұғымдар мен нормаларды және тиімді педагогикалық технологияларды меңгеру 
үшін педагогтардың кәсіби мәдениетін дамытуға бағытталған оқу қажеттіліктері туындылап 
отыр. 
Біліктілік арттыру жүйесінде педагогтардың оқу қажеттіліктері нақты білімнің 
мәнін түсінуге, соның нәтижесінде өзіндік іс- әрекетке енуге және жеке өміріндегі тәжірибені 
жетілдіру мақсаттарына байланысты қалыптасады. Осы заманғы мұғалім оқуға үлкен 
потенциалдық мүмкіндіктермен келеді. 
Сондықтан олардың функционалдық сауаттылықтарын кәсіби шеберлікпен 
ұштастыру үшін нәтижеге бағытталған білім беру үлгісінде мақсатты түрде білім беретін, 
қалыптастыратын, дамытатын андрогогикалық процесс қажет. Басқаша айтқанда ересектерге 
арналған, жалпы және кәсіби білімнің қажеттілігін дамыту, ғылым, білім мен мәдениет 
жетістіктері арқылы адамдардың жалпы мәдениеті мен әлеуметтік белсенділікті дамытуға 
бағытталған танымдық іс-әрекетке ынталандыру үшін білім беру. Қазіргі білім беру 
парадигмасы «білікті адамға» бағытталған білімнен «мәдениет адамына» бағытталған 
білімге көшуді көздейді. Бұл білім беру жаңаша ұйымдастыру- оның философиялық , 
психологиялық, педагогикалық негіздерін, теориясы мен тәжірибесін тереңірек қайта 
қарауды қажет етеді. 
Сондықтан бүгінгі күні еліміздің білім жүйесінде оқыту үдерісін тың идеяларға 
негізделген жаңа мазмұнын қамтамасыз ету міндеті тұр. 
Француз қайраткері «Адамға оқып – үйрену өмірде болу, өмір сүру үшін қажет» 
дегендей оқыту процесін технологияландыру, осыған сәйкес оқу бағдармаларын жасау, 
ғалымдар мен жаңашыл педагогтардың еңбектерімен танысу жұмыстары мұғалімдердің 
үздіксіз ізденісін айқындайды. Жаңа педагогикалық технологиялардың негізгі мәні пассивті 
оқыту түрінен активті оқытуға көшу оқу танымын ұйымдастырудағы бастамашылдығына 
жағдай туғызу, субьективтік позицияны қалыптастыру. 
Білім сапасын арттыру және нәтижеге бағытталған үлгіге беталуы барысында 
мұғалімдер мемлекеттік стандарт берілген нәтижелерге жетуде кәсіби шеберлікпен 
меңгерген зерттеу біліктері мен дағдылары нәтижесінде проблеманың шешімін таба алатын, 
ақпараттық – коммуникативті мәдениеті жоғары тұлғалық - дамытушылық функцияны 

488 
488 
атқарады. Қазіргі заман адамның осы құзыреттілікті меңгере отырып тек « кәсіби икемділігін 
оңтайландыруды қамтамасыз ету ғана емес, іске асырылу мүмкіндігін « үнемі оқып – үйрену 
және өзін-өзі жасау талабын қалыптастыра алады. 
Қазақстандағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік 
бағдарламасы жобасында Қазақстанда оқитындарды сапалы біліммен қамтамасыз етіп, 
халықаралық рейтингілердегі білім көрсеткішінің жақсаруы мен қазақстандық білім беру 
жүйесінің тартымдылығын арттыру үшін, ең алдымен, педагог кадрлардың мәртебесін 
арттыру, олардың бүкіл қызметі бойына мансаптық өсуі, оқытылуы және кәсіби біліктілігін 
дамытуды қамтамасыз ету, сондай- ақ педагогтердің еңбегін мемлекеттік қолдау мен 
ынталандыруды арттыру мәселелеріне үлкен мән берілген. Осыған байланысты қазіргі таңда 
еліміздің білім беру жүйесіндегі реформалар мен сыңдарлы саясаттар, өзгерістер мен 
жаңалықтар әрбір педагог қауымының ойлауына, өткені мен бүгіні, келешегі мен болашағы 
жайлы толғануына, жаңа идеялармен жаңа жүйелермен жұмыс жасауына негіз болары анық. 
Олай болса, білімнің сапалы да саналы түрде берілуі білім беру жүйесіндегі педагогтердің, 
зиялылар қауымының деңгейіне байланысты. Дәстүрлі білім беру жүйесінде білікті 
мамандар даярлаушы кәсіби білім беретін оқу орындарының басты мақсаты – 
мамандықтарды игерту ғана болса, ал қазір әлемдік білім кеңестігіне ене отырып, басекеге 
қабілетті тұлға дайындау үшін адамның құзырлылық қабілетіне сүйену арқылы нәтижеге 
бағдарланған білім беру жүйесін ұсыну – қазіргі таңда негізгі өзекті мәселелердің бірі. 
Жалпы алғанда «құзырлылық» ұғымы жайлы ғалым К.Құдайбергенова «Құзырлылық ұғымы 
– соңғы жылдары педагогика саласында тұлғаның субъектілік тәжірибесіне ерекше көңіл 
аудару нәтижесінде ендіріліп отырған ұғым. 
Құзырлылықтың латын тілінен аудармасы «сомпетенс»белгілі сала бойынша жан – 
жақты хабардар білгір деген мағынаны қамти отырып, қандай да бір сұрақтар төңірегінде 
беделді түрде шешім шығара алады дегенді білдіреді» деп көрсетеді. Бұл жайлы 
Б.Тұрғанбаева «... өзінің практикалық әрекеті арқылы алған білімдерін өз өмірлік 
мәселелерін шешуде қолдана алуын – құзырлылықтар деп атаймыз » деп анықтаса, Ресей 
ғалымы Н.Кузьминаның көзқарасы бойынша, «Құзырлылық дегеніміз - педагогтің басқа бір 
адамның дамуына негіз бола алатын білімділігі мен абыройлығы ». 
Латын тіліндегі « компетенс»сөзін ғалым К.Құдайбергенова «Құзырлылықты 
білімін, біліктілігін, дағдысын, тұлға мінез- құлқын , ең бастысы тұлға мүмкіндігін 
бағалаудың критерийі мақсатында қарастыру құзырлылық маңызын толық аша алады. Олай 
болса, құзырлылық, нәтижеге бағдарланған жаңа білім беру жүйесінің сапалық критерийі 
ретінде әлеуметтік және өмірлік көзқарастарды есепке алу қажет» деп жазса, Б.Тұрғанбаева 
«Құзырлылыққа бағытталған оқыту үрдісінде тәжірибелік жолмен мәселені шешу мүмкіндігі 
молаяды. Осы жағдай біліктілікті арттырудағы екінші үлгіге көшірудің негізі бола алады. 
Өйткені,құзырлылыққа бағытталған үлгіде білім алушылардың өздерін ұйымдастыру - басты 
мақсаты » деп көрсетеді. 
Қ.Құдайбергенова «Құзырды әртүрлі кенеттен болған ситуацияларда мәселелерді 
шешу үшін қажетті білімді немесе әрекетті көрсете білу қабілеті, білім мен өмірлік ситуация 
арасындағы байланысты орнату мүмкіндігі ретінде, ал құзырлылықты адамның өзіндік 
деңгейіне, даралық қасиеттеріне тікелей байланысты тұлғалық, теориялық, практикалық 
өлшеу дәрежесі жоғары деңгейде кіріктірілген құрылым ретінде қарастыру ұсынылады» 
деген тоқтам жасайды. 
12 жылдық білім беру 
Қазақстан Республикасының 12 жылдық білім беру тұжырымдамасында педагог 
кадрлардың кәсіби - тұлғалық құзыреттілігін қалыптастыру басты мақсат екендігін атай келе, 
12 жылдық білім беруде педагог төмендегідей құзыреттіліктерді игеруі міндетті деп 
көрсетілген. 
1.
Арнайы құзыреттілік- өзінің кәсіби дамуын жобалай білетін қабілеті. 
2.
Әлеуметтік құзыреттілік- кәсіптік қызметімен айналысу қабілеті. 

489 
489 
3.
Білім беру құзыреттілігі - педагогикалық және әлеуметтік психологияның негііздерін 
қолдана білу қабілеті. 
Ендеше құзыреттілік дегеніміздің өзін қазіргі заман талабына сай педагог қауымының 
өзін -өзі өзгерте алу қабілеттілігі деп түсінуге болады. Білім саясатындағы түбегейлі 
өзгерістерді күнделікті оқу үрдісінде берілетін тапсырмалардан бастау қажет екендігі айқын 
көрсетілген. Студенттер оқытушы қауымнан тек білімге ғана емес, өмірге үйрететін 
қабілеттілікті қажет етіп отыр. Демек, болашақ педагогтеріміз осы ақпараттық қоғамнан 
қалыспай: жедел ойлаушы: жедел шешім қабылдаушы:ерекше ұйымдастырушылық 
қабілетті: нақты бағыт- бағдар беруші болып шығуы - бұл қазіргі заманның талабы.Міне, 
құзыреттілік қалыптастыру дегеніміздің өзі болашақ мұғалім - қазіргі студенттердің 
шығармашылық қабілеттерін дамыта отырып ойлаудың , интеллектуалдық белсенділіктің 
жоғары деңгейіне шығу, жаңаны түсіне білуге, білімнің жетіспеушілігін сезінуге үйрету 
арқылы ізденуге бағыттауды қалыптастырудағы күтілетін нәтижелер болып табылмақ. 
Бұның өзі өз кезегінде қазіргі ұстаздардан шәкіртті оқытуда, білім беруде, тәрбиелеп өсіруде 
белгілі бір құзіреттіліктерді бойына сіңірген жеке тұлғаны қалыптастыруды талап етеді. 
Мұндай құзырлылықтың қатарына мыналар жатады: 

