Б. Б. Ахметов Редакциялық алқа

76 
 
сөздері  қазіргі  әдеби  тілімізде  қолданылмайды. 
Сыйапа
  сөзімен  төркіндес 
сияпат
  (сый-
сияпат) тұлғасы этимологиялық сөздіктің мәліметі бойынша, парсы, өзбек, тәжік тілдерінде 
«банкет,  той,  салтанатты  түрде  тамақтандыру,  сыйлау»  мағынасында  қолданылатын  сөз. 
Кекілбаевта 
сияпа
 сөзі екі түрлі мағыналық реңкте жұмсалады: 1. хан ордасында он екі биге 
көрсетілген құрмет (ағыл-тегіл дастархан, қонақасы); 2. Соғыста ерлік көрсеткен батырларға 
жорықтан түскен олжаны (сұлу қыз, жүйрік тұлпар, бағалы қару-жарақ т.б.)  тарату да сияпа 
(Хан енді бұл жорықта айрықша көзге түскендерге сияпа тартылатынын хабарлады) аталады 
[2,  115]. 
Алапа
  сөзін  Р.Сыздық  жыраулар  тілінде  кездесетін  көне  тұлға  ретінде  қарастыра 
келіп,  оның  қазіргі  диалектілік  сипаттағы  «олжа,  пайда,  табыс»,  «пара,  ауызбастырық», 
«кәде,  сый»,  «бедел»    мағыналарының  бар  екендігін  атап  көрсетеді.  Бірақ  ғалым 
алапа 
сөзінің бастапқы көне мағынасы «соғыс, ұрыста түскен олжа» дегенге  саятынын жазады [3, 
35].  Кекілбаевтың  қолданысындағы 
алапа 
сөзінің  «жеңген  жақтың  жеңілген  жаққа  беретін 
сый-сияпаты» мағынасы да осы «ұрыс, соғыс, бір-бірімен күш сынасып жеңілген жағдайда» 
еріксіз беретін кәде, сыйлық реңкін нақтылай түседі. Оның жай сыйлық емес, ұрыс, соғыспен 
келетін  олжа  сыйлық  екендігін  «ала»  сөзінің  «бүліншілік,  соғыс»  мағыналық  астары  да 
айшықтайды. С.Қондыбай: «қала күзеті, шекара қорғаны, хан сарайларының күзеті, елшілік, 
жаушылық  т.б.  мемлекеттік  жұмыстарға  қолданылатын  әскери  адамдардың  аттарына 
мемлекет тарапынан бөлінетін азық-түлік, фураж» [4. 32], –  деп, 
алапа
 сөзін әскери термин 
ретінде  қарастырады.  Ал  сыйлықтың  үшінші  бір  түрі 
киепе
  атауы  тек  Ә.Кекілбаев 
қолданысында ғана бар: «Төлеңгіт Бәйбектің жеті атасы мен әлі қаралары да жоқ қыз-қатыны 
адыраңдаған  адай  батырынан  киер  киепесін  әп-сәтте-ақ  киіп  шықты»  [2,  105].    «Киепесін 
кию»  тіркесінің  астарында  «айыпты  болған  адамға  кигізетін  киім»  деген  ұғым  бар  тәрізді. 
Бірақ  әзірге  нақты  мағынасын  таба  алмағандықтан,  ештеңе  айта  алмаймыз.  Дегенмен, 
аталған үш сөз де (сыйапа, алапа, киепе) апа/епе сөзінің мағыналық қазығына байланып тұр.  
Қазақтың ұлттық киім-кешек атауларының қорын толықтыра түсуде 
далбай, байтаба, 
жыға 
сөздерінің  және  жоғарыда  аталып  өткен  қару-жарақ,  киім,  әскери  адам  атауларының 
қазақ  әдеби  тілін  толықтыруға  айтарлықтай  үлес  қоса  алатыны  сөзсіз.  Ал  адамның  мінез-
құлқын, болмысын, түрлі күйін сипаттайтын 
арапшы, кісәпір, сімсік, әрпіл-тәрпіл, әбеқоңыр, 
можау,  құрағыта  қарау,  бөкіту,  қолтиді  болу
,  малға  қатысты 
тұғжым,  көрт
,  сондай-ақ, 
ыңып жүр, ызғындай, бықу, атанақтау, пақырана, шыпалы іс,  көзапара, құлта
 (ар жағында 
сақтаған  құлтасы  бар), 
ұқсатады
  (Ендігісін  Мырзатай  ұқсатады  ғой…), 
қолат
  (Кемер 
шыңның  кемиек  аңғарының  арасындағы  аядай  қолаттан  ұшан  далаға  кеше  шыққан  бір  топ 
салт  атты  сар  желіспен  келеді),   
пұшайман  боп
  сөздері  –  Маңғыстаудың  байырғы 
тұрғындары үшін күнделікті тірлікте айтыла беретін етене қолданыстар.   
Ал 
бау басып жүріп кетті
 (…етектегі жалғыз үйге қарай бау басып жүріп кетті),  
түс 
қыңғасын
  (түс  қыңғасын-ақ,  іріген  шалаптай  реңінен  айрылып  жүре  берген  бозарыңқы 
аспан…), 
тағатын  сарыққан
  (Әлде  көптен  тағатын  сарыққан  аңсарлы  күннің  не  де  болса 
жуықтай түскеніне… қуанды ма екен…), 

жүктеу/скачать 2,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: