Б. Б. Жахина тіл дамытуға арналған жаттығулар (лексика тарауы бойынша) Алматы Білім

сөзді атандар, яғни лексикалық талдау жасаңдар.

2."Белін" сөзін қатыстырып, бірнеше сөйлем құрыңдар.
Мен елімнің,

Күзетемін көктемін.

Алтын қырын,

Жасыл көлін, көк белін.

Күзетемін

22

Жас ұрпақтың күлкісін,

№ 2-жаттығу.

ретінде келтіріп, бірнеше сөйлем құрандар.

айырмашылығы неде?

ажыратып, олардың бір-бірінен ерекшелігін түсіндіріңдер.

мінез ағаш

кісі кісі

жеңіл ...... қатты ......

...... ......

...... .....

23
№ 5-жаттығу.

лексикалық талдау жасаңдар.

2. Жұмбактағы "көп мағыналы" сөзді тауып, сөйлем құрау арқылы

бірнеше мағынасын көрсетіндер.

ауыспалы мағынада қолданылғанын ажыратып, қолданылу

ерекшелігін түсіндіріңдер.

а) Таң атып келеді. ә) Солтустікте н жұмсақ салкын жел соғып

тұр. б) Жау тагы бас көтеріп, Берікболдар жатқан жылғаға қарай

беттеді. в) Қаптаган жау беті тагы қайтарылды.

2. Ауыспалы мағыналы сөздің тура мағынасына сөйлем құраңдар.

3. Көп мағыналы сөздің пайда болу жөнін түсіндіріңдер.
№ 7-жаттығу.
• Мақсаты: 1. Күлкілі өлең жолдарындағы сөздердің бір

мағыналылығын ажыратындар. 2. Көп мағыналы сөзді тауып,

тағы да мағынаны аша түсетіндей сөйлем құрандар.
Тентек

Екі тентек шекісті:

Бас жарылып, шеке істі.

Бірі іздеп жүр дәрігер,

Бірі үйінде әбігер.

"Ақ сандық, көк сандық"

24

3. Өленді жаттап алыңдар. "Менің досым" деген тақырыпта шағын әңгіме жазындар.

2. Өлеңді жаттап алыңдар.

2. Әрқайсысына үш-үштен сөйлем құрандар.

егін шаң

25

№ 11-жаттығу.

омоним болатындай етіп сөйлем құрандар. 2. Көп мағыналы сөзге

ұқсастығын және айырмашылығын түсіндіріңдер.
Жаңбыр жауғанда
Жау, жау, жаңбыр,

Жау, жаңбыр.

Арық суы мол болсын.

Өсімдіктер көп болсын.

Жауған жерің шөп болсын.

Мал азығы......

Ауыл аймақ.....

"Ақ сандық, көк сандық "

4. 
   Ұйқасын тауып, ойды аяқтандар.
   

№ 12-жаттығу.

құрандар.

2. Олардың қайсысы көп мағыналы сөз, қайсысы омоним екенін

ажыратып, көп мағыналы сөздің астын бір, омонимнің астын екі

сызықпен сызыңдар.

/. Көз — көру мүшесі.

2. Жаңылтпашты жаттап алып, орфоэпиялық норманы сақтай отырып айтып шығындар.

26

/. Атам:

мағыналы сөйлемдер жаса.

Үлгі: Асанның беті ұялғаннан қып-қызыл болып кетті.

Теңіздің беті толқып жатыр.

2. 
   Жұмбақ ішіндегі асты сызылған сөздермен көп мағына жасауға бола
   

/. Бір жансыз мойнында бар екі кұлақ,

2. Көп мағыналылыққа ие сөздерді тауып, олармен сөйлем құрастыр.

27

1. Қолыма алып ж...... ы (журналды)

Қызығып көп оқимын.

Жақсы сөзін үйреніп,

Көңіліме т.....н (тоқимын).

2. 
   Жоқ ауызы, құлағы,
   

2. Асты сызылған сөздердің қандай мағынада қолданылғанын ажырат.

2. 
   Білімдіден шыққан сөз
   

• Мақсаты. Төмендегі сөз тізбектерін оқып шығып, қандай мағынада қолданылғанын анықта.

жұмыс таудың

есеп көлдің

Ой тақтай

сөз мінез

терең шұқыр түзу сөз

шөп адам

қуаныш кітап

бояу

сиыр

№ 19-жаттығу.

құрастыр.

№ 20-жаттығу.

төмендегі келтірілген сөздерге омоним болатын сөздерді тауып

жазындар, оларға түсінік беріңдер.

Барыс. Бақ. Бақыр. Баспа. Безеу. Би. Блок. Бөген. Бұршақ. Дана. Жады. Жазу. Жару. Жастық. Жете. Қию. Өлең. Салт. Бұлақ. Сыртган. Тап. Еңбек.

Алыс. Суйкімді. Сұлу. Тартымды. Қашық. Өнді. Тәуір. Алшақ. Келбетті. Жаман. Ұстамды. Нашар. Әдепті. Қара. Байқа. Аңғар. Тәрбиелі. Көргенді. Білімді. Үлкен. Кең.

тауып, олардың қандай мағыналарда қолданып тұрғанын айт.

29

Жауға жанынды берсең де, сырынды берме. Бөлменің ішінен сырдың исі шығып тұр. Жүрегі ауырған адам жастықты биік қойып жатуы керек. Жастық шақта білім, өнерге ұмтылған жөн. Қиылған қара касы, қарақаттай мөлдіреген көзі, қалың қара шашы үйдің қараңғылығын қоюлап тұрғандай. Ұшақтың қарасы үзілгенше Сәуле бір орында қозғалмай тұрып қалды. Алыстан бір қара көрінді.

Арқасын босағаға тіреп, өткір қара көзімен бөлменің ішін бір шарпып өтті де, Жұмабекке қарады. Атадан алтау, Анадан төртеу, Жалғыздық көрер жерім жоқ. Таудың басында ақ қар әлі де жатыр, ери қоймапты. Байсал енді шұғыл істелінетін жұмыстарды атады. Мөлдір бұлақтың көзінен бір шелек су алды.

мағынасын қалай түсінетінінді айтып бер.

Жалқаулык аздырады, еңбек оздырады. Жаңбырмен жер көгереді, алғыспен ел көгереді. Өзінді өзің сыйламасаң, өзгеден сый дәметпе. Қайтып кірер есігіңді қатты жаппа. Бақыт сандықта кілтпен ашасың, кілтті аспанда өнермен ұшасың. Тұлпар шаба жетіледі, сұнқар ұша жетіледі.
№ 25-жаттығу.
• Мақсаты: Төмендегі етістік сөздерді жақша ішіндегі сөздермен

тіркестіргенде, олардың қандай мағынаға ие болатынын анықтаңыздар.

Осындай тіркестерді ездеріңіз де ойлап табыңыздар.

Қату (түн, сүт, мұз, қабағы, буыны, сілесі, басы, аяғы);

Қану (ұйқы, шөлі, шайға, әңгімеге, сусыны, айызы);

Табу(мал, ойлап, ақыл, бала, бабын, пайда);

Қағу(кутың, зар, ырсыл, есік, барабан);

зо

2. 
   4 "Омоним" тақырыбына байланысты
   

• Мақсаты: 1. Үзінділердегі асты сызылған сөздердің,

мағынасын қалай түсінесіндер. Ондай сөздер қалай аталады?

а) Көл жағалай отырған қу менен қаз.

ә) Тағы сене бастаймын,

Күнде алдағыш қуларға.

(Абай)

б) "Егіндікке тусіп журер, дөңнен асыра құ", - деп атасы

мұны атқа отырғызды.

в) Мен жазбаймын өлеңді ермек ушін.

г) Ер ісі ақылға ермек, бойды жеңбек.

(Абай)
№ 2-жаттығу.
• Мақсаты: Көп нүктенің орнына басынан да, аяғынан да бірдей оқылатын омоним сөзді тауып қой. Ол қай сөйлемде қандай мағына білдіріп тұр?

а) Жанардың әжесі алмадан... жасады.

ә) Қатты жерге... тұрар.

Қайратты ерге бақ тұрар. (Мақал).

б) Етектегі Баймағамбетке қолымен көлбей сілтеп: "Алдағы

қорым тасты... ", - деген белгі жасап еді.

(қақ)

(М. Әуезов)
№ 3-жаттығу.
• Мақсаты: Төмендегі сөздерге омонимдес сөздерді тауып, сөйлем

құрандар.

Үлгі: Бүгінде саны жүзге жетті. Пышақтың жүзі кетіліпті.

Жүз, жастық, сыр, өкпе, жарық, ас, қас, тамақ.
№4 -жаттығу.
• Мақсаты: Дос, туыс, жұбай сөздерінің синонимдерін дұрыс тапсаңдар олардың бастапқы әріптерінен құралатын сөз

31

төмендегі сөйлемдерді толықтырып, әр түрлі мағына береді. Ондай сөздер қалай аталады?

жаңылтпашты жаңылтпаш айтудың ережесіне сай айтыңдар.

сөздің омонимін табыңдар.

Үлгі: Кір көйлегінді киме - таза емес кейлегінді киме.

көп мағыналы сөз бе соны ажыратыңдар.

32

№ 9-жаттығу.

арқылы дәлелде.

Үлгі: Даланың апай төсінде бір қара көрінді.

Жан-жағыңа жіті көз жіберіп, дұрыстап қара.
№ 10-жаттығу.
• Мақсаты: Берілген мақалдардағы асты сызылған сөздерге омонимдес сөздерді тауып, оларды әрқайсысының мағынасын айқындайтын сөйлем құрандар.

а) Алма піс, ауызга тус.

ә) Шамадан аспа,

Кемеріңнен таспа.

"Ақ сандық, көк сандық"
№ 11-жаттығу.
• Мақсаты: 1. Бауыр сөзінен төмендегі ұғым мен мағына беретіндей етіп бес сөйлем құрандар.

а) Бауыр — дене мушесі.

ә) Бауыр - адамның немесе жануарлардың ішкі жағы.

б) Бауыр - беткей, етек.

в) Бауыр - іні-қарындас, туысқан.

г) Бауыр - ұнату, жақсы көру.

• 2. Өздерің құраған сөйлемдердегі бауыр сөзі көп мағыналы сөз бе, әлде омоним бе? Түсіндіріңдер. Көп мағыналы сөз бен омонимнің бір-біріне ұқсастығы мен айырмашылығын айтындар.

33

ә) Өте мерген Орман атты,

кұрандар.

2. Бір зат пен құбылыстың атын, екіншісі қимылды білдіретін омоним сөздер ойлап, сөйлем құрандар.

болатын сөйлем құрап, тексті өз сөзіңмен аяқта.

-------------------------------

34

№ 16-жаттығу.

Болатындай әрі көп мағынаны білдіретіндей жағдайда төрт сөйлем

құрандар.

Ей, бөгеме, жолды аш.

Бол тез, асық, шапшаң бас.

Келіп қалдым зымырап,

Ал басамын аулақ қаш.

"Сырғанақ" Ғ. Орманов

3. 
   Өлең жолдарын жаттап алыңдар.
   

№ 19-жаттығу.

айқындаңдар. 2. Сол сөзді қатыстырып, басқа мағынаны білдіретін

сөйлем кұраңдар.

35

а) Құмырсқаға қой бақтырдым,

болатындай етіп, бірнеше сөйлем құрандар. 2. Жаңылтпашты

жаңылмай айтуға тырысыңдар.

Арғы арал, бергі арал,

Ол аралдарды жайлаған мал аралар,

Қырдың қызыл түлкісін қырағы алар.

"Ақ сандық, көк сандық»
№ 21-жаттығу.
• Мақсаты: Түсіндірме сездіктен төмендегі сөздердің омонимдік қатарын тауып жазып, оларға түсінік беріңіз.

Жаз. Баспа. Жақ. Жай. Бала. Бақ. Асық.

Туыс. Алыс. Дәу. Бет. Ет. Ат. Қой. Дерт. Ағайын. Кесел. Зәру. Кең. Тума. Жабайы. Келбет. Суық. Тар. Қараңғы. Ыстық. Зайыбы. Жылы. Жарық. Жарақ. Үзын. Тілім. Ай. Қысқа. Үй. Күн. Көрі. Тұщы. Жас. Қалың. Жұқа. Кер. Зәру. Жамағат. Қат. Ауыр. Ащы. Мал. Көрме, Сал.

36

№ 23-жаттығу.

Сапар аяғының аздаған ақсақтығы болмаса, сырт бейнесінде ешбір міні жоқ, келбетті жігіт еді. Бірақ әлі де болса ынтада кемшілік, жүрісте ақсақтық бар. Осы кезде ат-көлігін жайғастырып жүрген Дина келді. Сәруар, калқам, ат-көлік аман келдің бе? Жәмила аяқ астынан ауырып, ауруханаға түсе қалды. - Жоқ, олай деме, дос адамын, жамандағандарына ішім ауырады.

№ 24-жаттығу.
• Мақсаты: Түсіндірме сөздікті пайдалана отырып, төмендегі сөздерден омоним сөздерді бір бөлек, көп мағыналы, ауыспалы мағыналы сөздерді бір бөлек теріп жазып, олардың мағыналық айырмашылықтарын көрсетіңіз. Әрі омоним, әрі көп мағыналы, ауыс мағыналы сөздерді жеке колданыңыз.

Бас, баспа, баспалдақ, баспақ, белдеу, бел, боздак, бозғыл, болыс, бөлу, булық, бұқа, біте, бітім, желбегей, жүздік, жым, жіңішке, жіті, заңғар, зауал, шық, кәсіп, кес, керімсал, тебін, той, тірек, түбек, түр, ұзақ, ұрпақ, үкі, үйір.

Тіл қаруы - сөз, сөз қаруы - ой. Ақыл ой, алғыр сөз адамның ең жоғарғы қасиеті. Аузына келгенді сөйлеу - наданның ісі, аузына түскенді жеу — хайуанның ісі. Аз жұмысты қиынсынсаң, көп жұмысқа тап боласың. Азға қанағат қылмасаң, көптен құр қаларсың. Дүниеде көбірек тұрғың келсе, өзіңді-өзің бапта, кеткің келсе былапытта.

37

2. 
   5 "Синоним" тақырыбын оқытуға байланысты тіл дамытуға