бағдарлы құзіреттілік (азаматтық белсенділік, саяси жүйені түсіну, баға бере білу, 
елжандылық, т.б); 

мәдениеттанымдылық құзіреттілік (ұлттық ерекшеліктерді тани білу, өз халқының 
мәдениеті мен өзге ұлттар, әлем мәдениетін салыстыру, саралай білу қабілеті); 

оқу-танымдық құзіреттілік(өзінің білімділік қабілетін ұйымдастыра білу, жоспарлай 
білу, ізденушілік-зерттеушілік әрекет дағдыларын игеру, талдау, қорытынды жасай білу); 

коммуникативтік құзіреттілік ( адамдармен өзара қарым-қатынас тәсілдерін білу, 
мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілінде, халықаралық қатынаста шетел тілінде қатынас 
дағдылары болуы); 

ақпараттық-технологиялық құзіреттілік (ақпараттық технологиялармен, техникалық 
обьектілер көмегімен бағдарлай білу, өз бетінше іздей білу, таңдай, талдай білу, өзгерте 
білуді жүзеге асыра білу қабілеті); 

әлеуметтік- еңбек құзіреттілігі (әлеуметтік-қоғамдық жағдайларға талдау жасай білу, 
шешім қабылдай білу, түрлі өмірлік жағдайларда жеке басына және қоғам мүддесіне сәйкес 
ықпал ете білу қабілеті); 

тұлғалық өзін-өзі дамыту құзіреттілігі (отбасылық еңбек, экономикалық және саяси 
қоғамдық қатынастар саласындағы белсенді білімі мен тәжірибесінің болу қабілеті). 
Аталған құзыреттілік қасиеттерді тұлға бойына дарытуда педагог қауымның арнайы 
әлеуметтік білім беру құзыреттіліктерінің жан- жақты болуы талап етіледі.Егер педагог 
өзінің кәсіби өсу жобасын дұрыс жолға қоя отырып, өзінің кәсіптік қызметіне нақты берілу 
арқылы тұлғаның алған білімін өмірде қолдана білетіндей тапсырмалар жүйесін ұсына 
алатын жағдайда болғанда ғана студент құзыреттілігін қалыптастыруға мүмкіндік табады. 
Бір сөзбен айтқанда, тұлғаға бағытталған білімдер жүйесі білім стандартына сай тұлғаның 
жан- жақты дамуына негізделген, алған білімін өмірдің қандай бір жағдаяттарына қолдана 
алатындай дәрежеде ұсыну педагогтің құзыреттілігіне байланысты болады. 
Кәсіби деңгейдің дамуы 
Психологтер де, педагогтер де адамның рухани интеллектуалдық, кәсіби 
шығармашылықпен өзін-өзі дамытуы өмірінің әр кезеңінде әр қалай деп көрсетеді.Мысалы, 
ұлы педагогтер А.Дистерверг ,К.Ушинский А.Макаренко ,В.Сухомлинский ,т.б мұғалімдік 
еңбекті адамтану ғылымы , адамның жан дүниесі , рухани әлеміне бойлай алу өнері дей 
отырып, педагогикалық шеберліктің дамуына зор үлес қосқан. Осы тұрғыдан алып қарағанда 
педагогикалық шеберлік- кәсіби әрекетті жоғары деңгейге көтеретін мұғалімнің жеке 
қасиеттерінің , оның білімі мен білігінің жүйесі. Осы мәселені терең зерттеген А.Маркова 
мұғалімнің кәсіби деңгейге көтерілуінің төмендегідей психологиялық критерийлерін 
анықтаған. 

490 
490 
Обьективті критерийлер. Мұғалімнің өз мамандығына қаншалықты сәйкес 
әлеуметтік тәжірибеге қосар үлесі қандай екендігі.Жоғары еңбек көрсеткіші,әртүрлі 
мәселелерді шығармашылықпен шеше алу біліктері, т.б жататындығын атап өтеді. 
Субьективті критерийлер. Адамның мамандығы қаншалықты оның табиғатына, 
қабілеттері мен қызығушыларына сәйкес қаншалықты ол өз ісінен қанағат табатындығымен 
байланысты. Мұғалім еңбегіндегі субьективті критерийлерге кәсіби – педагогикалық 
бағыттылық, кәсіптің маңыздылығын , оның құндылығын түсіну, маман иесі ретінде өзіне 
позитивті көзқарастың болуын жатқызады. 
Нәтижелі критерийлер. Мұғалім өз ісіне қоғам талап етіп отырған нәтижелерге қол 
жеткізіп отыр ма деген мәселе тұрғысынан қарастырады.Біреулер нәтиже ретінде 
оқушылардың білімдерінің стандартқа сай болуын алса, енді біреулер олардың қарым- 
қабілетін дамытуды алады, ал кейбіреулері оқушылардың өмірге дайындығын басты назарда 
ұстайды, ал оқыту нәтижесі біз үшін баланың психологиялық функцияларын жетіліп, өзінің 
педагогикалық әрекеті арқылы алған білімдерін өз өмірлік мәселелерін шешуге қолдана 
алуы. 
Шығармашылық критерийлер. Мұғалім өз кәсібінің шекарасынан шыға алуы, сол 
арқылы өз тәжірибесін, еңбегін өзгерте алуы жатқызылады.Шығармашыл мұғалім үшін 
біреудің тәжірибесін қайталағаннан гөрі өз жаңалықтарын, білгендері мен түйгендерін 
басқаларға ұсына алуының, шығармашылық бағыттылықтың болуының мәні зор. 
Кәсібиліктің бірден келе салмайтындығы белгілі, оны әр мұғалім ерте ме, кеш пе меңгеруі 
тиіс. А.Маркова оның кезеңдерін төмендегідей етіп бөледі: мұғалімнің өз мамандығына 
бейімделу кезеңі: мамандықта өзін-өзі өзектендіру кезеңі:мамандықты еркін меңгерген 
кезең: мамандықта шығармашылық деңгейге жеткен кезең. Осылайша ғалым кәсіби 
құзыреттіліктің сипаттамасын шебер- мұғалімнің , жаңашыл- мұғалімнің, зерттеуші- 
мұғалімнің, кәсіби дәрежесіне көтерілген мұғалімдердің жиынтық бейнесі ретінде 
қарастырады. 
Ең бірінші кезекте мұғалімнің « өзіндік жаңалығы» болуы қажет. Ғылым 
жаңалығын түрлендіруде өз үлесін қосу арқылы жасаған нәтижелі жұмысы өзгелердің 
тәжірибесін толық көшірмей, жаңа ортаға икемдеп, өзіндік іс- әрекет жиынтығы арқылы 
айтарлықтай нәтижеге қол жеткізу керек.Қазіргі кәсіптік- педагогикалық қызмет қандай 
мұғалімді талап етеді. Мұғалім – оқушылардың жеке тұлғасын дамытуға басымдық беретін, 
күрделі әлеуметтік-мәдени жағдайларда еркін бағдарлай алатын, шығармашылық 
процестерді басқара алатын, адам туралы ғылымның жетістіктерін, оның даму 
заңдылықтарын, компьютерлік оқыту өнерін терең меңгерген жан- жақты дамыған 
шығармашыл тұлғаны талап етеді. 
Ал, білім беруде кәсіби құзырлы маман иесіне жеткен деп мамандығы бойынша өз 
пәнін жетік білетін, оқушының шығармашылығы мен дарындылығының дамуына жағдай 
жасай алатын, тұлғалық- ізгілілік бағыттылығы жоғары, педагогикалық шеберлік пен өзінің 
іс- қимылын жүйелілікпен атқаруға қабілетті, оқытудың жаңа технологияларын толық 
меңгерген және білімдік мониторинг негізінде ақпараттарды тауып, оларды таңдап сараптай 
алатын, отандық және шетелдік тәжірибелерді шығармашылықпен қолдана білетін кәсіби 
маман педагогті айтамыз. 
1)
А.С. Макаренко. Педагогические сочинения. М., «Педагогика»,1988. 
2)
А.С. Макаренко. Психология труда учителя.М., «Просвещение», 1993. 
3)
В.И. Андреева. Педагогика творческого саморазвития. Казань. 1996. 
4)
Краткий словарь иностранных слов // под.ред. О.П.Марасанова.М., 1993. 318-б 
5)
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған 
мемлекеттік бағдарламасы // Астана . 2004. 28-б. 
6)
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Алматы 2010.6-б 
7)
Қазақстан 
Республикасында 
2015жылға 
дейінгі 
білім 
беруді 
дамыту 
тұжырымдамасы//Астана. 2004. 3-4б. 

491 
491 
8)
Советский 
энциклопедический 
словарь// 
М., 
Издательство 
«Советская 
энциклопедия», 1984. 613-б 
9)
С.И. Ожегов, Н.Ю. Шведова. А.С. Макаренко. «Толковый словарь русского языка» 
// М., 2004. 288-б. 

жүктеу/скачать 13,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: