Бақ ЖӘне экология оқу құралы Алматы 2013

1959 жылы қаңтарда Орталық Комитетмені Семей обылысына жіберуге шешім қабылдапты..

Облыстық Орталық комитеттінің бірінші хатшысыменің өзім ештеңе білмедім. Себебі - мемлекеттік құпия Түн ортасына дейін жұмыста отырып ертеңгісн ерте келгенде Облком үй терезесінің сау тамтығы қалмағанын көретін болдым. Жер шайқалғанда жылу қазандықтарындағы пештерден шоқ төгіліп, содан өрт шыққан кезі болды...

Ұзамай академик Балмұханов экспидициясының мәліметтері қолыма түсті. Зерттеу адамағазына радиацияныңәсерін пайымдауға арналған. Бірақ өте құпия жағдайда. Орталық комиттетің мүшесі КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты ретінде менің ғана танысуымның реті келдіСодан Балмұхановтың өзімен жүздескенімізде аққандылық пен рак ауруларының әсіресе Абай, Мақаншы, Ұржар аудандарында көбейіп кеткенін айтты. Жұмыс барсындааудандарды аралағанда адамдардың денсаулығымен таныстым. Өз бетімше ақпарат жинадым. Жоғарғы радиациялық деңгейде тұрған Семей өңіріндегі алып ет комбинатының өнімдеріОдақтытүкпір түкпірінежіберіліп жатыр.

1959 жылы мамырда КСРО Жоғарғы Кеңесінің сессиясы кезінде, әдейлепмаршал Малиновскиймен кездестім. «Әскерилер Абыралы, Май аудандары халқын баспанасыз қалдырап отыр. Ешқандай көмек көрсетпейді Бейбіт күндегі бұл неғылған соғыс» дей келе, экспедицияның мәліметтерін көлденең тарттым. Полигонға баруыма жол ашуына талап еттім.

Полигондағы жаңа замандағы қаланы көріп таң- тамашамын. Ғылымдар әскерилер ресми ғана әңгімелесті. Келе обком бюросын шақырып, ақпарлардың барлығын жайып салдым. «Құпия мәселе,әрі біздің айналысатын шаруамыз емес»деушілер болды. Дегенмен, бір аптадан кейінгі жиылыста бюро мүшелерінің көпшілігі қолдады. Хрущетың және Компартия ОК-нің бірнші хатшысы Беляевтың атына атом снағы және термоядролық қарудың зардабы жайында хатжолданды. Мәскеу де, Алматы да хатыешқандай негізсіз деп есептеген. Сөйте тұра, КСРО Министрлер Кеңесі құпия түрде жергілікті халыққа материалдық, медициналық көмек көрсету туралықаулы қабылданды. Есептеңіз, бұл кезде сынақ басталғалы 10 жыл болған. Иә, менің «асығыстығым» Жоғарғы саяси басшылыққа ұнамағанын білетінмін. Бір жылдан соң Теміртау оқиғасы басталды.Бір стакан су проблемаға айналған,адам төзгісізжағдайлар болып,тұрғындар көтеріліске шыққан. Қала –көтерілісшілердің колында. Дүкендер, қоймалар тегіс тоналған Қазақстан Компартиясы Ок-нің жабық пленумы осы мәселені қарады. Біреулер орнынан кетті, біреулер партияның ескертуін алды.Бірақшындық айтылған жоқ. Принципті мәселеден ауытқығаны үшін мен Ок-тің бюросын сынадым. Лайықты тәжірибесі жоқ адамныңол оңірге қалай басшы болып барғаны Ок мүшелеріне түсіндіруі қажет еді. Ертесінде Мәскеуге «Семей обкомының ұлтшылдығы» жайлы жедел хат жеткен. Апта өткенде СОКП Ок-нің инспекторы қырына алды. «Ұлтшылдыққа» қоса орқ науқанында «социалистік міндеттемені орындамау» жамалды. Әрине, сценарий бойынша Қазақстан Ок-нің бірінші хатшысы мен инспекторы «Сужиковтың мәселесі» бойынша сөйлесті.

