Б. Мағзұмов МӘтін лингвистикасы


Сөйлеу жанрлары мен мәтін жанрлары. Мәтін типтері



бет5/44
Дата22.12.2023
өлшемі0,51 Mb.
#198705
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   44
Байланысты:
Á. Ìà?ç?ìîâ Ì?ò³í ëèíãâèñòèêàñû

1.2 Сөйлеу жанрлары мен мәтін жанрлары. Мәтін типтері
Қазіргі мәтіндер сөйлеу формасына қарай ауызша және жазбаша болып бөлінеді.
Сөйлеудің ауызша формасындағы мәтіндер жазбаша формадағы мәтіндерден мүлдем өзгеше. Жазбаша мәтін алдын-ала ойластырылады, қабылдаушының қатысуынсыз түзетіледі, ал ауызша мәтінде барлық түзетулерді тыңдаушы қабылдайды. Жазбаша мәтін көру арқылы қабылдауға арналған, сондықтан онда бөлімдер, үзінділер және т.б. тақырыптар мен тақырыпшалар, абзацтар, шрифтік айшықтау мен астын сызу т.с.с. ажыратылады. Ауызша мәтін тыңдап қабылдауға есептелген, сондықтан айтылғанды түзету, «қайта тыңдау» (таспа жазуы болмаса) болмайды; сонымен бірге мәтіннің тыңдаушыға тәуелділігі (түсінбегенін қайта сұрау мүмкіндігі, айтушының мимикасының тыңдаушыға әсері т.б.) байқалады, монологтік емес сөйлеуде әңгімеге араласу мәтіннің тұтастығына ғана емес, әңгіменің аяқталмай қалуына да әсері айқын сезіледі. Ауызша мәтіннің жазбаша мәтіндегі амалдардан бөлек риторикалық амалы да бар.
Заманауи жанртану сөйлеу жанрлары мен мәтін жанрларын қызықты жіктеуді ұсынып отыр. Бұл жіктеудің негізінде М. М. Бахтин қабылдаған сөйлеу жанрлары мен оның бірінші (қарапайым) және екінші (күрделі) сөйлеу жанрлары туралы идеясы жатыр.
М. М. Бахтиннің пікірінше, сөйлеу жанрлары дегеніміз, «айтушы үшін өзі жасамаған, оған берілген», «айтылымның берік тақырыптық композициялық және стилистикалық типтері», «сөйлеу тұтастығын жасаудың типтік модельдері». «Егер сөйлеу жанрлары болмаса сөйлеу қарым-қатынасының болуы мүмкін емес еді» [7, 242].
Солай бола тұрса да, зерттеулерде сөйлеу жанрларына түрліше түсініктемелер беріледі. Ол ең алдымен зерттеушілердің жанртанудың басты термині-сөйлеу жанрын түрліше түсіндіріп жүргенінен туып отыр. Кейбір зерттеулерде «сөйлеу жанры» кең мағынада түсіндіріледі, басқаларында «сөйлеу жанры» ұғымын сөйлеу актісіне балама ретінде түсіндіріледі, үшіншісінде мәтін типтерімен байланыстырылады.
Ғалымдардың көпшілігінің пікірінше, сөйлеу жанрының басты нышандары-адресат, адресант, бақылаушы, референттік жағдай, байланыс арнасы, әрекеттестіктің жалпы контексті, уақыт, орын және қоршаған ортадағы ахуал, коммуникативтік мақсат, автор бейнесі, адресат бейнесі, өткендегінің бейнесі, келешек бейнесі, диктумдық (оқиға) мазмұнының типі, сөйлеу жанрының тілдік жүзеге асырылуы.
М. М. Бахтиннің негізгі және қосымша сөйлеу жанрлары туралы идеясы ғалымдардың отандық жанртанудың дамуын дәстүрлі семиотикалық жүйеде - семантика (жанрдың аты) – синтактика (жанрдың композициясы) - прагматика (айтушының мақсаты және оның тиісті жанрды таңдауы) қарастыруына және олардың сөйлеу жанрларын зерттеуді үш бағытқа бөлуіне мүмкіндік береді.
Бірінші бағыт (семантикалық): сөйлеу жанрлары адамдардың әлеуметтік әрекеттестігінің типтік жағдайын вербалды безендіру ретінде анықталады. Қосымша жанр негізгіден функциялық саласымен немесе стилистикалық өңделуімен ерекшеленетін онтологиялық туынды ретінде түсіндіріледі.
Бұл бағыт қазіргі жанртанушыларға (әсіресе күнделікті коммуникация саласында):
- информативтік және нақты сөйлеу жанрларын;
- субжанрлар (бір актілі айтылымдар), гипержанрлар (мысалы, дастархан басындағы гипержанр-тост, дастархан басындағы әңгімелер жанры және т.б.) жанроидтар (түрлі жанрлардың элементтері енген гибридтер, мысалы, өсек-аяң, ақтарыла сырласу, ұрыс-керіс пен отбасы әңгімелері), протожанрлар (негізінен жеті жасқа дейінгі балаларға тән жанрлы формаларды меңгеру);
- сөйлеу немесе арнайы жоспарланбаған, риторикалық немесе саналы түрде жоспарланған, элементарлық, кешендік және басқаларын бөліп, сипаттауға мүмкіндік берді.
Жағдайлар, оқиғалар (қарапайым және күрделі) аттары, коммуникативтік әрекеттер аты, сол сияқты сөйлеу шығармалары-мәтіндерінің әр типті түрлерінің аты сөйлеу жанры атының ролін атқарады. Мысалы, әңгіме, уағыз, кешірім, жауап сияқты сөйлеу әрекеттері мен оқиғалары, және мәтіндер-өтініш, реферат, бұйрық, анекдот, құттықтау сөйлеу жанрларының да аттары болып табылады, мысалы, әңгіменің, уағыздың, өтініштің, бұйрықтың, рефераттың, анекдоттың және т.б. сөйлеу жанрлары.
Екінші бағыт (синтактика): Г. И. Богин мәтіндер типологиясын дихотомия принципі бойынша: жеке және ұжымдық, табиғи және жасанды, моноадрестік және полиадрестік, көркем және көркем емес, толық және толымсыз түрінде анықтайды және сөйлеу жанрларының жазбаша түрлерін төмендегідей топтастырады:
- сөйлеу субъектісі бойынша (бүркеншек, бейтарап, ұжымдық, жеке авторлық);
- объект бойынша (жеке бағытталған-жеке хат, көпшілікке бағытталған-кітаптар, газеттер, жазылымдар, белгісіз бағдарлы, екі- жақты бағдарлы-жаздым және дереу жауабын күтемін);
- уақыт бойынша (дереу оқу үшін-төралқаға хат, дереу оқып, сақтау үшін, сақтамай баспалық жаңғырту үшін-газет, баспалық жаңғырту үшін-кітап);
- мәтін ішіндегі автор сөйлеуі бойынша: субтілді, әлеуметтік диалект, ақпараттық қуат [8, 12–22 б.].
Үшінші бағыт (прагматикалық): қосымша сөйлеу жанры негізгі сөйлеу жанрының құрылымдық элементі болып саналатын мәтіндер типі ретінде сипатталады. Сөйлеу жанры ұғымын сөйлеу әрекеттерімен емес, мәтіндермен байланыстырған жөн және сөйлеу жанры қажетті әрі прагматикалық мәнде көрінетін үш аспектіні белгілейді:
- когнитивтік –құрылымдық аспект (жанрлық қағидаттары сол социумға тән сөйлеу әрекеттерінің жасалу тәсілдері мен өтуінің әдеттегі тәртібін тіркейтін сценарийлер, коммуникативтік жағдайлар модельдері);
- әлеуметтік-психологиялық аспект сөйлеу жанрының таңдалуы белгілі бір шамада субъектіні сипаттайды және тұлғалық қасиеттің көрсеткіші ретінде «автор бейнесін» жасауға ықпал етеді;
- әлеуметтік-мәдени аспект, мұнда сөйлеу жанры - сөйлеу әдібінің мәні, әр социумның маңызды конститутивтік белгісі, осы белгілер арқылы «менікі», «бөгде», «біздікі» анықталады.
Сонымен, сөйлеу жанрлары ұғымында түрлі мәтін жанрларын зерделеуге болады:
- функционалдық стиліне қатысты (іскерлік жанрлар: хаттама, өтініш, іскерлік хат, т.б.; публицистикалық: хроника, мақала, сұхбат, портреттік очерк, т.б.); көркемдік: әңгіме, ертегі, мысал, т.б. ғылыми: пікір, рецензия, аңдатпа; ауызекі тілде: жеке хат, альбомдағы жазу, күнделік жазбалары);
- сөйлеудің функционалды-мағыналық типіне қарай (суреттеу, әңгімелеу, пайымдау);
- адресанттың, адресаттың прагматикалық ұстанымына байланысты (қолпаштау, тост, әңгіме, пікірталас жанрлары және т.б.);
- қарым-қатынас саласына қарай (әлеуметтік-саяси, әскери, академиялық, сот, діни, т.б.).
Әдеттен тыс мәтіндер де болады, мысалы, фотографиясы немесе суреті бар мәтіндер, фотозарисовка, фотографияның астына қол қою, мәтінді көркемдеуші, фотографиялар.
Сөйлеу жанрларымен салыстыра отырып, біз тіл білімінде қолданыста жүрген түп нұсқалы (первичные) мәтіндер және оларға комментарий ретінде көрінісі бар екінші қатардағы (вторичные) мәтіндер классификациясын ұсынамыз. Түп нұсқалы мәтіндерге: авторлық өмірбаян, хат, БАҚ-тардағы мақалалар, әңгіме, күнделік жазбалары, жарнамалар, ал екінші қатардағы мәтіндерге: пікір, аннотация, рецензия, мазмұндама, конспект, инсценировка, түйін сөздер жатады. Мәтін лингвистикасы үшін ең маңызды топтастыру – ол көркем және көркем емес мәтіндер.
Бұл жерде біз Г. Әбікенованың еңбегінде мәтін типтеріне арналған 1-кестесін ұсынамыз [9, 17]

1-кесте – Мәтін типологиясы



Стиль түрлеріне қарай:

ғылыми, көсемсөз, іскери, көркем мәтін

Ақпаратты тасымалдау түрі бойынша:

ауызша, жазбаша, электронды т.б.

Көлеміне қарай:

макромәтін, микромәтін, күрделі синтаксистік тұтастық т.б.

Қарым-қатынас тақырыбы мен сөйлеу тәсіліне қарай:

гуманитарлық, тарихи, танымдық, аргументтік т.б.

Берілу тәсіліне қарай:

диалог, монолог, полилог



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   44




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет