Несиені қайтару тәртібі және оған бақылау жасау

1. 
   шұғыл міндеттемелер негізінде эпизодтармен қайтару;
   
2. 
   меншікті қаржылардың нақты жинағына және қа­рыз алушының банктің есеп шотынан алатын не­сиеге қажеттілігінің азаюына қарай қайта­ры­ла­ды;
   
3. 
   күні бұрын белгіленген сомалар (жоспарлы тө­лем­дер) негізінде жүйелі түрде қайтару;
   
4. 
   төленбеген ссудалық қаржыларды азайту үшін, банк есеп шоттарына соқпай түсімдерді есепке а­л­у­;
   
5. 
   несиені қайтару мерзімін кейінге шегеру;
   
6. 
   төленбеген кешіктірілген қарыздарды «Кешік­ті­рілген несиелер» айрықша шотына ауыстыру;
   
7. 
   төленбеген кешіктірілген қарыздарды банктің резервтері есебінен есептен шығару және т.б.
   

Қарыз алушыларға тауар-материалдық құнды­лықтар­дың қорын кепілге қоя отырып, несие беру процесінде ссу­да­лық есеп бойынша өнімдерді өткізуден түскен түсімдер мен өзге де ақша түсімдері клиенттің есеп шотына қа­был­данады, ал банктің есеп шотынан ссуда­лар­ды қайтару несие шартында ескертілген келесідей жолдар арқылы күнделікті немесе өзге де мерзімдерде қайтарылуы мүмкін:

• 
  банктің өз бетімен клиенттің есеп шотынан бірінші кезектегі (бюджетке төлемдер, әлеуметтік мұқтаждарға аударымдар жасау және т.б.) және өзге де төлемдерді төлеп болғаннан кейінгі қалған оның шотындағы ақша қаражаттарының қалдығын ссудалық есеп шотқа аудару жолымен;
  
• 
  ссудалар бойынша төленбеген қарыздарды қарыз алушының есеп шотынан міндетті түрде өндіру жолымен;
  
• 
  ссуда бойынша төленбеген қарыздардың анық­та­луы кезінде банктің өкімі бойынша мерзімінен бұ­рын өндіру жолымен.
  

Ссудаларды қайтару жағдайында несие шартында қарыз алушының ірі сомадан бір мезгілдік резерв жасау мүмкіндігін қарауы мүмкін, бұл әрине тараптардың келісімі бойынша жасалады.

Болжап білмеген жағдайларға байланысты қарыз алушы уақытша қаржылық қиындықтарға тап болған жекелеген жағдайларда оған жоғары пайыздармен 6 айдан аспайтын мерзімге ссуданы қайтаруға рұқсат берілуі мүмкін, бұл несие шартында қаралады. Ссуда бойынша төлем мерзімінің уақыты келгенде банк есеп шотында қаржы болмай қалса, онда ссудалар бойынша төленбеген қарыз «кешіктірілген ссудалар» есеп шотына жазылады.

Егер несие беруші – банк, алынған ссудаларды сақтау, оның есебін жүргізудегі тәртіп бұзушылықтарды және өз мақсатында пайдаланбау жайларын анықтаса, ссуданы мерзімінен бұрын қайтару туралы талап қоюы мүмкін.

Қарыз алушының ссудалар бойынша төленбеген қарыздар мен пайыздарды қайтаруға алдағы уақытта ешқандай мүмкіндігі болмаған жағдайда несие беруші-банк:

• 
  өзінің өнімімен даусыз тәртіпте, алдын ала ха­бар­дар етпестен, кепілдің немесе кепілдік берушінің есеп шотынан қарыз сомасын өндіруді талап етеді;
  
• 
  несие шартында анықталған тәртіпте қарыз алушының қойған мүлік құнынан қарыз сомасын қайтарады;
  
• 
  қарыз алушы банктің пайдасы үшін жол берген өзге қарыз алушының есебінен төлем жасауды талап етеді, сондай-ақ қарыз алушының есеп шотының есеп айырысу шотынан несие шартында көрсетілген айыппұлдарды өндіреді.
  

Пайыздық ставкалар белгіленген немесе өзгермелі болуы мүмкін.

Белгіленген пайыздық ставкалар ссуданы пайдала­ну­дың бүкіл мерзімі ішінде өзгеріссіз қалады. Өзгермелі пайыздық ставкалар несие ресурстарына, сұраныс пен ұсыныстың қалыптасуына, сондай-ақ қарыз алушының қаржылық, ақша нарығы жағдайына қарай несие немесе депозиттік шарттың бүкіл қолдану мерзімі ішінде банкпен өзгертілуі мүмкін. Ставкалардың өзгеру жағдайы тарап­тар­дың жасаған шартымен анықталады. Ссудалар бойынша пайыздар, негізінен, ай сайын есептеледі және өндіріледі.

