Әлеуетті қарыз алушы туралы ақпарат және қарыз алушының қаржылық есебін зерттеп-үйрену

• 
  банк мұрағатындағы клиент туралы мәлімет;
  
• 
  кәсіпорындардың несие алу қабілеттілігіне қатыс­ты және мемлекеттік мекемелер мен агенттік­тер­дің есептері мен өзге де материалдары, аналити­ка­лық зерттеулер, инвестициялар бойынша анықта­ма­лар;
  
• 
  клиентпен іскерлік байланыстар жасау туралы жабдықтаушылардың, сатып алушылардың, өзге де несие берушілердің мәліметтері;
  
• 
  әлеуетті қарыз алушыдан алынған қаржылық есеп,
  
• 
  несие беретін сарапшының клиентпен жеке байл­а­ны­сы, офистерде болу, қызметкерлермен сөйлесіп, әңгімелесу.
  

Көптеген елдердегі коммерциялық кәсіпорындар қыз­ме­тінің жай-күйі туралы есептерді жариялайтын агент­тік­тер - өздерін мамандандырылған мекемелер ретінде бекітіп үлгерді. Олар – «Дан және Бредстрит» несие агенттігі (АҚШ), «Роберт Моррис Ассошмэйтс» ассоциациясы (АҚШ), «Кредитинформ» агенттігі (Германия). Сондай-ақ бір­сыпыра елдерде бір компанияның әртүрлі несие беру­ші­лерден алған несиелер туралы мәліметтерін жинақтап, қоры­татын, тәуекелдер бойынша орталықтандырылған деректер базасы бар.

Банктер үшін несие алуға өтініш білдірген кәсіп­орын­дар мен фирмалардың салықтық жағдайлары, есеп шоттар бойынша олардың қарыздары, сауда контрактыларының жай-күй туралы қаржы қызметінің ақпараттары маңызды болып табылады.

Қазақстан Республикасының отандық банк жүйесін қа­лыптастыру кезеңінде клиенттердің несие алу қабілетті­лі­гін терең зерттеуге банктердің толық мүмкіндігі болмады және бұл түсінікті де еді. Осы уақыттар аралығында Қа­зақ­станның коммерциялық банктері әлемдік банк ісі тә­жі­ри­бесі бойынша клиенттердің несие алу қабілетіне талдау жа­сау әдістерін зерттеп-үйренді, соның нәтижесін­де бүгінде Қазақстан Республикасының банк заңдары шең­бе­рінде несие алу қабілеттілігін бағалау әдістері қол­да­ны­ла­ды.

Қарыз алушының қаржылық есеп берушілігін зерттеу – бұл басты ақпарат көзі болып саналады және несие бере­тін қызметкерлер кәсіпорынның (фирманың) ағымдағы жағ­дайы, соңғы екі-үш жылдағы өзгерістер, алдағы уа­қыт­та алатын пайданың мөлшері және несиені қайтарудың ық­ти­мал дәрежесі туралы куәландырылады. Пайдалар мен зиян­дар туралы, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептер мен динамикадағы актив пен пассив бойынша баланстың өзіне талдау жасалады.

Актив бойынша мыналар мұқият талдауға жатады:

• 
  ссуданы қайтару көзі болып қатысатын деби­тор­лық қарыз;
  
• 
  тауар-материалдық құндылықтардың жай-күйі мен бағалардың тұрақтылығы, дайын өнімдерді (тау­­арларды) өткізу, өткізуге әзір, несиені қам­та­ма­­сыз ету түрінде қатысатын құндылықтардың қал­­дықтары.
  

• 
  төлемдер жағдайы, оның мерзімі мен көлемі;
  
• 
  кәсіпорынның (фирмалардың) міндеттемелері, қар­жы жүйелеріне, банктерге қарызын қоса есеп­те­гендегі несие (кредиторлық) қарыздарының ау­қы­мы;
  
• 
  жеткізушілерге ақы төлеу үшін коммерциялық векселдердің болуы;
  
• 
  ұзақмерзімдік несиенің көзі болып қатысатын меншікті капитал;
  
• 
  тәуекел ететін есепке алынбаған және жасырын міндеттемелер.
  

Банктер кәсіпорындардың қаржылық есептері негі­зін­де қаржылық көрсеткіштерді есептеп шығарады, клиенттің тұтастай жағдайын сипаттап береді.

Клиенттердің есептері негізінде коэффициенттерді есептеп шығару арқылы анықталатын дәстүрлі қаржылық көрсеткіштер:

1. 
   мерзімі келген кезде кәсіпорынның (фирманың) қарызды қайтару мүмкіндігі бар ма;
   
2. 
   дебиторлық есептер шынайы ма және материал­дық қорлар өтімді ме;
   
3. 
   айналым және негізгі капиталға қатынасы бой­ын­ша сату көлемі жеткілікті ме;
   
4. 
   капиталға қатынасы бойынша кәсіпорынның (фир­маның) кірісі жеткілікті ме;
   
5. 
   фирманың жалпы жағдайы тұрақты немесе тұ­рақ­сыз болып санала ма деген сұрақтарға жауап бере алады.
   

Дәстүрлі қаржы коэффициенттері