Тақырып 3. Экономикалық теория, экономикалық зерттеу заңдары және олардың қолданылуы

Арнайы экономикалық заңдар:

– сұраныс және ұсыныс заңы;

– жалпы макроэкономикалық тепе-теңдік заңы;

– жекеменшік экономикалық тепе-теңдік заңы;

– еңбек күшінің атқару заңы;

– бәсеке заңы;

– құн заңы;

– ақшаайналыс заңы;

– экономикалық өсім заңы;

• 
  өсетін еріксіз берілген шығындар заңы;
  

– өндіріс тиімділік заңы;

– пропорционалдық заңы;

– жинақ заңы;

– экономикалық қажеттіктердің жоғарлау заңы;

– пайда нормаларының құлау тенденциялары заңы.

– қорлар және оларды қолдану;

– өндіріс факторлары және оларды қолдану нәтижесі;

– өндіріс жиынтығы және қолдану жиынтығы;

– ұсыныс жиынтығы және сұраныс жиынтығы;

– материалды- тауар және қаржы ағынымен.

Нәтижесінде макроэкономикалық тепе-теңдік халық экономикасының барлық саласында өздерінің қызығушылықтарын тұрақты қолдануды болжайды.

Жекеменшік экономикалық тепе-теңдік заңы. Жекеменшік экономикалық тепе-теңдігі бұл екі өзара байланысты өлшемдер немесе экономика тараптарының сандық қатынасы. Жекеменшік тепе-теңдік қолданыс және өндіріс, сатып алу қабілеттілігі және тауар массасы, мемлекет бюджетінің кірісі және шығысы, сұраныс және ұсыныс тепе-теңдігі түрінде қатысады.

Еңбек күшінің атқару заңы – тірі және зат еңбегінің үнемділігін білдіретін, бұл дегеніміз тауар бірлігін өндіруде қоғамға қажетті уақытты азайту, оның құнын төмендеті нэкономикалық заң.әр түрлі қоғамдық жағдайларда орындалатын өндіріс процесі мына негізігі үш фактордың болғаның болжайды: еңбек құралы, еңбек заты және жұмыс күші. Олардың қарама- қатынасының нәтижесі болып өнім табылады.

Нақты жанды еңбектің жөнді өнімді қызметтін дәрежесі оның өнімділік деңгейінде көрінеді. Уақыт өте келе жанды еңбек шығындарының тиімділігі артады.

Бәсеке заңы - көбірек пайдалы өндіріс жағдайы мен біршама пайда табу мақсатымен тауарларды іске асыру күресінде экономикалық субъектілер арасындағы маңызды, ішке қажетті, тұрақты, себеп-салдар байланысын көрсетеді.

Бәсеке заңы және оның әрбір көріну нысанының ішкі қарама-қайшылықтары бар: өндіріс ұсынысы және тұтынушы сұранысы арасында, әр түрлы өндіруші- кәсіпкерлер арасында, өзімшіл жеке мүдделерін андып жүрген кішігірім, орта және үлкен кәсіпорындар арасында. Барлық шаруашылық субъектілері бір-біріне тәуелсіз қызмет етеді, олардың әр бірі өзінің экономикалық мүддесін жүзеге асыруға тырысады – өндірістін әр түрлі шығын күшінде және тауардың тұтынушылық сипатындағы айырмашылықтан пайда табу. Бірақ та нарық барлық өндірушілердің мүдделерін іске асыруға жағдай жасай алмайды, оның себебі құн туралы заң бар және тұтынушылар қажеттіліктерін қанағаттандыратын тауарларды таңдайды.

Сонымен бірге барлық экономикалық заңдардың жиынтығы барлық берілген экономикалық жүйе шеңберінде дамып келе жатқан қоғамға экономикалық өмірді енгізеді, оны айқын обьективті мерзімді жаққа итермелейді, бұл оның негізгі қызметі болып табылады.

Экономикалық заңдарды қолданудың үш деңгейін қарастырады:

– экономикалық-теориялық,

– басқарушылық

– тәжрибелік.

Бұнын бәрі ауқымда мағынада шаруашылық басқару жүйесіне кіреді.

Экономикалық теорияның қызметі экономикалық заңдарды кәсіпкерлерге, басқарушылық экономикалық құрылымдарға ұсыныс ретінде жеткізу керек. Экономикалық заңдарды ғылыми талдау нәтижесі негізінде обьективті себеп-салдарлы байланыстын өндіріс күшінің дәрежесіне жету есебімен өзара әрекеттесуде экономикалық қызығушылықтардың келісуінде ғылыми айқындалған экономиканың даму концепциясы пайда болады. Осы және экономикалық-теорияның мазмұны экономикалық заңдарды қолдану дәрежесін құрайды. Заманауи кезенде Украина үшін басты концепция болып нарықтық қатынасқа ауысу табылады.

Шынайы өмірде белгілі өлшемде экономикалық заңдардың іс-әрекеті оларды саналы қолданумен енліседі, өйткені заңдар адамның қатысуынсыз жүзеге асырылмайды. Бірақта экономикалық заңдарды қолдану процесі әр түрлі нысан ала алады. Адамдар алдын-ала белгілі процестерді және белгілі іс-әрекетті саналы іске асыруын көре алады. Бұл айтылып отырған экономикалық заңдарды ғылыми саналы қолдану. Бірақ та кейде шынайы экономикалық өмірде пайда болатын келіспеушіліктер өз уақытында шықпайды, және жағымсыз құбылыстардың пайда болуына байланысты оларды жою туралы шаралар қолданылады. Осы жағдайда экономиканың дамуында қиыншылықтар элементтерімен экономикалық заңдарды қолдану туралы айтады.

– жалпылау дәрежесі бойынша;

– құрылым дәрежесі бойынша;

– қамту дәрежесі бойынша;

– құбылыстар мен процестерді анықтайтын факторды сияқты уақыттың есепке алуы бойынша;

– элементтердің өзара байланыс сипатының көзқарасы бойынша.

Экономикалық модельдің бөлімдері жалпы түрдее 1 кестеде көрсетілген.
Кесте 1 – экономикалық заңдардың түрлері және белгілері

Модель белгісі	Модель түрлері
Жалпылау деңгейі	Теориялық	Нақты
Қамту саласы	Макроэкономикалық	Микроэкономикалық
Құрылым дәрежесі	Кішіөлшемді	Көп өлшемді
Өзара байланыс сипаты	Сызықты	Сызықты емес
Құбылыс сипаты	Статистикалық	Динамикалық
Құбылыс уақыты	Қысқамерзімді және ортамерзімді	Ұзақ мерзімді
Сытқы әсер мүмкіндігі	Ашылу	Жабылу

Әрбір модельде екі түрлі айнымалыны ерекшелейді:

– экзогенді айнымалы – мағынасы модель сыртында сұралатын айнымалы;

– эндогенді айнымалы – мағынасы модель ішінде құралатын айнымалы.

осы айнымалылар екі топқа жіктеліп жатыр :

– ағын көрсеткіштері;

– қор көрсеткіштері.

Ағын – белгілі уақыт ішіндегі санды сипаттайтын көрсеткіш.

Қор – нақтылы сәтте, әлдеқандай күнде санды сипаттайтын көрсеткіш,

Экономикалық модельдің екі түрі болады :

– оптимизмді

– тепе-теңдік.

Оптимизмді модель экономикалық агенттердің немесе топтардың жеке жүріс-тұрысын зерттеу үшін пайдаланады және экономикалық агенттердің өздерінің жағымды жағдайларын жақсартатындығын көрсетеді.

Мысалы болып табылады:

– өнеркәсіптін жүріс-тұрысының моделі;

– жеке тұтыну жүріс-тұрысының моделі.

Модельдің тепе-теңдігі экономикалық агент пен оның топтарының арасындағы қарым-қатынасты зерттеу үшін керек. Мысал – барлық тұтынушылардың сұранысы мен барлық сатушылардың ұсыныстарының байланыстарының әсерінен нарық бағасын құрау моделі.

«Жақсы» экономикалық моделі бірнеше қасиеттерге ие:

– қосымшалары көп емес;

– ондағы бар ақпарат қойылған міндеттін шешімін табу үшін қажеттіден аспау керек;

• 
  модельдің жіберулер және жорамалдары маңызды және шынайы;
  

– модель нақты бақыланып отырған экономикалық құбылыстарды түсіндіруге және болжауға мүмкіндік береді.

– «Бүгін экономикада не және неліктен болып жатыр?»;

– «Кеше не және неліктен болды?»;

– «Не болады, егер?..»

Керісінше, нормативті талдау осы немесе басқа салдарға баға беруді қалаудан тұрады. Оның сұрақтар шеңбері: «не істеу керек?».

Нормативты талдау кепілдеме бөліктен тұрады. Осы талдаудың екі түрінің арасында жақын өзара байланыс бар: нормативті бекіту позитивті талдау пәнін таңдауға әсерін тигізеді, қашан соңғысының қорытындысы нормативті мақсаттын жетістіктерін жеңілдетеді.

Мысалы, экономикада құлдырауды төмендету керектігі таңылған. Бұл нормативті бекіту. Бірақ қойылған мақсатқа әр түрлі жолмен жетуге болады:

– мемлекеттік бюджет дефицитін қысқарту үшін салықтарды жоғарылату арқылы;

– мемлекеттік шығындарды азайту арқылы;

– шикізат және энергия көздерінің негізгі түрлеріне бағаларды қатыру арқылы;

– рубльге қатысты доллар курсың өсуін шектеу арқылы.

Позитивті талдауды қолдануға мүмкіндік беретін жақсы әдісті таңдау. Экономикалық теория осындай жолмен таңдаудан құтқармайды, бірақ осы таңдауды ұғынықты және жауапты етуге жол береді.

– ұйымдастырушылық;

– экономикалық;

– құқықтық;

– технологиялық.

Әр түрлі деңгейдегі экономикалық жүйелердің ерекшелендіретін бергісі – классификалацияуға және шумақтауға болатын осы немесе басқа да экономикалық феномендердің шынай өзара байланыстарының болмауы.

Нақты өзара байланыстардың бар болу сол немесе классификациялауға және шумақтау болатын басқа экономикалық жағдаят феномендерді. (ықпалда) бұл тәуелділікте білдірған ұйымдастыру-экономикалық жағдаят тетіктің ұғым сипаттау мүмкіндік беріп жатыр.осында тәуелділікті табу ұйымдастырушылық – экономикалық механизм ұғымын қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Экономикалық құбылыстар және оның мерзімдік ретттілігімен белгіленген стохастикалық және детермиленген өзара байланыс негізінде құралатын экономикалық механизмдерді зерттеушілер ұйымдастырушылық – экономикалық механизмдердің ашылуы және жабылуы деп бөледі.

Бірінші түрге мына механизмдер жатады:

– ұлттық және дүниежүзілік экономиканың тепе-теңдігі(тепе-теңдік);

– баға қоюдың нарықтық механизмі;

– мемлекет және үлкен карпоративті білімді корпорация және ұйымдардың қаржы механизмдері.

Осы механизмдердің қызмет ету қорытындысы – бұл базалық құбылыстын жаңа жағдайы.

Экономикалық механизмдердің жабылуы жаңа және жағдайлары жаңартылған щаруашылықтарда алғашқы экономиклық құбылыстын қайталануы сипатталынады – бұл мультипликатты механизмдер, бұл дегеніміз әр түрлі тауар және қызметтер түрлерінің бағалы конъюнктуралаының маусымдық тербелістері, экономикалық дамулар айналымдарының алмасып отыру механизмдері.

Экономикалық механизмдердің құрылуы және дамуы әр түрлі ұйымдастырушылық жүйелердің қызмет етуіне әрқашан байланысты болады. Бұл трансұлттық әлемдік шаруашылық байланысы, жеке мемлекеттердің ұлттық экономикасы, салалық және аймақтық кешендер, бизнестін корпоративті құрылымы, жеке корпорациялар және олардың құрылымдық бөлімшелері деңгейндегі түрлі институционалды білім.

Ұйымдастырушылық басқарудың базалық механизмдерімен (шынайы ұйымдастырушылық жүйенің қызмет ету механизмі) ұйымның барлық деңгейде қызмет етуге дайындау және шешім қабылдайтын тұлғаның жүріс-тұрысын регламенттейтін үдерістердің, ережелердің, қолдану ережелерінің әжәптәуір күрделі жиынынан түсінеді.

Заманауи жағдайларда түрлі ұйымдастырушылық және экономикалық механизмдерді басқарудың иерархиялық жүйенің айқындаушы элементі өзімшіл қатынас болып еңбек етеді. Өзімшіл жаңа ұйымдастырушылық – экономикалық басқарудың құрылуы және дамуы мемлекет мүліктерінің, тиімді жекеменшіктердің өндірістік менеджменттін және қоғамның есеп және баланс болжайды. Осыған байланысты жекеменшік үлкен корпоративті білімді басқаруда ерекше орынды ұйымдастырушылық-экономикалық механизмдердің құрылуы және оның қатысушыларға корпаративтік қатынастын – тікелей қатысушылар және мемлекет, қатысушылар және менеджерлер, қатысушылар және кредит берушілер, қатысушылар мен қатысушылар арасындағы қатынасқы әсерінің талдауы туралы сұрақтар құрайды. Сонымен қатар экономикалық және қаржы параметрлерін шекараларындағы интервалды негізінде қойылған эндогенді және эгзогенді факторлар әсерін зерттеу керек.

Ұйымдастырушылық-экономикалық басқаруға болжанған тұнғыны, ұйымдастырушылық-экономикалық механизмдер апаратының мәні және мағынасы, оның пайда болуы және дамуын есепке алып құру қажет. Ұйымдастырушылық-экономикалық механизмдерді басқаруда күрделі ұйымдастырушылыө жүйе болып мына негізгі элементтердің жиынтығы табылады:

– ынталандыру жүйелер себебімен экономикалық басқарудың әдістері және нысандары;

– тактикалық және оперативті басқарудың әдістері және нысандары;

– өзі күйге келтіру элементтерімен басқару параметрлер жүйесін құру тетіктері және әдістері;

– қаржы және әкімшілік сипаттағы дәлелденген шектеулер жүйесі;

– Басқару шешімдердің нормативті базасы және заңдық-құқықтық құрылуның ақпараттық жүйесі.

Ұйымдастырушылық-экономикалық механизмдердің құрылуында бақылау экспериментін жүзеге асыру, имитациялық және экономико-математикалық модельдеу және т.б. әдістер қолданылады.

Әлемшаруашылық байланыстарды ғаламдандыру жағдайларында ақпараттық технологиялардың бәсекесін және белсенді дамуына қаталдық таңытуда күрделі ұйымдастырушылық және экономикалық жүйелер өзінің дамуында қызметінің мақсатынан бас тартады, осыған қажетті қорлар және тиімділік таңдалған критерилеріне қатысты мемлекет, жекеменшік және менеджмент мүдделерін қолдауда соңғы қорытындының болуы(корпорация қызметкерлерін қосқанда). Иерархиялық түрлі деңгейлерде арнайы ерекшеленген нақта сипаттар орын алады.

Қандайда ұлттық экономикада дамудың мақсатын құруда бірінші дәрежелі мағынаны жекеменшікті қолдану тиімділігіне, халық жанындағы ІЖӨ деңгейіне, маңызды өнім түрлерін шығаратын кәсіпорындарды әлемдік нарықтағы орнына және т.б.-ға байланысты мәселелер орын алады.

Қойылған мақсатқа жетуге саясаттық, экономикалық, географиялық және экологиялық сипаттағы факторлар арқасында қойылатын қор шектеуліктері әсерін тигізеді. Мақсатты нақталау жүйенің өмірлік айналымының деңгейңн сипаттайтын уақытша мерзімге байланысты болады. Мысалы, қойылған стратегиялық мақсат ретінде корпоративті білім үшін ішкі және сыртқы нарықта орын алу дәрежесі, нақтыланған пайданың өсімі немесе бизнестін максималды құны және т.б. тұра алады. Қорларға қойылған шектеулер, сонымен қатар бәсеке, шектеу, баға шектеуі, қызметкерлердің классификациясы болуы мүмкін.
Әдебиет: [11-15]
Тақырып 5. Әлемдік және Қазақстан республикасының тәжрибесінде заманауи экономикалық зерттеулердің артықшылықтары

1 Экономика және кәсіпкерлікті дамытудың әлемдік трендтары;

2 Қазақстан Республикасының өнеркәсібі және экономикасының тұрақты даму саласындағы экономикалық зерттеулер;

3 Қазақстан Республикасының инвестициялық-иновациялық даму саласындағы экономикалық зерттеулер;

4 Қазақстан Республикасындағы адам ресурстарын дамыту саласындағы экономикалық зертеулер.
Экономика және кәсіпкерлікті дамытудың әлемдік трендтары
Әлемдегі кәсіпкерліктін және экономиканың дамытудың ерекзеліктері мыналарға байланысты:

– бірінші ерекшелік – өндірістік емес саласындағы қызметтердің жылдамдатылып өсуі.

Әлемдік тәжрибеде қызметтердің арасындағы ең тез дамитын секторы кредит-қаржы қызмет секторы болып табылды. Көлік және байланыс (байланыстын ғаламдануы, интернет, әлеуметтік желілер) секторы қарқынды дамып келе жатыр.

Қызметтін сипаты және құрамы өзгеріске ұшырады. Қазіргі уақытта өндірістегі интеграция қызметі мына қызмет түрлерінің жұмысын атқырады:

– «рухани өндіріс» (ғылым, білім);атты салалар кең таралған;

– консалтинг спектры және логист қызмет саласы кеңейіп жатыр;

– адамның физикалық және шығармашылық қабілеттерін қалпына келтірумен байланысты салалар (денсаулық сақтау, демалыс, көңіл көтеру, спорт, дене шынықтыру).

Бұның бәрі тікелей өндірістін тиімділігіне әсерін тигізеді және оның қозғаушы күші болып абылады.

– екінші ерекшелік – НТП әсерімен материалдық өндірістін құрылыморын ауыстырылуы:

1) бірінші ретте ауыл шаруашылығының дамуын абайланысты. Материалдық өндіріс құрылымында ауыл шаруашылығы АПК-дағы көлемінің өсі әсерімен жұмыс істейді. Әлемдік тәжрибеде бүгінгі күні ауыл шаруашылығынның мөлшері 2-3% асады. НТП әсерімен ауыл шаруашылығының жеке салалары жұмыс істейді (мата шаруашылығы). Жоғары сапалы синтетикалық алмастырулар пайда болады. Ферметлік шаруашылық және үлкен ауыл шаруашылық кешендерінің бірігуіне тенденцияның күрделігі.

2) 70-жылдардан бастап темір шаруашылығы және химиялық шаруашылықтын геометриялық дамуының жұмыс істеу алға қойылуда. Темірдің жоғары сапалы ауыстырғыштары пайда болды (Аса мықты пластмассалар және композит материалдар – көмірсутек тал жіп).

3) отын-энергия кешенінің тамырымен орын ауыстыруы және энергия қорларын қажетсінуді қайта қарау:

– әлемде бүгінгі уақытта бірінші орынға электроэнергияның қолайлы көздері шығады. Осы фактор техниканың жаңа ұрпағының пайда болуына әсерін тигізеді – жоғары жылдамдықты электрмен жүретін поездар, электромобилдер;

– көмір кең таралған және маңызды энергия көзі өзінің маңыздылығын жоғалтуды;

– мұнай және газ табу екпіні өсіп жатыр.

4) өнеркәсіптін табу салалары жұмыс істейді. Әлемнің дамыған елдерінде ІЖӨ- да табу өндірісінің нақты салмағы 5%-дан аспайды. (Қазақстанда – 63%).

– үшінші ерекшелік – экономиканы мемлекеттік басқаруына тұрғы өзгерді:

1) ІЖӨ-да мемлекеттін еншісінің жоғарлайы (1–суретке қатысты көрсетілген);

Сурет 1 – Әлемнің түрлі елдеріндегі ІЖӨ-да мемлекеттін еншісі

– төртінші ерекшелік – адам ресурстарын басқаруда тұрғы және көзқарастар өзгерді:

1) Осы үрдістін негізгі ерекшелігі - «тақыр төнкеріс» түсінігінің пайда болуы;

2) миграциялық үрдістердің интенсификациясы және жоғары маманды кадрларды тарту;

3) Ұғым рөлдерлерін күшейту – қолайлы экологиялық және әлеуметтік-мәдени шарттардың жасау әлеуметтік-бағдарлаған экономика және адамгершілік капиталдың пайда болуы.