Бағдарламасы «Экономика және кәсіпкерлік негіздері»
Ұлттық байлық құрамы және ұлттық экономикадағы қызмет етуі
жүктеу/скачать 2,76 Mb.
|
УМКД Каз Токтыбаева 1
| 3. Ұлттық байлық құрамы және ұлттық экономикадағы қызмет етуі
Ұлттық байлық жинақталған әрі нәтижелі көрсеткіліктер санасына жатады және мемлекеттік экономикалық даму деңгейінің айнасы деп болады. Ұлттық байлық – бұл материалдық және рухани иліктердің жиынтығы және осы уақытта барлығы қоғам иеншігінде болады. Ұлттық байлық - белгілі бір уақыт мерзіміндегі қоғамның бүкіл осы мерзімге дейінгі дамуы кезеңіндегі адамдардың еңбегімен жасалған материалдық игіліктерінің жиынтығы Ұлттық байлық құрамына мыналар енеді. а) негізгі өндірістік және өндірістік емес қорлар; б) материалдық реезрвтер мен сақтандыру қоры; в) айналым қоры г) тұрғындар мүлкі Ұлттық байлық құрамына негізгі жер, ормандар, сондай-ақ барланған табиғи ресурстар және олар натуралды түрде есептелінеді. Қазақстан өзінің ауқымы бойынша ұлттық байлықтың үлкен көлемін иеленген. Біздің Республикада жалпы жер көлемі 222,5 млн.га мөлшерді құрайды, оның ішінде 82 %-ауыл шаруашылығы жүйесі жатады. Қазақстанда 21,7 млн.га орман мен табиғи игіліктер 11 мың өзен, 7 мыққан астам көп су қоймалары бар. Минералды ресурстар ұлттық табыстық төрттен үшін құрайды. Ұлттық экономикадағы ұлттық байлықтың қызмет етуі, экономиканы данытудың ең басты жағдайының бірі болып табылады, сондай-ақ елдің ұлттық байлығының үздікссіз өсуінің ең маңызды екендігі де рас. Ұлттық байлықтың екң маңызды элементіне өзінің құрамы мен жеке салмағы бойынша ұлттық мүлікті айтамыз, оның үлесіне ұлттық байлықтың жартылысынан астамы тәсілі болады. Ол өз бойына халық шаруашылығының өндірістік және өндірістік емес қорларын, оның резервті қорын, тұрғындардың өз басындағы мүлкін енгізеді. Ұлттық байлықтың элементіне тұрғыдардың мүлкі де жатады. Байлық динамикасының қорлану мөлшері және көп қайтарумен байланысының ұлттық байлық индексі аша түседі. Ұлттық байлық ұғымы материалдық емес құндылықтарды да ақпарат, ғылым білім ауқымы, тұрғындардың мәдениет деңгейін және т.б. қамтуы қажет. Шын мәнінде ақпарат әлеуметтік-экономикалық процестер мен құбылыстарды моделдеу мен болжаудың негізі болып табылады. Нақты ақпарат көмегімен қоғамның экономикалық әлеуметін толық іске асыруға болады. Кәсіпкерлік қызметті ақпаратсыз елестету мүмкін емес. Кәсіпкерлік қызметте экономикалық ақпараттық құна шексіз, сатылуы да мүмкін, деп кезінде өткерілшендіктен уақыт бойынша құнын жоғалтады. Мысалы, АҚШ-да жыл сайын фирма-ғылыми-техникалық ақпаратты үшін орташа 10-15 млрд долл, шығын жұмсайды. Сондықтанда ақпарат өндірістің негізі болып табылады. Кез-келген экономикалық жүйені далытады және оның өсуін қамтамасыз етеді. Ұлттық байлық өзінің аса мауыздылығына қарабай-ақ, оны білім-бағамдаудың мәселесі әлі кезге дейін қоғам тұтылысынан эконоикалық басқа да жұмыстарын жасау мәселелері деңгейінен қалып отыр. Ұлттық байлықтың теориялық мәселелерін жасаудың артта болуына байланысты, оны болжау мен есептеудің көптеген практикалық сауандалы шешілмей отыр. Алдағы уақытта ұлттық байлықты жетілдіру көбінесе оның сапалық жақсарумен, табиғи байлықты рационалды игерумен қоғамның барынша қоршаған ортаны сақтау қамқорлығымен, экологиялық қауіпсіздікті қолдау деңгейімен анықталады. Онеркәсібі далынған елдерде бірінші таудағы салалық құралым ғылыми-техникалық революцияның негізгі бағыттары мен ауқымын