Газеттер мен орнымнан кеткен нен үш айдан кейін Семей облысының социалистік міндеттемені мерзімнен бұрын орындаған жайлы жазды. Экономикада мұндай секіріс болмайтыны мәлім

Дайындаған

Дағжан Белдеубайұлы

№11 ДӘРІС. СЕМЕЙ ПОЛИГОННЫНЫҢ СҰМДЫҒЫ

Аждаһа аймәғынан келген семейліктердің (Шығыс Қазақстан облысы) айтуынша ұлы дала, оидағы ел мен жер әлі қаңсырап жатыр. Жарты ғасырға жуық жалғасқан атом от-жалыны жер-суды ойрандап, неше түрлі аурулардың шығуына жол ашты. Осы зілзала аймағында тұратын1,5миллион адам жазылмай-тын дертке ұрынып, сауына ұрпақ қалдыра алмайтын кеселге душар болғанын қаләй жасырамыз. Зілзала зардәптарын жоюдың амал-тәсілде-рін оқымысты ғалымдардың өзі білмейді. Бұдан бір-екі жыл бұрын екІ қаласында әтом бомбасы жарылған жапондықтардың өзі бұл туралы "көп зерттеуді қажет етеді" дегеннен басқа еш нәрсе айта алмады. Сырын біліп болмайтын, түп-шегі жоқ сойқән-зардаптары індет-ауруларымен ғана шектеліп турған жоқ. Айтуғә адам-ның аузы оармайтын мұгедек. кем-тар балалардың түр-пішіні, ұсқын-келбеті жан шошытады. Италияда Берік есімді мектеп оқушысына жа-салған пластикалық операция осыны дәлелдейді. Европадағы елдердің газет-журналдарына "полигон қубы-жығы" сияқты басылған баланың бас суретін өзіміздің басылымдар да ба-сты. Мұны қуанғаннән айтып отырған жоқпыз. Мақсат — радиация -әсерінен адам қанының бұзылып, зілзала впкесінде өмірге осындәй ұрпақ кепгенін айтып, оны енді болдырмау-дың қандай шаралары бар дегендІ мйдицина мамандарына ұқтыру. Құдаидың өзі көмектеспесе "құбы-жі.іқ пішін" балаларды жазудың ем-әмалы жоқ сияқты. Өткен жылы оңгүстік астанада екі күнге созылғанбалалар ауруына әрналған үлкен мәслихатта Шығыс Қазақстан облы-сынан келген бір дәрігер Семейдегі бір ауруханада төрт мүшесі түгел емес, кіндік, қол-аяғы айқұш-уйқыш болып туған бала туралы көп дабыра қылмай мәған ғанә айтты. Аждаһа —

атом жарылыстарының адамдарды о дүниеге аттандырғаны былай тұрсын енді олардан қалған ұрпақты осылай жарымжан, құбыжық-кемтар қылуда. Атом апатын әлемді билеу үшін әдейі жасаған КСРО-ның қылмыстық әрекеті қазақты қандай күйге түсіріп кетті?! Қазір екі қазақтың бірі радиа-ция тозаңымен уланған. Ап қылтамақ, қылқұрт ауруларынан ауыратындар жайында кұнде айтылады. Зілзала-сойқаннан кейінгі шірік өкпе болып, "көкжөтел қазақ" атануымыз осыдан болар. Полигонның дәл маңындәғы тұрғындардың жасы 50-ге де жетпейді. Әйелдердің 70 проценті анемиямен ауырады. Бала туу көрсеткіші қатты төмендеп, халықтың табиғи өсімі 4,5 есеге дейін кеміп кет-кен. Өлі өкпе, қылтамақ болып қан жұтқан хәлықтың тағдыры бұрынғы оолыс жабылған соң тІпті нәшарпа-ған. Жазушылар Одағының үйі алдын-да "Невада-Семей" қозғалысыныңон жылдығына арналғән жиында Се-мей қаласының қазір Жәңатас пен Кентаудың кебін киюге жәқындаға-нын айтып, ондәғы қансыраған халыққа қандай көмек бар деген үн-дауыстар-дың шыққаны осыны дәлелдесе ке-рек. Ойрән-сойқаннан кейін құлан өтпес қу дапәға айналып, жер, суы әбден бүлінген аймаққа ауылшаруа-шылығының күйреп, жекешелен-дірудің елдің түбіне жеткені сорға сорды жамаған. Мұны Қазақстан ҮкІметі де, Елбасы дә біледі. Бірақ аждәһа маңындағы халықты тұйық-тан шығарып, сордан арылтуға мем-лекет дәрменсІз.Жақында "Невада-Семейдің" Ал-матыдағы халықаралық іскерпік ор-талығында тағы бір үлкен жиналыс өтті. Онда осы қозғалыстың төрағасы Олжас Сүлейменов сөйлеп, Семей аймағындағы жер-суды сауықтырып, ондағы халыққа дәрігерлік көмек көрсету үшін Біріккен Ұлттар Ұйымы Қазақстанға 43 миплион доплар қар-жы бөлетінін айтты. Мұны орнымен жарата білсе әбден қиналған халыққа үлкен көмек болар еді. Осы қаржы-жәрдем туралы естіген полигон ма-ңының тұрғындары көздеріне жас алып қатты қуанды. "Елім-айды" ай-тып еңіреп жүргендердің еңсесі кө-терілгендей болды. Сөйтіп, "Невада-Семейдің" онжылдығында беделді халықаралық уйым қасірет шеккен елге жәрдем көмегІн Қазақстандағы өз өкілі жене Олжас Сұлейменов ар-қылы осылай жариялады, ЕндІгі ша-руа — осы қаржыны құлқынқұмар-лардың қолынз тусірмей халыққа жеткізудің шараларын алу. Қасірет шеккен халықтың нәпақасын алаяқтар пайдаланып кетпеуі керек. Өйткені азап пен жапа шегіп, әбден есеңгіреген халықтың қасіреті тек бүгІнгі ұрпақпен бітпейдІ. Бұл сойқән-ның сүргіні қазІр келер ұрпаққа қауіп төндіріп отыр. Бұл жара қашан жазы-лады? Жүз жылда ма, екі жүз жылда ма? Осы сұрақ аждаһа құрсауында отырған халықты күнІ-туні мазалап отыр. БІрақ бұл сұраққа жауап берер басшы да, әкім де әзір табылар емес.

ОразҚАУҒАБАЙ,

"Невада-Семей" қозғалысының

мушесі, Нью-Йоркте өткен

атомдық сынақ жарылыстарға

ңарсыәлемдік акция-форумның

делегаты, журналист.

III-ТАРАУ Қазақстандағы экология мәселесі және білім беру

№12 ДӘРІС. ЖАҺАНДЫҚ ЖЫЛЫНУ ҮРДІСІ- ӘЛЕМГЕ ЖОЙҚЫН ҚАУІП ТӨНДІРІП ОТЫР

Ғалымдық жылынуға мызғымайтындай көрінген Гренландия аралында пайда болған сөгінді жарық ұлғайып келкді. Артика мұздары көлемінің кішіреюі де бұл қауыптың басы. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымыныңсараптамасы бойынша, климаттың ғаламдық өзгеруінен бүгінде 150 мыңнан астам адам көз жұмған. Бүгінде әлемнің барлық жерінде ауа райының жаһандық жылыну үрдісі байқалып, бұл әлемдік экологтардың дабыл қағуына түрткі болып отыр. Естеріңізге сала кетейік, халықаралық қауымдастық 1980 жылдан бастап ғаламдық жылыну мәселесіне назар аудара бастаған болатын.Атмосфера ластануы, жыл сайын ауа температурасының көтерілуі плюстердегі мәгілік мұздарды еруіне алып келіп, соның салдарынан мұхит суларының деңгейі көтеріліп, жағалау бойына жыпырлай орналасқан ірі қалалар, елді мекендер су астын да қалады деген қауып айтыла бастады. Бұл алдмен адамның табиғатқа тигізіп жүрген залалын ойланбастан жасаған қызметінің салдары, көмір қышқыл газы мен метанның ауаға шамадан тыс бөлінуінің әсері деген ғалымдар пайымдауы біраз жайды аңғартты. Шынында да, жыл сайын әуеге көтерілген метан мен көмірқышқыл газы жерді қатты қызып кетуден сақтайтын инфракүлгін сәулелерді жұтып, планета температурасының көтерілуіне алып келеді. Әсіресе, жылу, жарық беретін стансалардан, қаладағы кәсіпорындардан бөлінген көмірқышқыл газы атмосфералық қабатта өтетін газды 1/3 бөлігін құрап, қауіптің деңгейі өсе түседі. Планетадағы жасыл алқаптар – ормандар бұл газдың біраз бөлігін қажетіне жаратқанымен, барлығын жұтуға шамасы жетпейтін болды.Ғалымдар планетадағы климат жылылығы 2 градусқа жоғалағанның өзінде Жер шарында 500млн. Адам ауызсудан тапшылық көреді, 3 градусқа жылығанда 3 млрд. адам ауыртпалық тартады деп есептейді.Мұз көлемінің азаюы мен жұқаруының Солтүстік мұзды мұхитындағы ағыстар мен Арктикаға ғана емес, Солтүстік Атлантикаға да әсері бар екндігі айтылады.Ғалымдар арада 30-40 жыл өткенде Солтүстік мұзды мұхитының жылдың жылы мезгілдерінде толығымен мұз құрсауынан босанатындығын алға тартады. Әлемнің ең биік мұзарт шыңды Гималай тауларының да мұздақтарына еру қаупі ұлғайып келеді Егер дәл бүгінгі қарқынмен ол әрі қарайжүре берсе, онда 2060- жылдары мұздақтардың үштен екісі, ал 2100жылдары барлығыда еріп кеуі мүмкін. Қазірде өзімізге белгілі Қазақстандағы Алатау мұздарының 1/3еріген. Бұл алдағы күндері еліміздің ғана емес, бүкіл Орта Азияның күрделі сызжарысына айналу қаупін артырып отыр.

№8 қаңтар, 2011ж. «Атырау»