Б. Мағзұмов МӘтін лингвистикасы
Мәтіннің интеграциясы мен аяқталуы
жүктеу/скачать 0,51 Mb.
|
Á. Ìà?ç?ìîâ Ì?ò³í ëèíãâèñòèêàñû
| 5 Мәтіннің интеграциясы мен аяқталуы
5.1 Мәтін интеграциясы туралы ұғым Интеграция (лат. integratio–орнын толтыру, тұтас) – жекелеген дифференцияланған бөлшектердің тұтасқа байланыс жағдайын білдіретін жүйелер теориясының ұғымы, сол сияқты сондай жағдайға әкелетін үдеріс. Мәтін линвистикасында интеграция – мәтіннің барлық компоненттерінің (бөлшектерінің) бір тұтастыққа бірігуі. Интеграция мен аяқталу категориясын ғалымдардың бәрі бірдей бөле бермейді. И. Р. Гальперин интеграция категориясын да, аяқталу категориясын да бөліп, сабақтастыра сипаттайды. З. Я. Тураева интеграция категориясы, Т. В. Матвеева аяқталу категориясы туралы айтады. Біз интеграцияның да, аяқталудың да категориясын И. В. Арнольд, И. Р. Гальперин, Т. В. Матвеева, О. И. Москальская, З. Я. Тураеваның еңбектерінде берілген зерттеулерді ескере отырып, қарастырамыз, себебі мәтінді интеграциялаудың әр кезеңі ерекше қызықты, сондықтан, біздің ойымызша, мәтінге, әсіресе көркем мәтінге одан әрі талдауды барынша кәсіби жүргізу үшін тиянақты сипатталуы тиіс. Мәтінге қатысты интеграция – әрі үдеріс, әрі нәтиже. Жекелеген күрделі фразалық тұтастық мағыналарын, жекелеген тараулардың мазмұнын және өзгелерін бір тұтастыққа біріктіре келіп, интеграция бұл бөлімдердің қатысты автосемантиясын бейтараптандырып, оларды шығармада жинақталған ортақ ақпаратқа бағындырады. Интеграция мәтін жүйесінің өзінде беріліп, онда даму барысына қарай туындайды. Мәтіннің бөлінбес категориясы болғандықтан, ол мазмұндық-фактуальды, ең бастысы мазмұндық-концептуалды ақпаратты сабақтастыра пайымдауды қамтамасыз етеді. Интеграция үдерісінде ең бастысы-мәтін бөліктерінің орталыққа ұмтылушылығы. «Орталық» мазмұндық-концептуалды ақпарат. Интеграция үдерісінің өзі мазмұндық-концептуалды ақпарат үшін елеулі мәтін бөлімдерін іріктеуді керек етеді. Интеграцияның күші оларды кейде өздерінде айтылған этикалық принциптері немесе көркем-эстетикалық функциялары бойынша тең мәнді немесе жақын жағдайға қойып, бөлімдердің өзара шарттылығын ашуда. И. Р. Гальперин когезия мен интеграция категорияларының араларын шектейді. Бұл ұғымдар өзара шарттас, бірақ айтылу формалары мен құралдары тұрғысынан әр түрлі. Когезия – мәтінді бір контексті – вариациялық мүшелеуден басқасына өткенін анықтайтын мәтіннің жекелеген бөлімдерінің арасындағы байланыс (грамматикалық, семантикалық, лексикалық) формалары. Интеграция – мәтіннің тұтастығына жету мақсатында оның барлық бөлімдері мен компоненттерін біріктіру. Интеграцияның когезия құралдарымен жүзеге асырылуы мүмкін, дегенмен ассоциациялық және пресуппозициялық қатынастарда да құрылады. Когезия – логикалық-тілдік, интеграция – логикалық категория. Когеренттілікпен жақындасады. Когезия желілі болса, интеграция – тік және көлемді [1, 124–130 б.]. Көлемі шағындау мәтіндерде когезия интеграцияны толық қамтамасыз етеді. Мұндай мәтіндерде бөлімдердің байланысы мен өзара шарттылығы айқын. Когезия тек шағын үзінділер байланысының қосалқы құралы болып, әсіресе авторлық шегінісі бар ірі үзінділер мен бөлімдерде, көркем мәтіндерде айрықша көріне қоймайды. Алайда ірі ғылыми мәтіндерде – монографияларда, диссертацияларда, оқулықтарда ауытқулар-өткізілген сынақтамаларды талдау, басқа зерттеушілердің көзқарастарын баяндау және т.б. болуы мүмкін. Дегенмен зерттеудің негізгі проблемасымен байланысты болғандықтан, олар интеграция үрдісіне оңай беріледі. Интеграция интеграция үдерісі ретінде де, оның нәтижесі ретінде де көрінетін қорытындылар мен түйіндемелерде толығырақ өткеріледі. Ғылыми және іскерлік мәтіндерде интеграция үдерісі мен оның нәтижесі әдетте алдын-ала бағдарланады. Әдеби-көркем мәтіндерде интеграциялау тәсілінің тіпті автордың өзі үшін де тосын болуы мүмкін. Әдеби шығарманың интеграциясын қабылдау сол шығарманы бірнеше рет оқуды қажет етеді, оқыған сайын оған басқаша көзқарас тұрғысынан қарайды. Шығармаға аналитикалық тұрғыдан келгенде, яғни алғашқы тұтас қабылдауды ажыратқанда ғана интеграция эксплицитті болуы мүмкін. Интеграция үдерісі әсіресе мазмұндық-концептуальды ақпарат ашылмаған, көбіне әзер байқалатын құбылыс байланыстары бірқатар бейнелерде, ассоциацияларда, көмескі көріністерде шашырап кететін поэтикалық мәтіндерде байқалуы өте қиын. Мұнда интеграция фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік, бейнелік және басқа құралдардың көмегімен жасалады. Тұтас бейнені тілдік безендірудің ерекшелігі жекелеген лингвистикалық бірліктердің тұтастық ретінде мәтінге жай бағынуында емес, сол бірліктердің дербес мазмұндық құндылықпен үйлесуінде. З. Я. Тураеваның пікірінше, мәтінде интеграция: 1) түрлі деңгейдегі (лексикалық, морфологиялық, синтаксистік) бірліктерді байланыстыратын иерархиялық қатынастардың әрекетімен; 2) өзара әрекеттестігінде терең және үстіңгі құрылымдарды қамтитын байланыстылық категориясының әрекетімен; 3) мәтінде басқаша мән алатын тілдік бірліктердің өсуімен қамтамасыз етіледі [11, 23]. жүктеу/скачать 0,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|