Бағдарламасы Негізгі сұрақтар: Өлкетану курсын оқытудың маңызы

1. 
   Географияны оқыту әдістемесі пәнінде техникалық оқыту құралдарын пайдалану
   
2. 
   Географияда компьютерді қолдану әдістері
   
3. 
   Географиялық бейнелер мен олармен жұмыс жасау әдістері
   
4. 
   Географияны оқыту барысында кино мен теледидар мүмкіндіктерін  қолдану
   

Осылайша оқу–тәрбие үрдісінде жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану заман талабынан туындап отыр.

Ақпараттық – коммуникациялық технологияның келешек ұрпақтың жан – жақты білім алуына, іскер әрі талантты, шығармашылығы мол, еркін дамуына жол ашатын педагогикалық, психологиялық жағдай жасау үшін де тигізер пайдасы аса мол. 

Қазіргі кездегі шапшаң жүріп жатқан жаһандану үрдісі әлемдік бәсекелестікті күшейте түсуде. Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы атты жолдауында  «Білім беру реформасы– Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының бірі» деп атап көрсетті.

ХХІ ғасыр–бұл ақпараттық қоғам дәуірі, технологиялық мәдениет дәуірі, айналадағы дүниеге,  адамның денсаулығына, кәсіби мәдениеттілігіне   мұқият қарайтын дәуір. 

Білім беру үрдісін ақпараттандыру–жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы дамыта оқыту,  дара тұлғаны бағыттап оқыту мақсаттарын жүзеге асыра отырып, оқу–тәрбие үрдісінің барлық деңгейлерінің тиімділігі мен сапасын жоғарлатуды көздейді. 

Заманымызға сай қазіргі   қоғамды ақпараттандыруда педагогтардың біліктілігін ақпараттық–коммуникациялық технологияны қолдану саласы бойынша көтеру негізгі міндеттерінің біріне айналды.

Ақпараттық қоғамның негізгі талабы-оқушыларға ақпараттық білім негіздерін беру, логикалық-құрылымдық ойлау қабілеттерін дамыту, ақпараттық технологияны өзіндік даму мен оны іске асыру құралы ретінде пайдалану дағдыларын қалыптастырып, ақпараттық қоғамға бейімдеу.

Ақпараттық бірлікті қалыптастыру: мектептің материалдық-техникалық базасына; ақпараттық қоғам саясатының мақсаты мен міндеттеріне; оқушылардың ақпараттық мәдениетін қалыптастыру жүйесіне; 

Бүгінгі  күні  оқытуды ақпараттандыру үрдісінде ерекше  көңіл  бөлінуде.Оқыту үрдісін ақпараттандыру-қазіргі қоғамды  ақпараттандыру  үрдісінің бағыты  болып  саналады. Ал барлық арнайы  ақпараттық  техникалық  құралдары ЭЕМ, аудио, бейнефильм, кино қолданылатын  технологияларды тәжірибеде  ақпараттық технологиялар  деп  атаймыз. Компъютерлер  білім  беруде кеңінен  қолданыла  бастағанда  оқытудың  жаңа  ақпараттық технологиялары  термині пайда  бола  бастады.

Бұл технологиялар  бағдарламалап оқыту идеясын  дамыта  отырып, қазіргі  компъютерлер мен телекоммуникацияның  дамуымен  байланысты  оқытудың  жаңа, әлі  толық зерттелмеген  әдіс-тәсілдерін  ашады. Оқытудың жаңа  ақпараттық технологиялары  ақпаратты оқушыға  компъютер  арқылы  әзірлеу мен  тарату  үрдісі  болып  саналады.

Алдымен  жаңа  ақпараттық  технологияларға  көшпей  тұрып, оқу  тәрбие  үрдісінде  білім  беруді ақпараттандыру мүмкін  емес. Білім  берудегі жаңа  ақпараттық технология дегеніміз оқу мен оқу  тәрбие материалдарын үйретуге  арналған есептеуші  техника құралдарының оқу  үрдісіндегі ролі мен  орны, мұғалімдермен оқушылардың еңбегін жеңілдету, оларды пайдаланудың түрі мен әдістері туралы  ғылыми білімнің жүйесі екені  белгілі.

•    Тереңдетілген  технология ретінде компьютерлік оқытуды жекелеген тақырып немесе тарау бойынша  қолдану;

•    Негізгі технология ретінде белгілі  бір юөлімді оқытқанда қолданылатын технологиялардың ең маңыздысы ретінде  қолдану;

•    Монотехнология ретінде барлық оқыту,оқытудың басқару үрдісі, яғни, диагностика, моноторинг компьютерді қолдануға негізделген. 

 Жаңа ақпараттық технологияларды пайдаланудағы негізгі мақсаттарға мыналар кіреді:

•    Ақпаратпен жұмыс істеу іскерлігін қалыптастыру, коммуникативтік қабілетін дамыту;

•    Ақпараттық қоғамның жеке тұлғасын дайындау;

•    Берілетін оқу материалының өмегімен оқушы меңгере  алатын деңгейге дейін өсіру;

•    Зерттеу іскерлігін,тиімді шешімін қабылдай білу іскерлігін қалыптастыру;

•    Оқыту–бұл баланың компьютермен қарым-қатынасы;

•    Компьютердің баланың жеке ерекшеліктеріне икемделе алуы;

•    Оқытудың диалог ретінде болуы;

•    Басқарылуы:мұғалімнің кез-келген уақытта оқу үрдісінде өзгерістер енгізе алуы;

•    Оқушы мен компьютердің өзара байланысы барлық түрде болуы: субьект-обьект, субьект-субьект, обьект-субект;

•    Жеке және топпен жұмыстардың үйлесуі;

•    Оқушының компьютермен байланыс кезіндегі психологиялық ахуалын демеу.

Компьютер оқу материалын беру мүмкіндігін едәуір кеңейтеді. Түсті, графиканы, мультимедианы, бейнетехниканың барлық мүмкіндіктерін пайдалану оқушыға психологиялық әсер етеді. Сонымен қатар компьютер оқу мативін күшейтуге мүмкіндік береді.
Компьютермен жұмыс істей отырып, оқушыға кез-келген тапсырманы аяғына дейін орындау мүмкіндігіне ие болады. Компьютер барлық жауаптарды тексеруге мүмкіндік береді,ал көпшілік жағдайда ол қателерді көрсетіп қана қоймайды, оның типін анықтап,дер кезінде оның пайда болу себебін көрсетеді.

Оқу үрдісін компьютер көмегімен басқару диапазоны өте кең,оқушының сұрақ қоя алу мүмкіндігінен оқыту стратегиясын,тапсырмалардың қиындық деңейін, көмек мөлшерін, кейбір жағдайда оқу материалын түсіндіру ретінде тыңдауға дейін. Компьютер оқушыда өз іс әрекетінің Рефлекциясын қалыптастыруға септігін тигізеді. Ең алдымен, компьютер оқушыға өз іс әрекет нәтижесін көрнекі түрде көруге мүмкіндік береді.

Мәліметтер қоры дегеніміз-компьютерлік техниканы пайдаланып ақпаратты енгізу, жүйелеу, сақтау және беру болып табылады. Мәліметтер қоры құрамына әр түрлі статистикалық мәтіндік, графикалық ақпарат енеді.

Мәліметтер қорында ақпаратты жүйелеу және іздеу үш негізгі тәсілмен жүзеге асырылады.

1. Иерархиялық мәліметтер–қорының классификациялық негізгі каталогтар мен рубрикаторлар, яғни иерархиялық типті ақпараттық іздеу тілдері болып  саналады.

2. Реляциялық мәліметтер қорының әрбір ақпарат бірлігіне белгілі бірқатар       атрибуттар меншіктеледі, және оны іздеу осы көрсеткіштердің біреуімен жүзеге асырылады.

3. Статистикалық мәліметтер қоры екі өлшемді кейде үш өлшемді, матрицаның көмегімен ұйымдастырылған сандық ақпаратты өңдеумен  айналысады. Статистикалық мәліметтер қорын басқаша электронды кестелер деп те атайды.   

Мәліметтер қоры оқытуда мұғалім мен оқушыға оқулықтар мен оқу құралдарының құрамына енбеген ақпаратты алуға арналады. Оқыту  үрдісіндегі ақпараттық технологияны пайдалану педагогикалық психологияның алдына бірқатар көкейкесті мәселелер қояды.
Студентке кәсіби білім беру жүйесінде болашақ маманның кәсіби дайындығын толық шығармашылық үрдіске жұмылдырылуы ең басты мәселе. Мұндай даярлық моральдық,психологиялық кәсіби әрі көркемсуреттік дайындықтарды және жеке тұлғаның, талапқа сай сол мамандықтың ерекшелігімен ғана жүзеге асады. Студенттерді компьютерлік графиканы кәсіби іс әрекеттерде,пайдалануға даярлау үрдісі күрделі ұйымдастырылатын нысан. Ғылыми әдебиеттерге жүгінсек, психологияның жаңа бағыттары екі негізгі теориялық бағытты көрсетеді: функционалды және жеке.