анықтайтын өндірістің ғылыми сыйымдылығы жоғары салаларға біртіндер ауысуда. Ұлтық байлықтың құрамының деңгейінің негізгісі ғылыми-зерттеу және конструктарлық сынақ жұмыстары саласында атқарылған құн оны таза сатудан түскен санадан 3,1 процент артық болуы шарт. Ұлттық экономикадағы қолданылатын технология орташа дәрежені күрделіктен жоғары болуы керек, яғни экспорттық бағалау әдісімен анықталады. Сыртқы саудағы бағалардың негізінде нарықтық баға жатыр. Дамыған қоғамдың еңбек бөлінісі және халықаралық сауда жағдайында ұлттық құндар өндірістік ұлттық бағасына, ал интернационалдық құндар өндірістің интернационалдық бағасына айналады. Ұлттық құнның (сол сияқты өндіріс бағасының) интернационалдық құннан ерекшелігі бар. Оған жекеленген елдердің экономикалық дамуының жалпы деңгейі, табиғи және тарихи жағдайылары, ұлттық ерекшеліктері жатады. Ұзақ уақыт бойы жұмыс күші құнындағы өзгешіліктер шешуші фактор болып келді. Бірақ қазір бірінші кезекке басқа себептер, әсіресе технологиялық артықшылықтар, рыноктың конъюнктурасына бейімдеу жылдамдығы және т.б. себептер шықты. Ұлттық зұндардың айырмашылықтарынан еңбек өнімділігі мен тиімділігінің деңгейілері көрінеді. Тауалардың дүниежүзілік рынокта өткізілген кезінде жекелеген елдердегі еңбек, дүниежүзілік шаруашылықтары жиынтық еңбектің бөлігі, ретінде қоғамдық мойындауға ие болады. Нәтижесінде ұлттық қоғамдық жұмыс уақытының орташа қатынасы, бір елдегі жеке жұмыс уақытының қоғамдық жұмыс уақытына қатынасы сияқты көрінеді. Еңбектің шығындары мен нәтижелерінің салыстырмалы айырмашылықтарын икемді пайдалану халықаралық айырбасқа қатысушы елдер үшін экономикалық тиімділікті қалыптастырады. Дүниежүзілік шаруашылықтағы құн заңының әкереті дүниежүзілік рыноктағы тауарлар айырбасы ұлттық қоғамдық қажетті еңбек шығындарының негізінде емес, орташа әлемдік шығындар негізінде анықталады. Басқаша айтқанда ұлттық тауарлардың құны әлемдік баға және қоғамдық қажетті шығындар арқылы анықталады. Халықаралық тауар айырбаса, өндіргіш күштердің өсуі мен еңбек қарқындылығы, орташа әлемдің қоғамдық қажетті жұмыс уақытымен анықталатын өндірістің шығынына негізделген. Бұл жағдайда даму деңгейі мен еңбек өнімділігі неғұрлым жоғары елдердің өнімдерінің ұлттық құны интернационалдық құмнан төмен болады, ал даму деңгейі төмен елдердің өнімдерінің ұлттық құны жоғары болады. Дүниежүзілік нарықтық ерекшеліктерінің бірі – қоғамдық қажетті орташа жұмыс уақыты жекелеген тауар өндірушілердің жұмыс уақытының орташа арифметикалық шығындарының нәтижесінде емес, халықаралық деңгейде белгілі бір тауардың басты жеткізушілері басып табылатын елдердің ұлттық құндарының негізінде жасалады. Кейбір жағдайда, дүиежүзілік нарыққа жекелеген тауарлардың басты жеткізушілері қатарында әлемдік өдірісте үлесі төмен тауар өндірушілер де болуы мүмкін. Дүниежүзілік рыноктағы халықаралық бағалардың ұлттық экономикадағы бағалардан айырмашылығы бар. өндіріс факторларының елдер арасында толық ауысуы мүмкін емес. Демек, халықаралық айырбасқа бәсекеге қабілетті, өндіріс шығындары төмен, тұтыну қасиеттері өте жоғары өнімдер ғана шығарылады. Экскорттық тауарларда өндіру үшін алдыңғы қатарлы технология қолданылады, ерекше табиғи жағдайлар интенсивті түрде пайдаланылады. Дүниежүзілік бағалардың деңгейі, қатынасы және динамикасы көптеген ерекше факторларымен анықталады. Бұл факторларға монополиялар мен бәсекенің кері, биржалық алыпсатарлықтар, ұсыныс пен сұранысқа кезеңдік немесе басқа ауыиқулардың әсер етуі, инфляциялық процестер, өнімнің өмірлік кезеңі, мемлекеттік және халықаралық реттеулер және т.