Банк тәжірибесінде жай пайыздарды есептеу үшін мынадай формула қолданылады:

Р – төленбеген қарыздардың (депозит) қалдығы;

J – ссудалардың (депозиттердің) бүкіл мерзімі ішінде есептелген пайыздардың сомасы;

П – пайыз есептелетін кезеңдегі күндер саны.

Несиелер мен депозиттер бойынша пайыздық төлем­дер­дің (күрделі пайыздар) сомаларын есептеп шығару үшін келесідей формула пайдаланылады:

J = P* [(I+I-)* n – 1]

Р – ссудалардың (салымдардың) бастапқы сомасы;

J – ссудалардың бүкіл мерзіміндегі есептелген пайы­здардың сомасы;

П – айлардағы ссудалардың (салымдардың) ұзақтығы.

Пайыздарды есептеу кезінде бір айдағы күндер са­ны­на шартты түрде 30 күн қабылданады, ал бір жылдағы күн­дер саны – 360-қа тең.

Мынаны ескеру көзделеді: ссудаларды беру кезінде пай­ыздарды аванспен есептеуге және өндіруге рұқсат етіл­мей­ді. Сондай-ақ жаңадан берілетін несиелер есебінен ссу­да­ларды пайдаланғаны үшін пайыздарды өндіруге жол берілмейді.

Банктің несие бөлімі жасалған несие шарттарының орын­далуына, қарыз алушылардың алынған ссудаларды ти­імді пайдалануына, оларды уақытылы және толық қай­та­ру­ына, осыған орай қарыз алушымен ссудаларды пайда­ла­нудың бүкіл мерзімі ішінде тығыз байланыс жасауына жүйелі түрді бақылау жасауды жүзеге асыруы тиіс.

Осы мақсатта қарыз алушының шаруашылық қызметі мен оның қаржылық жағдайына жүйелі түрде талдау жасалып отырады, жер-жерлерде ақша және есеп айырысу құжаттарына, бухгалтерлік жазуларға, бухгалтерлік және статистикалық есеп материалдарына тексерулер жүргі­зі­ле­ді. Осыған орай қарыз алушылардан, сол сияқты өзге де көздерден алынатын қаржылық және басқа ақпараттардың бүкіл түрлері пайдаланылады. Қажет болған жағдайда несие бөлімі келесі мәселелер бойынша жер-жердегі қарыз алушыларға тексерістер жүргізеді:

• 
  банктен алынған ссудаларды мақсатты пайдалану;
  
• 
  қойма есебінің мәліметтері бойынша ссудаларды қамтамасыз ету;
  
• 
  бухгалтерлік есептің жай-күйі;
  
• 
  тауар-материалдық құндылықтардың сақталу жағ­да­йы;
  
• 
  несие берілетін тауар-материалдық құндылық­тар­дың құрамы және оларды қайта өңдеудің немесе өткізудің болашағы;
  
• 
  қарыз алушылардың өз қаржыларын пайдалануы.
  

Несие шарттары бойынша өз міндеттемелерін орын­да­майтын қарыз алушылардың қатынасы ссудалардың тө­ле­меген қарыздарын уақытылы және толық қайтаруға қау­іп төндіретін болса, сондай-ақ есеп-қисапта сенімсіздік пай­да болып немесе бухгалтерлік есептің бетімен жібе­ріл­ген­дігі анықталған жағдайларда, ықпал етудің мынадай ша­ра­лары қолданылады:

• 
  егер келісілген мерзімдерде банктің нұсқаулары орын­далмайтын болса, одан әрі несие берудің тоқ­та­ты­ла­ты­ны туралы қарыз алушыға ескертеді;
  
• 
  шартта қаралған ссудаларды одан әрі беруді тоқ­та­та­ды;
  
• 
  ссудаларды қайтару үшін кезекті жарналарды төле­меу және оларды уақытында төлеудің болашағы жоқтығы жағдайында, одан әрі қарыз алушының алған ссудасының бүкіл сомасын өндіру талап етіледі;
  
• 
  ссудаларды өз мақсатында пайдаланбау фактілері анық­талған кезде заңсыз пайдаланылған ссудаларды жо­ғары пайыздық ставкалармен өндіреді, ссуданың көлемін қысқартады немесе несие шартында көрсетілген шараларға одан әрі несие беруді тоқтатады;
  
• 
  ссудалар бойынша төленбеген кешіктірілген қарыз­дар болған кезде жаңа ссудалар берілмейді, ал қарыз алу­шы­дан түскен түсімдер ссудалар бойынша кешіктірілген қа­рыз­дарды жабуға бағытталады. Алынған ссудаларды уа­қы­ты­лы қайтаруда өз міндеттемелерін орындамаған қарыз алу­шыға қатысты банк, Қазақстан Республикасының «Банк­рот­тық туралы» Заңына сәйкес оны төлем қабілетсіз (банк­рот) деп жариялау туралы іс қозғау үшін, өтінішпен сот­қа жүгінуі мүмкін.
  

Қарыз алушы таратылған жағдайда құқықты иеле­ну­шілік болмайды және банк Қазақстан Республикасының Азамат­тық заңдылықтарына және «Банкроттық туралы» Заңға сәйкес банктің ссудалық қарыздарын өтеу туралы тарату комиссиясына талап білдіруге міндетті.

Біз қарастырған ссудалық қарыздарды қайтарудың нұсқалары бұл процесті бірқатар өлшемдерге қатысты жіктеуге мүмкіндік береді.

Несиені толық және бір жолғы қайтару басты түрде клиенттің есеп шотынан ақшаны есептен шығару оның тө­лем­дік айналымы үшін ешқандай да қиындық ту­дыр­май­тын кезде, қарыздың сомасы онша көп емес болған жағдай­да қолданылады.

Жартылай және бөліп-бөліп созып қайтару несиені жабу үшін жеткілікті ресурстардың босауы бірте-бірте болатын және банкпен толық есеп айырысу үшін уақыт талап етілетін жағдайда пайдаланылады.

Несиені жүйелі түрде қайтару төлемдік айналым ссудалық есепшоты пайдаланылатын кездегі клиенттің төлем айналымының интенсивті жағдайынан туындайды. Оған ссудалық есеп шотқа жоспарлы төлемдерді аудару жолымен немесе бүкіл түсімді ссудалық қарызды жабуға (соңғы әдіс қазіргі тәжірибеде сирек қолданылады) қабылдау жолымен қол жеткізіледі.

Эпизодтармен қайтару қалдық (сальдо) - өтемдік есеп шоттардан белгілі бір мақсатты мұқтаждарға берілген несиелерге тән болып саналады.

Шұғыл қайтаруды немесе белгілі мерзім күні бұрын келісілген несиені қайтаруды тәжірибеде кез келген несиелерден кездестіруге болады және бұл кездейсоқтық емес. Оны қайтару мерзімі келісілгенде ғана немесе ссудалық пайыз болғанда ғана ссуда пайда болады. Несие беру мерзімдері де әртүрлі болып келеді (бірнеше күнге, бір жылға дейін және бір жылдан жоғары), сонымен бірге несие шартында несие берудің жеделдігін жүзеге асырудың белгілі тәртібі де белгіленеді.

Тәжірибе сондай-ақ несиені қайтарудың өзге де нұсқаларын туғызуы мүмкін, ондай нұсқалардың қатарына кейінге шегерілген, кешіктірілген және несиені мерзімінен бұрын қайтаруды жатқызуға болады.

Қарыз алушының өз ақша қаражаты несиені қай­та­ру­дың неғұрлым кең таралған көзі болып саналады. Солай де­генмен оның өзі барлық уақытта жеткілікті бола берме­й­ді. Сондықтан да мұндай жағдайларда жаңа несиелер беру, ескі ссудалардың күшін ұзарту, жаңа объектілерді кепілге қоя отырып, несие беру, басқадай қамтамасыз ету мен өзге кепілдер бұрын берілген ссудаларды өтеудің түп көзі болуы мүмкін.

Егер қарыз алушы ссуданы өз қаржысы есебінен немесе жаңа несие арқылы өтей алмайтын болса, онда банк кепіл есебінен (кепіл – банктен кепілдемелік міндеттемені несие келісімін дайындау сәтінде алады) несиені қайтару мүмкіндігін қарайтын несие шарты ережесін пайдалана алады.

Несиені қайтаруды кешіктіру клиентке қатысты жағ­даят­тарға емес, сатып алушылардың төлем қабілетсіз­ді­гі­нен де болуы мүмкін. Мұндай жағдайларда сот шешімі (ар­бит­раж) бойынша тиісті ақша қаражаттарын кешіктірген деби­торлардың есеп шоттарынан басқа кәсіпорындарға тү­суі мүмкін.

Несиенің өтелуін ресімдеуді арнайы құжаттар негізі­н­де және онсыз жүргізуге болады. Борышты өтеу үшін не­гіз­гі құжаттар түрінде клиенттің жазбаша өтініші немесе бұ­рын банкке берілген шұғыл міндеттемелер, несие ке­лі­сі­мі негізінде жазылатын банктің өз өнімі, төрелік сот, сот бұй­ырықтары қатысады. Өзінің банктік есеп шотынан ссу­да­лық борышты өтеу үшін ақша қаражатын есептен шы­ға­ру жөніндегі клиенттің өтініші (өкімі) тек жазбаша түрде ға­на емес, сонымен бірге ауызша үлгіде де берілуі мүмкін. Несиені өтеу сондай-ақ қағазсыз технология база­сын­да – байланыс арналары бойынша да жүзеге асырылуы мүмкін.