Дайындық алдында тұрған іс-әрекетке негізделеді, ал дайындау болашақ кәсіби іс-әрекетке тұлғаның ұзақ әрі қанық дайындалуы. Ұзақ дайындықтың құрылымына:

1/ Іс әрекетке дұрыс компьютерлік графиканы пайдалану;

2/ Іс-әрекеттің талаптарына, мінез-құлық, біліктілік, темперамент, мотивация,

3/ Керекті білім, білгірлік, жұмыс істей білу қабілеті;

4/ Қабылдау мен беру, ойлау мен эмоциялық тұрақты кәсіби ерекшелік жатады.

Осы көрсетілген жолдар студентті компьютерлік графиканы кәсіби іс-әрекеттерге пайдалануға даярлау мақсатында белгіленген бөліктер.
Компьютерлік графиканы шығармашылық үрдісте пайдалануға даярлау түсінігі студент өзінің іс-әрекетін құруда жаңа технологияны пайдалану арқылы толықтырады, сондай-ақ шығармашылық ойлау қабілетін, түрлі күрделі операцияларды орындауын, жаңаша  ойлау сияқты қабілеттерін толықтыра түседі.

«Компьютерлік графика» пәнін оқытуда жиналған тәжірибелер екі алдыңғы функцияларды көрсетеді: Студенттердің компьютерлік білімдерін қалыптастыру, білім және компьютермен жұмыс істеу біліктілігі, ақпараттық көркем графикалық мәдениетінің дамуы, оған шығармашылық жолмен кәсіби іс әрекетке компьютерлік графиканы қолдану кіреді.

Студенттерді компьютерлік графиканы кәсіби іс-әрекеттерге пайдалануға даярлау жүйесінің құрамына мыналарды недіруге болады:

•    Компьютерлік графиканы кәсіби іс-әрекеттерде пайдалануға даярлау мазмұндық бөлігі;

•    Компьютерлік графиканы кәсіби іс-әрекеттерде пайдалануға даярлаудың және іс-әрекет бөлігі;

•    Компьютерлік графиканы кәсіби іс әрекеттерде пайдалануға даярлауды ұйымдастыру және соған сәйкес келетін жүйелі әдіс, құрал әрі формаларының технологиялық бөлігі.

Географиялық бейнелерге суреттер, фотосуреттер, табиғат суреттері, географиялық бейнелер, құбылыстар жатады. Географиялық иллюстрациялардың арасында география оқулықтарына орналастырылған суреттер мен бейнелер үлкен мағынаға ие. Оқулықтарда ақ-қара және түрлі-түсті иллюстрациялар көп. Көп жағдайларда оқулықтардағы суреттердің мазмұны кітаптағы материал мәтініне сәйкес.

География сабағындағы иллюстрацияларды әр түрлі мақсатта қолданады. Кейбірде жаңа материалды баяндауды иллюстрациялардан бастайды. Мысалы: 5 сыныптың физикалық географиясы курсындағы тау мен тегістіктердің өзендерін оқытуды оқулықтағы суреттерден бастауға болады.

Иллюстрацияларды қажеттілігіне байланысты материалды баяндау барысында көрсетуге болады. Мысалы: VІ сыныпта Евразия өзендерін оқытқанда Атлант мұхиты бассейні өзендерінің ерекшеліктерін сипаттайды, оны «Дунай» өзені суреті үлгісінде сипаттап, көрсетеді.
Ашық хат, фотосуреттер және кіші форматтағы иллюстрацияларды әдетте эпидоскоп көмегімен бейнеленеді. Кейбір жағдайларда  арнайы щиттерге суреттерлі жинақтап іледі.

Иллюстрациялардың ерекші түрі экранды құралдар-диапозитивтер мен диафильмдер. Мектепте курс тақырыптары бойынша диапозитивтер мен диафильмдердің үлкен жиынтығы болады. 6  сынып курсы бойынша барлық материктер бойынша диапозитивтің жиынтығы бар, ал материктердің барлық облыстары бойынша диафильмдер болады. 

Диапозитивтерді әр түрлі оқу  ситуацияларында қолдануға болады. Мысалы 5 сыныпта вулкандарды оқыту кезінде «Литосфера» сериясынан  диапозитивтерді келесі ретте қолдануға болады. Оқытушы «Жанартау пйзажы–Камчатка» диапозитивін көрсетуді жанартау туралы түсіндіруді бастайды.Одан кейін «Неаполь тарапынан Визувийдің түрі», «Визувий бейнесі», «Помпейдің қазып алу» және К.Брюлловтың «Помпеидің соңғы күні» атты сұңғат бейнелерінің диапозитивін көрсетіп, б.э 79 жылы Визувидің жарылысы орын алғандығын, Помпейдің күйреуі жайлы әңгімелейді.

 «Кратер» және «Вулкан Кракатау» диапозитивтерін көрсеткенде оқытушы жанартау құрылымын, жанартаудың атқылау механизмін түсіндіреді. Содан соң оқытушы картадағы жанартаулардың орналасуын көрсетеді. Соңында «Ключев шоқысы», «Фудзияма» және «Страмболи» диапозитивтері бейнеленіп, оларға сипаттама беріледі. Бұл диапозитивтер материалды бекіту үшін қолданады. «Кратер», «кракатау жанартауы» диапозитивтерін көрсетіп оқушыларға жанартау құрылымын айтып беруін ұсынуға болады.

Диапозитивтерге қарағанда диафильмдер диакадрлар жүйесінің сценариімен сәйкес жинақталған кадрлардан тұрады. Оларды сабақ барысында және фрагменттермен көрсетуге болады. Диафильмдер–күрделі түсініктерді қалыптастыру кезінде,табиғи процестерді ашу кезінде,құбылыстарды дамытуды анықтау кезінде, яғни мазмұны бір, байланысы бар диакадрлардың бірқатарын ізгілікті көрсетуін талап еткен уақытта үлкен артықшылықтарға ие.

«Жер сілкінісі» диафильмін қолдану үлгісін 5 сыныптағы ішкі күш әсерлерінен жер рельефінің өзгерісі туралы сұрақты зерттеу барысында көрсетеміз.

Бұл диафильм 4 фрагменттен тұрады:

1)Жер сілкінісі адамдарға не әкеледі?

2)Жер сілкінісінің себептері ?

3)Сейсмограф не дейді?

4)Жер сілкінісінен қалай қорғанамыз?

Диафильмдер мазмұны бұл курстағы қаралған мәселелердің бәрін қамтиды, және мұғалім диафильм негізінде оқу материалын баяндай алады. Сонымен қатар ол картамен жұмыс істеу мен қоса басқа әдістерді қолданады (мысалы кадрларда көрсетілген территорияны картадан көрсету), әңгімелей орытып оқушыларға сабақ соңынан жауап берулері тиіс сұрақтарға жауап іздеулерін баяндайды.

Кино – географияны оқытуда кең қолданылатын көрнекі құралдардың ең көп тарағандарының бірі. Ол оқушыларды әлемнің кез келген  бұрышымен көрнекі түрде  танысуына мүмкіндік береді. Әсіресе кино табиғи ландшафтылар, адамдардың шаруашылық әрекеттері жайлы мәлімет алуына мүмкіндік береді. Кино табиғи процестерді көрнекі ете алады, яғни баяу көрсету арқылы жедел жүретін табиғи процестің жүру барысын бейнелейді, немесе керісінше баяу жүретін процессті жеделдетіп түсінікті етіп ұсынады. (жер сілкінісін баяулатып та, жеделдетіп те көрсетеді). Кино көмегімен ауыл шаруашылық пен өндірістегі әр түрлі процестерді көрсете алады.

Оқу кинофильмдерін өндіру көп уақытты талап етіп, өте қымбатқа түседі. Кинофильмді көрсету үшін арнайы жабдықтар қажет. Қазіргі кезде кино көрсететін жабдықтары бар мектептер саны арта түсті. Олардың сапасы да артты. Мектептерде географиялық мазмұндағы оқу фильмдері және көп мөлшердегі кинофрагменттер жинақталып, олар мектеп географиясында документальды–хроникальды фильмдерді қолдануға болады. Қордың едәуір бөлігі дыбысты, кейбіреулері дыбыссыз, түрлі–түсті және ақ–қар нұсқадағы фильмдер.

Экранда бір минут ішінде шамамен 22 м пленка проекцияланады, яғни киноның бір бөлігін бейнелеу 7-8 минутты алады,ал әңгімелесуді  қосқанда– 12-15 минут жұмсалады.

Жаңа материалдың түсіндіріліп, бекітілуі тиіс сабақтарда, үй тапсырмасын тексеріп, жаттығу орындауын  талап етілсе, онда мұндай сабақтарда кинофильмді немесе кіші-гірім фильдер қолдану мүмкіндігі ашылады.

