ОӘК төрайымы _____________ Ш.Қ.Сулейменова 20__ж. «___»

ОӘК төрайымы _____________ Ш.Қ.Сулейменова 20__ж. «___»___________

Барлығы – 3 кредит

Курс: 1

Семестр: 2

Дәріс - 30 сағат

Тәжірибелік /семинарлық сабақ - 15 часов

СОӨЖ – 90 часов

Жалпы еңбектену - 135 часов
Бақылау түрі

Ағымды бақылау – 4 және 11 аптада

Межелік бақылау – 8 және 15 аптада

Қорытынды бақылаудың түрі – аралас емтихан (60% мониторинг бөлімі тестік тапсырма түрінде қабылдайды және 40% жазбаша түрінде қабылданады) семестрдің аяғында

Осы пәнді меңгеру үшін келесі пәндерді оқып-үйрену нәтижесінде қалыптасқан білімдер мен дағдылар керек:

- әлеуметтану;

- философия;

Осы пәнді оқып-үйрену нәтижесінде қалыптасқан білімдер мен дағдылар келесі пәндерді меңгеру үшін керек:

- саяси билік;

- саяси көшбасшылық;

- саяси модернизация.
2 Оқытушы туралы мәлімет

Каппасова Гульсара Маданиқызы - аға оқытушы, саясаттану магистрі (дәріс,тәжірибе)

Әлеуметтану және саясаттану кафедрасы А корпусында 429 аудиторияда орналасқан

тел. 67-36-87 (ішкі 1124)

- болашақ саясаттанушылардың ораторлық қасиеттерің, шешендік өнерің дамыту;

- дамыған коммуникативті тұлғаны тәрбиелеу;

- саяси риториканың теориялық негіздерін беру, әлемдік ғылыми риториканы саяси ораторлыққа және саяси риторикамен байланыстыру, логикалық, коммуникациялық риторика, әмбебап емес сөз сөйлеуге қатысушылары болу үшін көмектесу;

- мемлекеттік қоғамдық басқарма және басқарудың заманға сай мәселелерін шеше алатын, шығармашылық потенциалды дамытуға жағдай жасай алатын елдің жоғары білікті мамандық потенциалын қалыптастыру, болашақ мамандардың пәндік білімінің іргетасын қалау.

Пәннің оқыту міндеттері:

- студенттердің жалпы және саяси мәдениетін жоғарлату, оларда саяси процестер және саяси ғылым жайлы жалпы түсінік қалыптастыру, бұл, өз кезегінде, қазіргі дүниежүзілік саяси шындықты өз еркімен ойлап, бағалай білуін дамытады;

- студенттердің қарым-қатынастардың үдерісінің негізгі элементтерін түсінуді қамтамасыз ету;

- классикалық саяси риторикалық негіздерін беру;

- студенттерді әлемдік саяси риторикаға ендіру;

- болашақ саясаткерлердің коммуникативтік білімдерін қалыптастыру.

- әлемдік халықтарының шешендік тәрбиесі туралы;

- қазіргі саясаткердің жалпы және кәсіби білімділігінің ортасын құрайтын саяси тақырыптар жайлы сухбат өткізу;

- мәдениетті адамға лайықты сұрақтарды құрастыру, сөзге орынды араласу, тақырып бойынша толықтыра және жалғастыра білу;

- ораторлық өнердің дамуына қажетті алғышарттары туралы;

- ораторға қойылатын талаптарды;

- көпшілік алдында сөйленетін сөздің құрылымын;

- сөйлеу тәртібінің алгоритмі мен коммуникация тиімділігі туралы дағдыларын дамыту;

- шешендік өнерді тәрбиелеу тәсілдерін талдау туралы білімдерін қалыптастыру;

жасай алуы керек:

- сұрақты қоя білу және сұрақтарға жауап беру;

- әңгімелесу, сұхбаттасу және үнқатысу;

- жазба жұмыстарының негізгі түрлерін, сондай-ақ аңдатпа, ой-пікір, шолу, мазмұндамы, ғылыми доклад және т.б.;

- ойжарыстарға, дисскусияларға қатыса алуы.

- сөйлеу тәртібінің алгоритмі мен коммуникацияны қолдану.

- ғылыми жұмыс дағдыларына;

- ауызекі тілде және жазбаша пікір айтуды (дискурс);

- пән бойынша алынған білім және дағдырларды кәсіптік істерде қолдана білу;

- елде, әлемде болып жатқан тарихи-саяси, экономикалық үрдістерді бағалау және талдау;

- болашақ жұмысында берілген білім және машықтарды қолдануы.

-бұл пән бойынша алынған білім және дағдырларды кәсіптік істерде қолдана білу;

- тілмаштық - өзара түсінік және шешім қабылдау;

• 
  мақалаларды талдауда және өзіндік жазуға;
  
• 
  саяси жиындарда қажетті сөздерің жазай алуда;
  
• 
  түрлі аудитория алдында сөз сөйлей алуда;
  
• 
  саяси әдептің нормаларына, адамның және азаматтық құқықтары және бостандықтарына, замани өркениетке сай саяси оқиғаларының ерекшеліктеріне, саяси мәдениеттің негізгі белгілерінде.
  

№ 1 Дәріс сабағы

1. 
   Сөз өнері туралы түсінік
   
2. 
   Тіл мәдениеті, тіл көркемдігі
   

1.Шешендік өнерді қалыптастыру тарихымен таныстыру;

2.Шешендік сөздің түрлерін мазмұнын, қолданыс ерекшеліктерін таныту;

3.Болашақ педагогтарды қызмет барысында оқушылармен, ата-аналармен, өзін қоршаған қоғам мүшелерімен ортақ тіл табысуға үйрету;

4.Студенттердің әдеби тіл нормасын, шығармашылық ойлау операцияларын қолдану дағдыларын қалыптастыру.

«Шешендік өнерге үйрету әдістемесі» - оқу пәндерінің бірі ретінде жоғары оқу орындарында бакалабр сатысында жүргізіледі. Қоғам қашанда дарынды, қабілетті адамдарға мұқтаж. Дарынды, сөзге шебер шешендікке бейім - тіл құдіретін түсінетін адамдар қатарын көбейту үшін студенттердің сөйлеу тілі мен дүниетанымын кеңейту мақсатында от ауызды, орақ тілді шешендеріміздің өнері үйретіледі. Халықтың даналықпен айтқан шешендік сөздері, қанатты сөздер, мақал-мәтелдер оқытылады.Атағы алты алашқа белгілі, данышпан, гуманист көсемдеріміз А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, С.Сейфуллин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев т.б. қазақтың дау-жанжалын бір ауыз сөзбен шешкен. Барша халықты өзіне қаратып, сөзге тоқтата білген.Төле, Қазыбек, Әйтеке билердің өмірінен мәлімет беріледі.Сөз шеберлігі оқытылады.

«Шешендік өнерге үйрету әдістемесі» пәні бойынша Жиренше, Майқы би, Жәнібек батыр т.б.көрегендігін, тапқырлығын, аталы сөздерін оқып, талдап үйрету халықтық педагогикаға негізделеді.

Халықтық педагогиканың басты құралы - сөз өнері. Сөйлей алмайтындар күлдіремін деп күйдіреді, қуантамын деп қуартады,білдіремін деп бүлдіреді.

Ат сүрінгенше ақыл тапқан би, шешендеріміздің өнерін бойына сіңірген маманның құзіреттілігі талапқа сай бәсекеге қабілеттігі жоғары болып, әрқашан қоғамдық сұранысқа жауап бере алатын тіл мәдениеті дамыған ұстаз болмақ.

Педагог мамандарға шешендік өнерді үйрету арқылы нақты қисынды сөйлеуге үйретіледі. Сөз арқылы тәрбиеленушінің санасында сыйымды ойлар, әсерлі бейнелер туады.

«Шешендік өнерге үйрету әдістемесі» педагогтардың бойында көкірегі сәулелі, тілі орамды ақылды азамат тұлғасын қалыптастырып, сөз өнеріне баулиды.

1. «Билер сөзі». Кәкішов Т., Алматы,1992

2.Б.Адамбаев. «Қазақтың шешендік өнері».1984ж

3.Б.Адамбаев. «Халық даналығы».1976ж

1. 
   Грек шешендері
   
2. 
   Рим шешендері
   
3. 
   Философтар мен саясаткерлер
   

Шешендік өнерді ғылыми тілде риторика деп атайды. Риторика ғылымының негізін салушылар Протагор және Сократ, Платон болған. Шешендік өнер ең алдымен Грецияда дамыған, оның астанасы- Афины.Солардың ішінде Лиси, Исакрат, Демосфен атақты шешендер болған. Демосфеннен 170 қолжазба, 60 шешендік сөз, 56 жазба сөз, 6 хат сақталған.Алғашқы шешендер, философтар, саясаткерлер, қолбасшылар, қоғам қайраткерлері, атақты мемлекет қайраткерлерінің арасынан шыққан. Шешендік өнер Грециядан кейін Рим мемлекетінде дамыған, онда Крас, Анатия, Кортенция бастаған атақты шешен қолбасшылары болған. Францияда шешендік қақтығыстар мен таптық шайқастарда дамып қанат жайған. Францияда Жан Поль Марат, Максимилиа, Робеспер, Ресейде В.И.Ленин және Луначарский өзінің шешендігімен көзге түскен. М.Ломоносов «Краткое руководство к красноречию»деген еңбегінде орыс шешендік өнері туралы жазған.

Пікір сайысында шындықты іздеп табудың, ақиқатқа көз жеткізудің тәсілі ретінде Платон айтқан диалектиканың маңызын сөз етеді. Ол Аристотель ілімінде диалектика элементтеріне, мәселені қарама-қарсы қоюына көңіл бөледі, сыртқы дүние мен сезім мүшелері арқылы жүзеге асатын байланыс таным логикасының ірге тасы болып табылатынын дәлелдейді. Таным мақсаты, Әл–Фарабидің түсіндіруінше, ең алдымен сол текке жататын нәрсе біткеннің барлығының болмысын анық білу. Өмірдегі заттардың табиғи түрде болатын заттар және адамның еркімен жасалатын заттар болып бөлінетіндігін, соңғылары теориялық ғылымдар арқылы емес, кәдімгі ұйымдар арқылы танылатындығын айқындайды. Сөйтіп барлық халықтарға жеке халыққа немесе қалаға ортақ ең пайдалы, ең әдемі нәрсені анықтауға жұмсалатын ізгілік деп шешендерде болатын ойшылдық қабілетті атайды.

Қайырымды дала туралы ұғым – түсініктерінде Әл-Фараби қайырымды қала бес түрлі адамдардан құралады деп, ең құрметті адамдарға даналарды, пайымдағыштарды, маңызды істе беделді адамдарды, солардан кейін шешендер мен діни қызметкерлерді, сөзге шебер ақындарды жатқызады. Әл-Фарабидің айтуында, даналар мен пайымдағыш шешендерде болатын ақыл парасат күші - адамның ойлауына, пайымдауына, ғылым мен өнерді ұғынуына және жақсы қылық пен жаман қылықты айыруына көмектесетін күш. Бұл күш практикалық және теориялық болып бөлінеді. Теориялық күш – адамның дүниеде бар және қасиеті жағынан біздің жасауымызға немесе бір қалыптан екінші қалыпқа өзгертуімізге келмейтін заттарды танып-білуге көмектесетін күш. Әл-Фараби эстетикалық ең жоғарғы категориясы – бақыт, өйткені ең жоғарғы игілік осы бақыттың бойына шоғырланған. Қоғамды жетілдіру арқылы адамдарды бақытқа жеткізетін өнерді логика өнері деп таниды. Логикалық өнерді қарастыратын ақыл-парасат, даналық, тапқырлық, өткірлік, ұғымталдық, интеллектуалдық қайырымдылыққа жатады деп түсіндіреді. Әл-Фараби өнеге етіп ұсынған қайырымды қаланың әкімінде қайырымдылыққа апаратын теориялық ақыл-парасат, практикалық ақыл-парасат болу керектігін көрсетеді.

Кейін ХІ ғасырда ғұлама ойшыл Ж.Баласағұн ақыл-ой парасаттылығына негізделген сөз өнері жайлы құнды-құнды пікірлер қалдырған. Ж.Баласағұнның «Құтты білік» еңбегенде сөз әдебімен қоса тыңдау мәдениеті жайлы, тілдің қадір қасиетімен әсер ету күші туралы өнегелі сөздер бар. «Құтты білік» -жұртшылықты имандылыққа үндеп, тәлім тәрбие беретін ақыл-өсиет түріндегі даналық сөз, сондықтан ол дидактикалық туынды болып саналады. Шығарманың негізгі мақсаты - Әл-Фараби «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» еңбегінде адамдарды бақытқа жеткізер әділеттілік, әдептілік, білімділік, ізгілік, қайырымдылық тәрізді қадір қасиеттермен мінсіз қоғам құру, мемлекетті нығайту туралы жазылған. Шығарма тарауларында Баласағұн әділдік, бақыт, ақыл, молшылық сияқты қасиеттерді тірек етіп алып, оларға әңгіме-кеңес құрғызады. Осында тілдің пайда, зиян келтірудегі қызметі, бақыттың жақсылыққа бастар әрекеті мен жаман қылықтары, басшы адамға керек қасиеттер, ғылым-білімнің қажеттілігімен ерекшеліктері, адамдар мен қарым-қатынас жасай білу қабілеті, үйлену мен бала тәрбиесі т.б. көптеген мәселелер көтеріледі. Осылардың бәрінде де сөйлеу өнері басты шарт болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Қазақ әдебиеті тарихы 1,2 том

2.Ескі түркі ескерткіштері туралы зерттеулер»Алматы 1993ж

3. «Билер сөзі». Кәкішов Т., Алматы1992

1.Шешендік өнер тарихы

2. Қазақ шешендері

3. Қазақ билері

Қазақтардың шешендік өнерінің алғашқы нұсқалары түркі халықтарының Орхон, Енесей ескерткіштері мен көне жазба мұраларынан табылған. Мұнда Қорқыттың айтқан нақыл сөзі жазылған. Көне жазба мұраларында М.Қашқари, Баласағұни А.Иүгники, С.Сараий, Құтып, А.Хорезм айтқан даналық сөздер табылған. Шешендік өнердің бастауымен даму кезеңдері 7 жарғы заңына байланысты. 7 жарғы заңы Салон заңымен ұқсас. Халық ауыз әдебиеті үлгілерінің бәрінде де көркем айшықталған тіл өрнектері аса мол. Шешендік сөздерді халық әдетте белгілі бір аяулы аруының, ардагер асыл азаматтың есімдерімен қабыстыра қозғайды. Олардың санатына Жиреншеден бастап тарихқа танымал ұлы жүздің атақты Төле биін, орта жүздің қаз дауысты Қазыбек биін, Кіші жүздің Әйтеке биі мен бертіндегі Сырым батырын қосып, сол есімдерге байланысты өнегелі сөздерді шарапатты дұға есебінде ұсынады. Шешендік сөздер терең мағыналы, тіл өнегелі қисынды, ой ұшқырлығымен шешендікті дәріптейтін дуалы сөз үлгілері ғана емес, халық даналығының дүниетанымдық тәлім-тәрбиелік, мән-маңызы өлшеулі асыл қазынасы болып табылады.

Шешендік өнер 5 кезеңге бөлінеді:

1.Майқы би мен Аяз биден басталады.12-13 ғасыр.

2. Асан Қайғы мен Жиреншенің кезеңі.14-16 ғасыр.

Осы екі дәуірдің шешендерін «Ел құрасқан шешендер» деп атайды.

3.17-18 ғасыр «Ел қорғасқан шешендер» Төле би, Әйтеке, Қазыбек бидің уақытын атайды.

4.18 ғасыр Хан сұлтандарға қарсы шешен Байдалы, Әз Жәнібек, Тіленші би, Шалқар би, Тарақты Тұяқ.

5.19 ғасыр би, болыстарға қарсы шешен Махамбет, Бала би, Тұрысбол, Сырым батыр шешендіктері.

Қазақ шешендік өнерінің тарихы тым әріге кетсе де оны теориялық тұрғыдан толық зерттеу А.Байтұрсынұлынан басталады. Кезінде Ш.Уәлиханов, С.Сейфуллин, М.Әуезовтер шешендік сөздерді жинастырып, билер сөзінің тәрбиелік мәнін, философиялық сипатын, билердің қоғамдағы орнын түсіндіріп берді. Кейін Ә.Мәметова, Б.Адамбаев билер шешендігін арнайы тақырып етіп алып, кандидаттық диссертациясын қорғады. Бұл еңбектерде шешендік өнер бір ғана кезең, яғни ХYІІ – ХІХ ғасырлар арасын қамтиды да, осы кезеңде өмір сүрген билердің шешендік сөздері тарихи әлеуметтік мәні, тақырыптық мазмұны жағынан талданады.

Өз кезінде жырау-шешендер, би-шешендер, ақын-шешендер артына ғибратты сөздер қалдырғанымен, шешендік сөздерді теориялық жағынан тұжырымдаған жоқ.

Ал А.Байтұрсынұлы зерттеулері – қазақ шешендік сөзінің сипаты мен түрлері, тілдік көркемдік белгілері туралы жазылған алғашқы еңбек. 1926 жылы жарық көрген «Әдебиет танытқыш» деген еңбегінде шешендік өнерді сөз өнеріне жатқызып, сөз өнерінің ішкі және тысқы қалпын теориялық жағынан толық негіздеп береді.

Гректер мен римдіктер «өнердің патшасы» ретінде санаған шешендік өнердің қазақ елінде де қасиеті саналғанын түсінген ғалым қазақ шешендік сөздерін зерттеп зерделеуде де алғашқы болады. «Әдебиет танытқыш» деген еңбегінде ол өнердің түрлі-түрлі болатындығын, солардың ішіндегі ең алды сөз өнері екендігін «Өнер алды – қызыл тіл» деген халық мақалымен растады. Бұл мақалды шығарған қазақтың сөз баққан, сөз күйттеген, сөз қадірін білген халық болғандығын айтты. Сөз өнерінен жасалып шығатын нәрсенің жалпы атын «шығарма сөз» деп атады да, ғалым шығарманың мазмұнына қарай үш түрге: әуезе, әліптеме, байымдамаға бөлінетіндігіне тоқталады. Болған оқиғаны бастан аяқ болған түрінде, ретінше мезгілін, мекенін көрсете мазмұндап, мағлұмат беру-әуезе болады. Бір нәрсенің тұрпатын реттеп айтып, әлібін суреттеп шығару - әліптеме болады. Көсем сөзбен жазылған шығарма бір пікірді қуаттап, толықтырып баяндаса, баяндауын түрлі сипаттармен дәлелдесе, ондай шығарма байымдама деп аталады. Сондықтан шығарманың асылы – байымдама дей келіп, оларды негізгі белгілеріне қарап бірнеше түрге бөледі де, шешен сөз бен көсем сөзді байымдауға жатқызады. Шешендік сөздің байымдамасы басқа түрлерінен өзгешелігі – шешен сөзде айтушының мақсаты баяндап, сипаттап түсіндірумен қоймай, пікіріне нандыру, сендіру, ұйыту, бұйыту, иман келтіру екендігін айтады. «Оны істеу үшін, - дейді А.Байтұрсынұлы, - шешендер жай байымдаушыларша айтқан сөзі адамның ақылына қону жағын ғана көздемейді. Сөз қанға, жанға әсер етіп, арбау сияқты адамның ойын да, бойын да балқытып, билеп алып кетуге ыждағат етеді. Сондықтан шешен сөздің «қыздырма» яки «қоздырма» деген айрықша бөлімі болады. Оның қызметі – адамның жүрегін билеп, жүйесін босату, қанын қыздыру, намысын келтіру, арқасын қоздыру. А.Байтұрсынұлының шешендік сөзге берген осы анықтамасын әлемдік дәрежеге көтерілген әйгілі шешендердің берген анықтамаларымен салыстырғанда, пікір ортақтығымен үндестікті табуға болады.

Мәселен, көне Грецияның атақты шешені Демосфеннің айтуы бойынша, шешеннің міндеті: 1) түсіндіру; 2) ояту; 3) ләззатқа бөлеу болса. А.Ф.Кони «Сот және саясат тақырыптарындағы шешендік» деген шығармасында: «Шешендік дегеніміз – тыңдаушылардың жан-сезім әлемін сөзінің әдемілігімен, образдарының жарқындығымен, нақыл, ғибрат сөздердің ұшқырлығымен толқытатын, баурайтын өнер, өзгеше қабілет, тума қасиет», - деп жазған.

А.Байтұрсынұлы да өзге ғұламалар тәрізді шешендік сөздің құрылымын белгілеп береді. Ежелгі Рим дүниесіндегі шешендіктің теоретигі Цицерон нені айтуды білу үшін, шешендік сөздің құрылым жағынан үш бөліктен тұратынын білу керек, олар: кіріспе, негізгі бөлім және қорытынды екенін нұсқаса, А. Байтұрсынұлы: «Шешен сөздің зор мүшелері бесеу: 1.Бастамасы. 2. Ұсынбасы. 3. Мазмұндамасы. 4. Қыздырмасы. 5. Қорытпасы» - дейді. Ұлы ғалым әр бөліктің айтылу мақсатына қарай қажетті атауларды таңдап қоя білген.

Ұлттық шешендіктанудың ғылыми негіздерін жасап, методологиялық арналарын белгілеп берген А.Байтұрсынұлын қазақ шешендік сөздерінің алғашқы теоретигі деуге әбден болады. А.Байтұрсынұлы шешендік сөздерді шешендіктің тақырыбымен мазмұнына, айтылу орнына қарай бес түрге бөледі: а) шешендер жиынды аузына қаратып, нандырып, сендіріп, мемлекет ісіне қарар шығарту мақсатпен сөйлегенде – саясат шешен сөзі деп аталады; б) шешендер сотта айыпкер адамдарды ақтау я қаралау мақсатпен сөйлеп сот билігіне әсер ету үшін айтқан сөздері – билік шешен сөзі деп аталады; в) біреудің халық алдында еткен еңбегін, өткізген қызметін айтып, қошеметтеп сөйлеген шешеннің сөзі – қошемет шешен сөзі деп аталады; г) білімділердің, ғалымдардың пән мазмұнды сөйлегені – білімір шешен сөзі деп аталады; ж) дін жайынан сөйлеген ғұламалар сөзі, молдалар сөзі – уағыз деп аталады.

Ол демек шешендік сөздерді алғаш айтушы жеке адамдар болғанмен оны кейін өңдеп жөндеуші сақтаушы халық. Сондықтан оның шын иесі авторы да халық дейміз деген ой айтады. Ал оның шешендік сөздерден құрылысына қатысты бірен-саран өңдеу, жөндеу жасау кез келген кісінің қолынан келе бермейді - дейтін пікір де шешендік сөздердің «халықтығын» паш етіп тұрмағанын баяндауға болады.Шындығында М.Әуезов есте қалмаған ескі заманда шыққан Алдар көсе, Жиренше, шешен әңгімелерін, халықтық аңыздарды ғана қалың бұқара туындысы деп бағалаған. Демек тарихи таңба бедері бар шешендік сөздердің жолы басқаша. Олардың белгілі бір би шешенге тән екенін нақтылы тарихи оқиғалар шеңберінде айқындауға болады. Айталық «Алты Емен дауына дауа» сөзінің тек Бөлтірік шешен атынан айтылуының мәнісі осында. Көп нұсқалы болуын мұраны жеткізушінің шығармашылық құрамы деп түсінген жөн. Сонымен қатар шешендік сөздердің авторлығына қатысты мәселенің бірі – дәстүрлі шешендік сөздердің би шешендердің көпшілігіне қатар телінетіндігі. Өйткені оларды айтушы адам сөзі өтімді болу үшін көнеден қалған сөзді өз елінің беделді би шешендерінің атынан айтқан.

Әйткенде, бұл кемшіліктердің сөзге ұйытудың тәсілі екені рас. Алайда дәстүрлі тарихи деректер мен шежірелер, жазба мұрағаттар айғақ болмақ жағдайларда да дәстүрлі шешендік сөздердің алғашқы шығарушысын айқындау қиын. Дейтұрғанмен де ауызша сақталып жеткен дәстүрлі шешендік сөздердің билер сөзі екенін жоққа шығара алмаймыз. Ал дәстүрлі шешендік сөздердің би шешендердің көпшілігіне қатар телінетіндігі ауызша тарағандығымен байланысты екенін дәлелдеуді қажет етпесе керек.

Олай болса, ұлы М.Әуезов пікірін қазық ете отырып, жаңаша таным тұрғысынан шешендік өнердің авторлы шығарма екенін танытатын еңбектің бірі – Бөлтірік Әлменұлының «Шешендік сөздер» жинағы.

Белгілі ғалым Ж.Дәндібаев «Бөлтірік Әлменұлы және қазақ шешендік өнері» атты оқу құралында Бөлтіріктің Төленің шешендік сөздерін олардың төл туындысы ретінде қарастырады. Сондай-ақ белгіл би-шешендерінің өнер туындысының көркем шығарма екендігіне көз жеткізеді.

Сонымен қатар ұлы жазушы М.Әуезов аталмыш еңбегінің «Билер айтысы» деген тараушасында бұл жанрлық түрдің толық жиналмағандығы зерттеу ісінде қиындық келтіретінін, сондықтан оны сол кезеңде түгел жіктеп бөліп қоюға болмайтынын айта отырып: «Бірақ бұл жіктеу уақытша ғана жіктеу және ылғи ішкі мағынасына қарай жасалған жіктер болады» - деп ескертеді.

Шындығында М.Әуезовтің алғашқы жіктемелері кейінгі зерттеушілер - Ә.Қоңыратбаев, С.Садырбаев, Б.Искакова, С. Қасенов еңбектеріне ғылыми негіз болып, одан әрі дамытылды.

Жалпы М.Әуезов тұжырымдарының шешендік сөздері бүгінгі жаңаша таным көкжиегімен бағалауда айтарлықтай мәні бар.

Бұлардан басқа А.Байтұрсыновтың шешендік сөзді 5 түрге бөледі:

1.саясат шешендік сөзі.

2.билік шешендік сөзі.

3.қошемет шешендік сөзі.

4.білмір шешендік сөзі.

5.молдалардың уағыз сөзі.

Рабиға Сыздықова 4-ке бөлген:

1.әлеуметтік саяси мазмұнды шешендік сөз.

2.әлеуметтік тұрмыстық мазмұндық шешендік сөз.

3.білім, ғылымдық мазмұнды шешендік сөз.

4.сотта қолданатын шешендік сөз.

Г.З.Апесян 5 түрге бөледі:

1.әлеуметтік саяси шешендік.

2.академиялық шешендік.

3.сотта айтылатын шешендік.

4.әлеуметтік тұрмыстық шешендік.

5.діни қызметке қолданатын шешендік.

Шешендік арнау дегеніміз - адамдар арасындағы қарым-қатынасты көрсетеді, халықтың көңіл-күйін бейнелейді.

Шешендік толғау дегеніміз - халықтың философиялық көзқарасын көрсетеді. Көп жасаған қарттардың жас ұрпаққа өсиеті айтылады. Халықтық үрім-бұтағына жеткіншектерге айтар ақылы насихаты толғау деп аталады. Жоқшылықтың азабын шеккен халықтың өмірі, қонысы, арманы айтылады. Бұқар, Шортанбай, Мұрат, Дулаттың толғаулары бар.

Шешендік дау-заттық және рухани даулы мәселелерді реттейтін ежелгі әдет заңын бейнелейді.Ар, дау, адам намысын қорғайды, ел мен елдің арасында елшілік келісім болады. Ол елдің дербестігін жердің бүтіндігін қорғайды.Үстем таптың халық мүддесін пайдаланбауын талап етеді.

Шешендік сөздер ауыз әдебиетінің басқа түрлері сияқты ауызша таралған қонақта немесе бір мәселені талқылаған жиында көп жасаған кәрі құлақты қариялардың аузынан шыққан жүйрік ойлы жүйелі сөздерді құймақұлақ талапты жастар, өнер қуған қыз-бозбалалар жаттап алып жүрген, тұрған жерлерінде ойын-жиындарда айта жүрген.

Шешендік өнерді кез-келген адам игере алмаған. Нағыз шешен болу үшін сөзге шебер болу жеткіліксіз, табанда ақыл тауып сөйлейтін, топ алдында тайсалмай сөз бастайтын, сөз сайысында саспайтын батыл, ақылды, сабырлы болуы тиіс.Шешен кісі өз заманының озат ойшылы, оқыған, оқымаса да көкейге тоқыған, білімді, мәдениетті азамат болуы керек. Бізге мәлім Аяз би, Жиренше, Сырым мен Исатай батыр, Махамбет пен Абай «От ауызды орақ тілді» адамдар болған.

Ш.Уәлихановтың айтуынша шешен болу үшін 2 шарт болу керек:

1.Елдің әдет-ғұрпын, заңын жетік білу керек.

2.Шешендік қабілеті,дарындылығы болу керек.

Шешендік сөздер айтыс, дауларда туып дамиды және озат ойшылдармен тілмар шешендер жасаған. Халық сынынан ғасырдың соқпағынан өткен сөз өнері - шыңдалып соғылған әдеби мұра, асыл қазына. Бастауыш сыныпта, балаларға шешендік сөздердің жеңіл түрлерін айту арқылы тапқырлыққа, еңбекқорлыққа, адамгершілікке тәрбиеленеді. Шешендік сөздер ескі заңдарды талқылау кезінде де көп айтылған.

Мыс: Қасым салған, қасқа жол,

Есім салған,ескі жол.

Тәуке ханның жеті жарғысы.

Бұлар жөнінде күн төбенің басында, күнде кеңес болған деп айтады.Ол кеңес кезінде билер соңғы шешімді айтатын болған.

1.М.Тілеужанов. «Ел әдебиеті»

2.Ә.Табылдиев. «Халық тағылымы»

3.Қ.Жарықбаев. «Ақылдың кені».Алматы. 2000ж

4.А.Байтұрсынов шығармалары. Алматы,1989ж.
№ 4 Дәріс сабағы

Тақырыбы: Шешендік өнердің дамуы

Жоспары:

1.Шешендік өнердің дамуы

2. Ескерткіштер сөйлейді

3. Орхон-Енисей ескерткіштері

Шешендік өнер тарихына көз жіберсек Ежелгі Греция мен Рим қоғамынан бастап, Еуропа Шығыс халықтарында да шешендік өнер қалыптасқан. Зерттеушілердің айтуынша шешендік өнер айтыс дауларда туып дамыған.

Шешендердің көпшілігі мемлекет қайраткерлерінен, парламент мүшелерінен, философтардан, саясаткерлерден болған

Мысалы, ежелгі Грек шешені Демосфен және Рим шешені Цицирон әуелі адвокат кейін парламент басшылары болған. Шешендік өнер ғылыми тілде риторика деп аталады.

Шешендік өнердің даму кезеңдері төмендегідей:

1.Ел құрасқан шешендер

2. Ер қорғасқан шешендер

3. Хан-сұлтандарға қарсы шешендер

Шешендік өнер 5 кезеңге бөлінеді:

1- кезең Майқы би, Аяз би дәуірі (12-13 ғасыр)

2- кезең Асан қайғы, Жиренше дәуірі (14-16 ғасыр)

Осы екі дәуір шешендері «Ел құрасқан шешендер»деп аталады.

3- кезең «Ел қорғасқан шешендер».Байдалы, Әз Жәнібек, Тіленші би, Шалқар би, Тарақты Тұяқ дәуірі (17-18 ғасыр)

5- кезең «Би болыстарға қарсы шешендер».Бала би, Досбол, Махамбет, Сырым батыр шешендер дәуірі (19-ғасыр)

Шешендік дегеніміз - белгілі бір уақиғаға байланысты тапқырлық пен көркем тілмен айтылған және оны қорытындылау мен түйіндеуге бағытталған үлгілі ойлар мен тұжырымдар.

Риторика ғылымының негізін салушылар грек Протогор және Сократ, Платон.

Шешендік өнер ең алдымен Грецияда дамыған.Астанасы-Афины.

Демосфенен 170 қолжазба, 60 шешендік сөздер жинағы, 56 жазба сөз, 6 хат сақталған.

Шешендік өнер Грециядан кейін Рим мемлекетінде дамыған.Онда Крас Анатия, Горденция бастаған атақты шешен қолбасшылары болған.

Жан Поль Марат, Максимиллиан Реберс Пьер, Ресейде В.И.Ленин, Луначарский өзінің шешендігімен көзге түскен. М.В.Ломоносов «Краткое руководство» еңбегінде орыс шешендік өнері туралы жазған. Қазақтың шешендік өнерінің алғашқы нұсқалары түркі халықтарының Орхон Енисей ескерткіштерінде жазылған. Онда Қорқыттың айтқан нақыл сөздері де бар.

Көне жазба мұраларында Махмұд Қашқари, Баласағұнни, А.Игнеки, С.Сарайи, Құтып, Р.Хорезмнің айтқан сөздері табылған.Шешендік өнер бастауы мен даму кезеңдері 7 жарғы заңына да Салон заңына да байланысты.
Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қазақ әдебиеті тарихы 1,2 том

2.Ескі түркі ескерткіштері туралы зерттеулер». Алматы 1993ж

3.М.Тілеужанов. «Ел әдебиеті»

4.Ә.Табылдиев. «Халық тағылымы»

№ 5 Дәріс сабағы

Тақырыбы: Шешендік сөздердің түрлері
Жоспары:

1.Шешендік арнау

2. Шешендік толғау

3. Шешендік дау

Шешендік арнауға жататындар:1.Бата, 2.Сын сөздер, 3.Көңіл айту 4.Жұбату. 5.Естірту, 6.Сыңсу, 7.Әзіл оспақ, 8.Сәлем сөз

Шешендік толғауға жататындар:

1.Нақыл сөздер 2.Мақалдар 3.Жаңылтпаштар 4.Мысалдар 5.Жұмбақтар 6.Жарапазан 7.Қанатты сөздер

Шешендік дау –заттың және рухани даулы мәселелерді реттейтін ежелгі әдет заңын бейнелейді. Ар дауы адам намысын қорғайды.

Шешендік дауға жататындар:

1.Ердің құны 2. Жер дауы. 3 Жесір дауы 4.Ар - намыс дауы. 5. Отбасы дауы. 6 Халықтың ар-намыс дауы.

Көп жасаған қарттардың жас ұрпаққа өсиеті айтылады. Халықтың үрім-бұтағына жеткіншектерге айтар ақылы насихат толғау деп аталады. Жоқшылықтың азабын шеккен халықтың өмірі қонысы, арманы айтылады.

Бұқар, Шортанбай, Мұрат, Дулаттың толғаулары бар.

Көп жасаған қарттардың жас ұрпаққа айтылатын насихаты толғау деп аталады.

Жоқшылықтың азабын шеккен халықтың өмірі, қонысы, арманы айтылады.

Ар дауы-адам намысын қорғаған.

Ел мен елдің арасында елшілік келісім болады. Ол елдің дербестігін жердің бүтіндігін қорғайды.Үстем таптың халық мүддесін пайдаланбауын талап етеді

Шешендік сөз ауыз әдебиетінің басқа түрлері сияқты ауызша таралған. Қонақтықта немесе бір мәселені талқылаған жиында көп жасаған кәрі құлақты қариялардың аузынан шыққан жүйрік ойлы, жүйелі сөздерді құймақұлақ талапты жастар өнер қуған қыз-бозбалалар жаттап алып, жүрген-тұрған жерлерінде ойын, жиындарда айта жүрген.

Шешендік сөздер ертегі аңыздары мен халық поэзиясынан іріктеліп алынған тартымды шумақтары халықтың бірыңғай әдеби тілінің қалыптасуына себепкер болған.

Шешендік өнерді кез-келген адам игере алмаған нағыз шебер болу үшін сөзге шебер болу жеткіліксіз. Табанда ақыл тауып сөйлейтін, топ алдында тайсалмай сөз бастайтын сөз сайысында саспайтын, батыл, ақылды, сабырлы болу тиіс.

Шешендік сөздердің ақындық өнерден ерекшелігі бар. Ақындық пен шешендікті ортақ бірлікте алып қарастыруға болмайды.

Аристотель шешендік 3 элементтен тұрады.

1. 
   Сөйлеуші адам
   
2. 
   Сөйленетін сөз
   
3. 
   Тыңдаушы топтан тұрады.
   

Шешендік өнер сөзді дұрыс жұмсау тілдің әдеби нормасына сәйкес келуі, ал сөздердің бір-бірімен байланысы грамматикалық тұлғалардың дұрыс қолданылуы. Шешендік сөздердің орын тәртібінің дұрыс қойылуы стилдік норманың сақталғаны. Шешендік сөз шұбалаңқы болмай нақты, мағыналы болып келеді. Нақыл – заттың аты, өнеге өсиет ретінде айтылатын аталы сөз. Әдетте мақал-мәтелдің көлемі екі төрт жолдан аспайды.Егер асып кетсе ол нақыл сөзге айналады.

Иман арабша – сенім дегенді білдіреді. Иманды адам айналасындағыларға және бүкіл азаматқа тек жақсылық ойлайды. Иманды адам өзін қоршаған ортаға мейір шапағатын төгіп, жанашырлық, қамқорлық жасауға әзір тұрады. Әркімге әдеппен, ізетпен, инабатпен қарайды. Иманды адамды халық бет бейнесінен танып иман жүзді адам дейді. Неге десе ол адам мейірімді, қайырымды болады. Ал қайырымсыз адамдар адамгершілігі жоқ, санасыз, тас жүрек болады, ал қайырымдылық - адамдық парыз, адамдық борыш.

1.М.Тілеужанов. «Ел әдебиеті»

2.Ә.Табылдиев. «Халық тағылымы»

3.Б.Адамбаев. «Тозған қазды топтаған қарға жейді». Рауан 1991ж

4.Т.Садықов. «Қазақтың шешендік сөздері». Алматы 1997ж
№ 6 Дәріс сабағы

Шешендік сөздердің берер ұлағаты

Жоспар:

1. 
   Сөз өнері – дертпен тең
   
2. 
   Шешендік өнер – рухани азық
   
3. 
   Шешендік өнер – халық мұрасы
   

Шешендік өнердің қиындығы туралы Бұқар Жырау былай деген:

• 
  Көш бастау қиын емес
  
• 
  Қонатын жерде су бар
  
• 
  Шабатын жерде жау бар
  
• 
  Шаршы топта сөз бастау қиын
  
• 
  Шешіммен таппас дау бар
  

Түгел сөздің түбі бір,

Түп атасы – Майқы би.

Аяз әліңді біл,

Құмырсқа жолыңды біл.

Халықтың сеніміне айналған шешендер: Жиренше, Асанқайғы, Бұқар, Шалкиіз, Шортанбай, Дулат, Мұрат сөздері халықтың көкейінен шыққан. Ел қамын ойлаған. Біздің атақты билеріміз Төле, Қазыбек, Әйтекелердің білімпаз, көреген, ұлағатты, ғибратты сөздері өскелең ұрпаққа болашақтың жарық шамшырағы іспеттес.

Төле би айтқан: Тура биде туған жоқ,

Туғанды биде иман жоқ.

Мысалы: «Дүние не өлмейді?»

Әз Жәнібектің алпыс биі болған екен. Бір жолы хан билеріне: «Дүниеде не өлмейді?», - деп сұрақ қойғанда, алпыс би бір ауыздан былай депті:

Ағын су өлмейді

Асқар тау өлмейді

Аспанда ай мен күн өлмейді

Әлемде қара жер өлмейді.

Сонда Жиренше шешен бәріне қарап шығып:

Ағын судың өлгені-

Алты ай қыста қатқаны

Асқар таудың өлгені-

Басын бұлттың жапқаны

Ай мен күннің өлгені-

Еңкейіп барып батқаны.

Қара жердің өлгені –

Қар астында жатқаны.

Ажал деген атқан оқ

Бір алланың қақпаны

Дүниеде не өлмейді

Жақсының аты өлмейді

Ғалымның хаты өлмейді,- дейді.

1. «Ана тілім - ардағым». Алматы. 1999ж

2.Қ.Жарықбаев. «Ақылдың кені». Алматы. 2000ж

3.А.Байтұрсынов шығармалары. Алматы,1989ж

4.Ә.Құрымжанов. «Сөз атасы мақал-мәтелдермен қанатты сөздер». Алматы, 1989ж
№ 7 Дәріс сабағы

Тақырыбы:Шешендік өнердің зерттелуі

Жоспары:

2. Р.Сыздықованың зерттеуі

3. Шешендік сөздерді топтастыру
А.Байтұрсынов шешендік сөздерді бірнеше топқа бөледі.

1.Саясат шешендік сөзі

2.Билік шешендік сөзі

3.Қошемет шешендік сөзі

4.Ділмар шешендік сөзі

5.Молдалардың нақыл сөзі

Қазақ шешендіктану ғылымында шешендік өнер мен шешендік сөздің ұғымдық айырмасын ашып, анықтама берген ғалым – Р.Сыздықова. 1987 жылы жарық көрген «Қазақ әдеби тілінің ауызша түрі» деп аталатын кітапта шешендік өнердің сөзге шеберлік екендігін ұғындырып, оны шешендік деген атаумен атауды ұсынды. Орыс ғылымында «ораторское искусство, риторика, красноречие» деп жүрген категорияларды білдіретін шешендік атау қалыптасты. Р.Сыздықова қазіргі шешендік сөздерге қойылатын шарттарды санамалап көрсетіп береді: - әлеуметтік мәні бар тақырыпқа құрылуы; - әңгіме өзегінің дәлелі болуы; - тыңдаушыларға әсер ететін эстетикалық қасиеті болуы; - тыңдаушыларын белгілі бір іс-әрекетке ұмтылдыратын сөз болуы; - айқындылығымен түсініктілігі.

Одан әрі ғалым бұрынғы шешендік пен қазіргі шешендіктің айырмасын қолданылар жерлері, тақырыптары, түрлеріне қарай дәлелдеп көрсетеді. Р.Сыздықова бұрынғы шешендіктің ақындыққа, шешендік сөздің поэзияға жақындығын көркемдеу тәсілдерінің ортақтылығынан, екеуінің де әлеуметтік мүддені көздейтіндігінен, екеуінің де тыңдаушыға психологиялық әсер туғызатынын түсіндіреді. Шешендік сөз бен поэзияның арасындағы ортақтықты тап басып көрсетеді. Ертедегі Греция теоретиктерінің риториканы шешендік пен поэзия туралы ғылым деп қарастыруының өзі осындай ортақ белгілерінен еді.

Бірақ Р.Сыздықова шешендік сөз бен поэзияның бірдей еместігін, екеуінің арасында мынадай айырмашылық бар екендігін билер сөзін мысалға келтіріп көрсетеді: шешендер сөздерінің алды-артында, ішінде түсіндірме-баяндау мәтіндер болады, ал поэзияда түсіндірме баяндаулар болмайды, көркем сөз творчествосында тақырыпты ойдан шығару және оқиға өрісін ойша болжау дегендер орын алатын болса, шешен сөзінің өзегі тек қана шындық болмыс, көркемдеу құралдары мен тәсілдер поэзия үшін шарт болса, шешендік сөзде олар иіні келген тұста ғана қолданар құрал, тармақтардың буын саны жағынан біркелкілігі – поэзияға тән белгі, ал шешендік сөзде біркелкі емес, өлеңде ұйқас тәртібі сақталса, шешендік сөзде ұйқас тәртібі сақталмайды.

Мұнымен қоса, Р.Сыздықова шешендік сөздің басқа тілдік қарым-қатынастан өзгешеленетін белгілерін атап көрсетеді, олар: - шаршы топ пен шешеннің тікелей қарым-қатынасы, - шешен мен шаршы топ арасындағы тоғыспалы әсерлер; - шешеннің сөзіне дауыс ырғағы, мимикасы, т.б. қатысуы.

Р.Сыздықова осы кітапта бұрынғы шешендік сөздерді мазмұнына қарай төрт топқа бөлген:

1.Әлеуметтік-саяси мазмұнды шешендік сөз

2.Әлеуметтік- тұрмыстық мазмұнды шешендік сөздер

3.Білім-ғылымдық мазмұнды шешендік сөздер

4.Сотта қолданылатын шешендік сөздер

Қорыта айтқанда, қазақ шешендік өнері ежелден сөзге дәл осындай сипат беріп, оны саяси, әлеуметтік күш ретінде таныды. Біздің бұл еңбегімізде қазақ шешендік өнерінің негіздері етіп ежелгі сақ, ғұндардың шешендігі, көне түркі шешендігі, орта ғасыр түркі шешендігі алынып, қазақ шешендік өнерінің қалыптасу тарихы ақын-жыраулар шешендігі, билер шешендігі, қазіргі шешендік ретінде кезең-кезеңге бөлініп қарастырылады. Осы арқылы ежелгі грек-рим, қытай, үнді шешендігі тәрізді түркі шешендігі болғандығын, қазақ шешендік өнері сол түркі шешендігінің үзілмеген жалғасы екендігі дәлелденеді.

Г.З.Апересян 5 топқа топтаған.

1.Әлеуметтік саяси шешендік сөз

2.Академиялық шешендік сөз

3.Сотта айтылатын шешендік сөз

4.Әлеуметтік тұрмыстық шешендік сөз

5.Діни қызметте қолданылатын шешендік

1. Қосымова Г. Қазақ шешендік өнерінің негіздері және тілдік танымы. – Алматы: «Ғылыми» ғылыми баспа орталығы, 2005.-296 бет.

2.Т.Садықов. «Қазақтың шешендік сөздері». Алматы 1997ж

3.А.Нұрпейісова. «Тіл мәдениеті курсы». Талдықорған

4.М.Әлімбаев. «Өрнекті сөз ортақ қазына». Алматы 1977
№ 8 Дәріс сабағы

Тақырыбы: Қорқыт ата әңгімелеріндегі шешендік

Жоспар:

1. 
   Қорқыт ата өмірі
   
2. 
   Қорқыт – күйші, сазгер
   
3. 
   Қорқыт ата еңбектері
   

Қорқыт өз өмірінде Алтай, Ертіс, Ұлытау, Кішітау, Есіл, Нұра, Сарысу, Талас, Сайрам, Сыр, Қаратау, Жетісу өлкелерін билеген үш ханға ақылгөй уәзір болған. Елді жаудан қорғау , жер-суды белгілі тәртіппен пайдалану, дау-жанжалдарды ақылмен шешу, қылмысты адамдарды жазалау, әскери күштерді оң және сол деп екі қанатқа бөлу сияқты тәртіптерді белгілеп, әлеуметтік заң жүйесін жасаған.

Қорқыт өз ел-жұртының аянышты халін көріп, одан елді құтқаруды мәңгі-бақи өлмейтін бақытты өмірді аңсайды, елдің төрт бұрышын кезеді. Бірақ ол қайда барса да көр қазып жатқандарға жолығады.

Қорқыт дүниеде өзгермейтін еш нәрсе жоқ деген қорытындыға келіп: «Сынбас темір жоқ, өлмес өмір жоқ» деген екен.

Тарих саласынан ерекше орын алатын түркі тайпасына ортақ ұлы перзенттердің бірі – Қорқыт ата. Тарихи деректермен халық шежіресі бойынша, Қорқыт – тоғызыншы ғасырда Сыр бойында өмір сүрген батыр, атақты ақын, асқан күйші, бақсы-балгер, аңыз кейіпкері. ҮІІІ – ІХ ғ.ғ. төңірегінде Сырдарияның орта және төменгі бойын жайлаған оғыз-қыпшақ тайпаларының мемлекеті болған. Халық аңыздарында Қорқыттың анасы қыпшақ тайпасынан, әкесі Қарақожа оғыздарының Баят тайпасынан екен дейді. Сондықтан да Қорқыт қыпшақтар мен оғыздар арасында өмір сүріп, екі жаққа бірдей ел ағасы атанған. Қорқыт туралы ел арасында сақталған аңыздар көп. Бір аңызда Қорқыт ұзақ жылдар бойы ел басқарған көсем болғанын, өз өмірінде үш ханның тұсында уәзірлік қызмет атқарғаны туралы баяндайды. Ал Қорқыттың теңдесі жоқ күйші-сазгер болғанын халық жадында сақталып, біздің дәуірімізге жеткен «Қорқыт ата күйі», «Ұлардың ұлуы», «Қорқыт сарыны» аталатын музыкалық шығармалар дәлелдейді. Қазақ арасынан шыққан атақты күйші-бақсылар, ақын-жыраулар Қорқыт атаны өздеріне ұстаз, пір тұтқан. Өмір өздерінің өлең жырларын немесе бақсылық сарындарын бастар алдында Қорқыт атаның есімін ауызға алуды басты шарт деп білген. Сондықтан да халық.:

«Жыраудың үлкен пірі – Қорқыт ата,

Бата алған балық бақсы асқан ата.

Таң қалып жұрттың бәрі тұрады екен

Қобызбен Қорқыт ата күй тартқанда», - деп тегін жырламаған.

Академик Ә.Марғұлан: «Қорқыт мұрасына ие болғандарды төрт топқа бөлуге болады: оның біріншілері, - ежелгі бақсы жыраулар. Олар : Қойлыбай, Балақай, Қарамырза, Нысан абыз. Екінші – қобызбен күй шығарған атақты күйшілері: Әл-Фараби, Кербұқа, Ер Шегедей, Досан, Өтеболат, Қанғожа, Құрманғазы, Ықылас т.б. Үшінші – болжам айтатын ойшыл жыраулар: Сыпыра жырау, Асан Қайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Әнет баба, Бұқар жырау, Тәттіқара, Майлықожа. Төртінші – Қорқыт дәстүрі бойынша қобыз бен жыр тасқынын ағызған құйылма ақындар: Жанақ, Сабырбай, Найманбала, Жұмағұл, Базар жырау, Ерімбет жырау, Абыл жырау т.б. Қорқыттың ақындық, күйшілік, бақсылық, ойшылдық мұраларының ХІІ-ХІІІ ғ. бойы бүкіл қазақ даласынан үзілмей келе жатқан керемет өнер желісі екенін дөп басып белгілеп берген.

Қорқыт күйлері мен жырларының маңызы мен мәні жайында академик Ә.Марғұлан 1950 жылы 4-5 мақала жазды. Ол еңбектер «Ежелгі жыр аңыздары» атты кітабында басылып жарық көрген болатын. Ал Қорқыт туралы тұңғыш зерттеу еңбектерін жазған Ш.Уәлиханов пен Ә.Диваевтар еді. Бұл еңбектердің барлығында да Қорқыттың қай дәуірде өмір сүргені, бейітінің қай жерде екені (Қызылорда облысы Қармақшы ауданының орталығы, Жусалы станциясынан 1,5 шақырым жерде Сырдария өзенінің бойына орналасқаны) әңгіме арқауына айналып, жырдағы сөз болатын тәлімдік ойлар терең талдауға алынған. Қорқыттың ақындығын жыраулығын дәлелдейтін фактілер оның «Қорқыт ата» кітабында көп дейді. «Қорқыт ата» кітабының бір қолжазба нұсқасы – Германияның Дрезден кітапханасында, ал екінші қолжазба нұсқасы – Ватикандағы (Италияда) Аростолика кітапханасында сақталып келген.

Қорқыт ата кітабының тәлімдік мәні күшті. Түрлі афоризмдер, қанатты сөздер, ұстаздық ұлағатты ойлар біршама баршылық. Мәселен, имандылық, кісілік, қанағатшылдық, әрекетшілік, жайында айтылатын мынадай ақыл-нақылдарға ой жүгіртуге болады. «Тәңіріне сыйынбаған адамның тілегі қабыл болмайды. Жігіт тірісінде Қаратаудай қылып бір күн тыныштық көрмей дүние жияды, байиды. Бірақ соның ішінен ол өзіне тиісті үлесін ғана жейді. Менмен, тәкәппар адамды тәңірі сүймейді. Басқалардан өзін жоғары ұстаған адамға тәңір бақ бермейді. Дана ойшылдың ата-ананы сыйлау, құрметтеу, үй ішілік сыйласымды қарым-қатынас ұл мен қыз тәрбиесі адамның әр түрлі мінез-құлқы сипаттары жайында айтқан тағылымдары да бүгінгі ұрпақтарға да өнеге болғандай.

Мысалы: «Өзіңнен тумаса ұл өгей, қаншама бағып-қаққанымен ол саған ұл болмайды. Мыңғырған мал жиғанменен адам жомарт атанбас. Анадан өнеге көрмеген қыз –жаман, атадан тағылым алмаған ұл – жаман. Ондай бала ел басын құрап, үйінен дәм беруге де жарамайды».

Қорқыт ата жас өспірімнің елін жаудан қорғап, азамат болып өсуіне де ерекше мән беріп киелі ойлар қозғаған. Осыған орай ол былай дейді: «Жол қиындығын көрмеген, жабы мінген жігітке Кавказ арғымағын мінгеннен келер пайда жоқ. Қолына өткір қылыш алып, соны жұмсай білмеген қорқаққа қылыш сермеп, күшіңді сарп етпе. Батыр туған жігіттің садағының оғы да қылыштай кесіп түседі.Қолыңа ұстаған болат қылышың мұқалмасын. Жауға атқан садағың өткір болсын». Кемеңгер ойшыл жас жеткіншектің жас қонақжай, көпшіл болуын сөзі мен ісінің бір жерден шығуын қалайды. Мысалы, «Қонағы жоқ қараша үйден құлазыған түз артық». «Ата даңқын шығарып, өзінің тегін қуған балаға ешкім жетпейді». «Өтірік сөз өрге баспайды». «Өтірікші болғаннан жарық көріп, өмір сүрмеген көп артық». «Сөзге берік шыншыл адамға бұл дүниеде отыз жылды үшке көбейтіп өмір сүрсе де аз» т.б.

Отбасы үй іші тіршілігінің береке-бірлігі, ұрпақ тәрбиесі анаға байланысты деп ұққан Қорқыт бабамыз оларды төртке бөліп қарастырады. Олардың бір тобы отбасының тірегі, үйдің құты қонақжай, үрім-бұтақтары өсіп-өнген жандар. Мұндайлар «Айша мен Фатимадан бата алғандар» деп ақылды, арлы, еңбекқор аналарды жастайынан тәрбиелеп шығаруды міндет санайды.

Қорқыт - ежелгі түркі тайпаларының ІХ-Х ғғ. Сыр бойында өмір сүрген ойшылы. ҮІІІ- Х ғ. надандық патриархалдық өмір өзгеріп далаға ислам діні феодализм бұлты келе бастағанда Қорқыт соның екеуінде сынап көшпелі тайпалардың еркіндігін жақтаған, ислам дінің орнына мамандық сенімді тұтатып, түркі тайпаларының мүддесінде болған. Ол Сыр бойындағы оғзы қыпшақ ұлысының құрылу, ыдырау кезеңдерін басынан өткерген адам. ХҮ ғ. Асан қайғы осы Қорқыттың ізін қуған.

Қилы-қилы заман болар,

Әулиеден би болар.

Үй басына бір-бірден молда болар,

Қас, жүзі қара сонда болар, - деген жерде Асан феодализмді әсіресе ислам дінін сынап отырса керек.

Көпке дейін біз қазақ эпосындағы осындай тапта феодалдық сарынды жете түсіне алмадық. Феодализм таптық қоғам, ендеше онда феодалдық халықтық мәдениет тенденцияларының бітімсіз тартыста болуы заңды. Біз өткеннің мұрасына тарихқа осы тұрғысынан басымдау келуіміз керек.

Бұл реттен алғанда жете танылмаған орта ғасыр ойшылдарының бірі – Қорқыт. Оның музыкалық, эпостық бай мұрасы. Бұл мұраға тек фольклор деп қарамай, шығыс Ресенансы тұрғысынан да келуге тиіспіз.

Өйткені «Кітаби Қорқыт» жырлары Қорқыттың күйшілік дәстүрлі орта Азиядағы мәдени оянудың ІХ-Х ғ/дың жарқын бір көрінісі болған еді. Қазақ халқы үшін оның эпостық жырлары мен музыкасы теңдесі жоқ жаңалық үлкен прогресс болды.

Халық арасында Қорқыт туралы тасып жатқан аңыздар бар. Ол өзінің астындағы жалғыз түйесін сойып, терісін қобызына шанақ етіпті, дейтін сөзі бар. Қорқытқа тән басты қасиеттің бірі – бақсылығы. Баба Ғұмырды айтпағанда қазақ аңыздарында әруаққа сиынудың басы осы Қорқыттан басталған.

Қорқыт аңыздарындағы басты бір сарын оның ажалдан қашуы. Қорқыт өзінің желмаясына мініп, ел кезіп жүрген. Қайда барса да алдынан екі адам кезігіп, көр қазып жатады. Қорқыт оларға: «Бұл кімнің көрі?» деп сауал қойса,олар «Қорқыттың көрі» деп жауап қатады.

«Қайда барса да Қорқыттың көрі» деген афоризмді екі жақты түсіну керек. Біріншіден ІХ-Х ғ/да оғыз қыпшақ ұлысында әлеуметтік өзгерістер туған еді. Сондықтан Қорқыттың пессимизмін феодализм мен аталық қоғам арасындағы қайшылық ауыспалы заманның таңбасы дейміз. Оған дәлел көп. Мысалы, оның жырларындағы батырлар Өгізбен, Әзірейілді жеңе алмайды. Екіншіден осы ұғымды ертедегі сақ тайпаларының наным-сенімдері де бар. Олар адам өлген соң қайта өмір сүреді деп ойлаған болса, бақсылар Қорқытты дүниеге өлмей тірі кетті деген. «Өлі десем өлі емес, тірі десем тірі емес» деген сөз содан қалған. Бұл ұғымның ізі Шоқан келтіретін «Өлі мен тірінің достығы» деген ертегіде бар. Сонда ата баба культінде алынған Қорқыт «пендеге өлім парыз» деген ислам идеясымен күрескен болады. Қорқыттың өлімі сол идеяны жеңуін меңзеу ме дейміз. Қазақ аңыздарында Қорқыт бір ғана бақсы емес, көптеген күйлер мен дастандар тудырған тарихи тұлға. Кейін бұл аңыздар Ислам санасымен бояла бастаған. Бірақ бұл жай оның жырларында жоқтың қасы. Қорқыт жырлары дала поэзиясының басы, сондықтан оның жырлары мен күйлері, аңыздары қазақ халқына да ортақ.

Қорқыт жайындағы аңыздарды жинақтай келгенде, оның бойындағы үш түрлі өнері айқындала түседі. Біріншіден ол оғыз-қыпшақ ұлысынан шыққан айтулы бақсы, маман. Ә.Диваев бақсы шағатай сөзі, ол балгер сиқыршы деген ұғымды береді.Бұл сөз мөнжүр елінде де бар. Оларда бақсы ақылшы, ғалым дегенді білдіреді. Екіншіден Қорқыт күйші, музыкант ең тұңғыш қобыз сарынын тудырған адам. Үшіншіден Қорқыт –эпос айтушы, әйгілі ұзын жырау оның жырлары оғыз қыпшақтарының өмірінен қалған әдеби тарихи мұра.

Қорқыттың аты ерте замандардан бері бар. Анатомия түріктері оны Баязид сұлтанның баласы еді дейді. Түрік ғалымы Абдулқадыр иман Қорқытты қобызда, тамбурда шебер ойнаған қазақ бақсылары сол Қорқыт атаға табынған дейді.

Қорқыт аңыздары көптеген ғалымдардың назарынан да тыс қалмаған. Мысалы, Вельмиинов «Қайда барсаң Қорқыт көрі» деген аңызды зерттеген.

Жоғарыда келтірілген Ә.Диваев деректеріне сүйенсек Сыр бойында Қорқыт бірде бақсы, бірде әулие. Түркімен аңыздарында Қорқыт-Инал ябы, Ирке дойлы, қай руларының көсемі. Наом мен Жәмиде, Қорқыт түркі тайпаларына әйгілі бақсы, сәуегей адам.

1. 
   Әбілмолдин К.Қорқыт ата туралы хикая//Ұлағат журналы №4, 2005-43-45 беттер.
   
2. 
   Ә. Қоңыратбаев. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы: Ана тілі, 1991 ж.- 86-89 беттер.
   

1. 
   Жүсіп Баласағұнның еңбектері
   
2. 
   Дастан оқиғасындағы шешендік сөздер
   
3. 
   «Құтты білік» кітабындағы шешендік
   

Жүсіп Хас Хажыб Баласағұни Орта азияның белгілі ақыны.Туған жері-Жетісу жеріндегі Баласағұн қаласы. Бұрын бұл қаланы «Күз орда» деп атаған.

Жүсіптің әкесі де ақын,өнерпаз кісі болған.

Қараханидтер мемлекеттің астанасы Баласағұн қаласында хан сарайында өлең айтып, күй шерткен. Кейін ол бұл іске баласын да тартып, Жүсіп әкесімен бірге хан сарайында қызмет еткен. Осында жүріп қоғамдық және жаратылыстану ғылымдарынан білім алады.

Жүсіптің ақын ретінде де, ғылым ретінде де атын шығарған еңбегі - «Құтты білік», «Құдадғу білік» атты дидактикалық поэмасы. Бұл байырғы түркі тілінде жазылған, түркі тілдес халықтардың ортақ қазынасы. Көптеген зерттеушілер бұл поэманы саясат, мемлекет басқару әскери іс жөніндегі философиялық трактат деп жүр.

Шындығында да бұл жалаң әдеби дүние емес. Бұл бүтін бір тарихи кезеңнің мінез-құлқын бойына сіңірген, қоғамдық саяси, әлеуметтік бітімі қанық, моральдық, этикалық, рухани қазынамыздың негізі, арқау боларлық дүние. Ондағы бүгінгі тілімізге,ой-талғамымызға төркіндес, етене жақын орамдарды көргенде, қазақ әдебиетінің, солармен тікелей сабақтаса жалғасқан дидактикалық поэма мен шешендік сөздердің, билердің орағытып, ой тастайтын кең тынысты талғамдарының дәстүрлі бірлігі «мен мұндалап»тұрады.

Жүсіп Баласағұн «Құтты білікті» 1069-1070 жылдары Баласағұн қаласында аяқтаған. Қоғамдық әлеуметтік мәні терең, халықтың моральдық этикалық бағдарламасы іспеттес бұл еңбегін Қараханид мемлекетінің сол кездегі билеушісі Табғаш Арслан хан Боғратегіне тарту етіп, бұған қоса оның арғы тегіне арнап «Дәрдо Хұсаин»деген күй шығарған.

Хан оның бұл еңбегін жоғары бағалап, оған Хал Хажыб деген атақ берген.Жүсіп Баласағұнның аты –жөніне «Хас Хажыбтың» тіркелуінің де мәнісі осында. «Хас Хажыб»-араб сөзі, ханның ең жақын, ең сенімді кеңесшісі деген мағынаны білдіреді.

Ақынның «Құтты білік» поэмасынан басқа жазған көптеген рубайлары да болған. Мысалы: Нашаған қолжазбаларының ішінен оның 600 жылдан астам рубайлары табылған. Олардың да поэзиялық көркемдігі жоғары, философиялық талғамдары терең.