б. жатады. Ішкі ұлттық экономикадағы жеке тауардың дүниежүзілік бағасы ұсыныс пен сұраныстың әсерімен нарықтық құннан ауытқиды. Ұлттық экономикадағы тауардың құны өзгермеген және тауар орынбасарлары болмаған жағдайда ғана ұсыныс пен сұраныс көлемдерінің өзара әрекеті нәтижесінде тепе-теңдік бағасые қалыптастырады. Пайда табу мүмкіндігі де әртүрлі факторларға байланысты, өндіріс шығындарының ең төмен деңгейіне алдымен ірі корпорациялар ғылым мен техникалық жаңалықтарын монополиялық пайдалану, ғылыми зерттеулерге көп қаржы жұмсау, өндірісті ірілендір, басқару мен маркетигтің жаңа әдістерін қолдану және т.б. арқылы жетеді. Осы шаралар арқылы өндіріс шығындарын кемітіп, жоғары еткізу бағасын қалыптастыруға жағдай жасалады. Дамыған елдердің өнеркәсібінде машина жасау өндірісі кешендері маңызды орын алады, оған мына саналар тобы жатады: жалпы машина жасау өндірісі; транспорттық машина жасау өндірісі; приборлар жасау өндірісі; метан өңдей өндірісі. Машина жасау кешендері ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерін материалдық жүзеге асырудың экономикалық кез-келген саласының материалдық базасын жаңартудың, өндіріс пен басқарудың және автоматтандыру процесін тереңдетудің негізі. Күрделі қаржының өңдеуші өнеркәсіптің негізгі капиталының активті бөлігіне жұмсалғанының басым көпшілігі өндіріс процесін автоматтандыру жабдықтары. Дамыған елдердің көпшілігінің ұлттық экономикасының басынан кешіп жатқан қазіргі құрылымдық қайта құру тағдырын ғылыми-техникалық революция анықтайды. Қазіргші құрылымдық өндірістер жәй сандық өзгерістермен емес, сапалық белгілермен сипатталады, ол болса болашақта құрылымдық қозғалыстарды зерттеу мекемесіне жаңаша қарауды талап етеді. Ұлттық экономиканың деңгейін зерттеумен байланысты халыө шаруашылық көрсеткіштеріндің категорияларын; ұлттық табысты, инвестицияны, жинақты, жұмыспен қамтуды т.б. талдауда тепе-теңдікті қолдана беруге болады. Бүкіл экономика көлемінде қоғамның кірістері мен шығыстарының тепе-теңдік бірінші кезекке шығады. Бұл ұсыныс өндірілген ұлттық табыс пен сұраныстың пайдаланылған ұлттық табыс арасындағы тепе-теңдіктің өзіндік көрінісі. Мұнадығ маңызды мәселе: жұмыспен толық қамтылған жағдайда кіріс пен шығыстың тепе теңдігін нарықтық тетік мемлекет көмегімен нарықтық тетікке түзету енгізуге араласудың қажеттігі өзінен өзі туындайды. Қоғамның жиынтық табысы дегеніміз – бұл ұлттық табыс. Ал жиынтық шығын бұл ұлттық табысты тұтыну мен қор жинауға жұмсау. Ұлттық экономикада халықтың тапқан табысының бәрі жұмсалмайды, оның бір бөлігі жинақталады, яғни кейінге қалдырылады. Ұлттық табыс, инвестиция, тұтыну ғана емес, қор жинауды талдау да ұлттық экономикада қызмет етуінде де орын алады. Аталып өткен мәселелердің әр қилы жақтары Дж.м. Кейненің көптеген еңбектерінде қарастырылған. Формуладан көріп тұрғандай жинаққа шектеулі бейімділік, жинақ мөлшерінің өзгерісінің табыс өзгерісіне қатынасы ретінде анықталады. тұтынуға шектеулі бейімділік; жинаққа шектеулі бейімділік. Жалпы табыс өсетін болса, өнімнің бір бөлігі тұтынуға, ал қалған бөлігі сақтауға кететіне түсінікті. Ұлттық экономикада қызмет ету деңгейі тұтыну мен жинақ өзгеріс сомасы табыстың өзгерісіне тең болары сөзсіз. жүктеу/скачать 2,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|