География сабақтарында кинофильмдер картамен жұмыс жасаумен қатар ауызша баяндаудың әр түрлі түрін қолданады. Кинофильмді көрсетуді бастау кіріспе әңгімеден кейін жүреді. Оның негізгі мақсаты–оқушылардың фильмді дұрыс қабылдауына қол жеткізу. Сол үшін  оқытушы фильм мазмұны жөнінде қысқаша мәлімет беріп, фильмдерді көріп болған соң жауап берулері тиіс сұрақтарды ұсынады. Оқытушы сұрақты қоя отырып, кинофильмді көрсетуге көшеді.

Дыбыссыз фильмді көру барысында оқытушы көрсету кезінде айтып жатқан әңгіме мазмұны мен кадрлардың синхрондығын баяндайды, жазуларды ауызша оқып, қысқаша және қосымша мәлімет береді,қысқаша екі ауыз сөздерімен, сұрақтарымен оқушылардың зейінін мазмұнды,маңызды объектілерге бағыттайды.

Дыбысты фильмді көрсету кезінде ауыз екі сөздер, сөйлемдер оқушылар зейінін бағыттау үшін қолданылады, түсіндірулер мен қосымша жасалу бөліктер арасында немесе көрсету алдын, немесе ақырында жобалайды. Форматы тар кинофильмдерді көрсету кезінде мұғалім  жеке кадрларды экранда ұстай алады. Осы тұрғыда кадрлармен жұмыс жасау диапозитивтермен жұмыс жасауға ұқсас. Кинофильмді көріп болған соң қорытынды әңгіме жүргізіліп, оқытушы оқушыларда туындаған сұрақтарына жауап береді.

 «Кольск түбегі» атты–кинофрагманті бойынша кіріспе әңгімеде хибинге үлкен мән беріледі. Оқытушы оқушыларға: «Хибин деп аталатын таудың ерекшеліктеріне зейін аударыңдар.Оның сыртқы пішіні қандай?»деп, Хибин тауын көрсетіп жатқанда оқытушы: «Шоқылардың, шың, жартастарының қияларына зейін аударыңдар!, Ормандар шыңына дейін жетеді ме? Таудың қай шетінде аппатитті өндіреді?» деген сұрақтарды қояды. Кинокартина көріп болғаннан соң картадан Хибин тауының орналасқан жері бар екендігін оқушыдан көрсетуін сұрайды.
Кинофильмді дұрыс таңдау үшін мұғалім оларды жақсы білуі тиіс. Ол алдымен кинофильмдерді өзі көріп алуы тиіс. Алдымен кіріспе және қорытынды әңгімені белгілеп алады, және киноны көру барысында айтылатын әңгімелерін құрып алады.
Мектеп географиясы үшін теледидар үлкен мүмкіндіктерді ашып отыр. Күндізгі және кешкі уақытта география тақырыбындағы деректі фильмдерді көрсету қолға алынған. Телеарналар арқылы оқушыларға «географиялық саяхат» жасатуға болады.

Оқу телекөрмелер кинофильмдер, фотосуреттер көрмелері, натуралды түсірілімдерді (мұражайлардан, кәсіпорындардан, мекемелерден, мультипликациялық түсірілімдер, схемалар мен графиктер) тақырыпқа көрсетуге болады. 5 сыныптағы «Ауа райы мен оны болжау» тақырыбына сай жасанды жер серігінен, ғарыштан түсірілген деректі фильмдерді көрсетуге болады.

Оқу телехабарларының алдында оқытушы оқушыларды хабарды көруге даярлайды. Хабарда көрсетілетін объектілерді картадан көрсетіп, сұрақтарды алдын–ала береді. Телехабарларды көріп болғаннан соң алынған мәліметтерді сұрақ қоюмен бекітеді. Кешкі оқу–білім беруші хабарларды оқушылардың танымын кеңейту үшін көрсетеді. Көптеген оқытушылар телехабарлардың материалдарын жеке берілген тапсырмаларда қолдануын кеңес етеді. Әсіресе, «киносаяхатшылар» және т.б.с.с. хабарлардың маңызы осы тұрғыда өте маңызды.    

Дәріс№12. Географияны оқытудағы өлкетану принципі. Мектепте өлкетану бұрышын ұйымдастыру.

Негізгі сұрақтар:

1. 
   Географияны оқытудағы өлкетану принципі
   
2. 
   Географиялық өлкетану жұмыстарының әдістері мен негізгі мазмұны
   
3. 
   Географиялық өлкетанулық курс құрылысы