Бағдарламасының титулдық пму ұс н 18. 4/19 парағы (syllabus) Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Күнтуды деген Елбасы бек болған. Даңқы дүйім жұртқа тараған білімді, адал, билеушісі еді. Барлық ісін ақылмен, саясатпен басқарады. Парықсызды жазалайды, ақылсызды қуады. Бұл бектің тұсында елі бақытты болды.

Сол елде және бір Айтолды атты көңілі зерек, ақылды жігіт бар еді «Бекер жүргенше, Күнтудыға қызмет қылайын», - деп жолға шығады. Жолында Көсәлім атты бауырмал жігітпен дос болып, ол Айтолдының мақсатын білген соң, Күнтудыға жақын жүретін Ерсік деген жігіт арқылы хабарын жеткізеді.Біраз уақыт Күнтуды Бектің сынынан өткен соң, уәзір болады. Бектің Айтолдының даналығына күннен-күнге көзі жетеді, сеніміне ие болады.

Күндерде бір күні Айтолды ауыр науқасқа ұшырап, өмірмен қош айтысады.

Уәзірінен айрылу Күнтуды бекке оңай соқпайды, бірақ ажалға араша тұру жоқ. Айтолдының өзі өлсе де, артында істеген ісі, жол ғибрат сөздері және Өгдүлмен атты ұлы қалады.

Арада біраз жыл өткен соң Өгдүмен ер жетіп, әке орнын басады. Мемлекет ісіне араласады. Күнтудының сеніміне қылдай сызат түсірмейді.

Өгдүлменнің Өдғұрмыш атты немере ағасы бар еді. Ол-дағы ел мұңын жүрек қайғысына айналдырып, ақылдың азабын тартқан, сөйтіп елден жырақ қалған, жалғыз өмір сүрген адам болатын.

Күнтуды Өдғұрмышты жанына алмақшы болып, Өгдүлмүшті жұмсап шақырады. Өдғұрмыш патшаға қызмет етіп, кіріптар болудан бас тартады, екі шақыртқанда да келмейді. Хатпен жауаптасқан Күнтуды Өдғұрмыштың даналығына көзі жетіп, екінші рет әңгімелесуге шақыртады. Бұл жолы Өдғұрмыш келіп, біраз келіп әңгіме-дүкен құрысады. Одан соң өз мекеніне қайта кетіп қалады. Бұл кісі 63-ке келген соң өмірдің қалған қызықтарынан безіп жер астына түсіп отырған. Иассауй сияқты өмірінің соңында елден безген Шәкәрім сияқты, ақылман адам еді.

Өгдүлміш пен Өдғұрмыш арасындағы сұрақ-жауаптарда осы мәселе сөз болды.

Өгдүлміш : - жасы келген адам дүниеден безу керек пе?- десе,

Өдғұрмыш: - адамға жақсылық жасау үшін қызмет ету сауап, - деп жауап береді.

Бір күні Өдғұрмыш түс көреді.Түсінде:Елу басқышы бар тайғақ сатымен көтеріліп ең басына шыққанда,бір атты кісі су ұсынады.Суды қанып ішкен Өдғұрмыш көкке ұшып, ғайып болып кетеді.Бұл түсті екеуі екі түрлі жориды .

Өгдүлміш: «Түсің жақсы-ақ түс екен.Сатыға шыққаның – атақ-даңқың әлемге танылып, абыройың асқаны, көкке ұшқаның – мәртебең биік болғаны,суды қанып ішкенің – ұзақ өмір сүріп, тіршілік қызығына батады екенсің »дейді.

Өдғұрмыш: «Елу басқыш сатының басына шыққаным-елуге келгенім, суды ішіп тауысқаным-өмірімнің таусылғаны болар. Өміріммен қоштасармын», - деп інісіне көп өсиет айтып қайтарады. Ажал сағатын жалғыз қарсы алады.

Өгдүлміш қайта айналып келгенде шәкірті алдынан шығып, ұстазының өлімін естіртеді.

Адамның кемелдену жолдары
«Құтты білік» кітабы ақыл, өсиет, дидактикалық сарында жазылған. Ақынның көтерген мәселесі кемел мемлекетті жасау, адамның кемелдену жолдары.

1.Баласағұнның ойынша адам баласының қадір қасиеті-білім мен ақылда.Бұл адамның жетіліп, кемелденуінің алғашқы жолы.Ғылым іздеу мұсылманның бір парызы.

1.Ақыл қайда болса,ұлылық болады

Білім кімде сол білікті болады

2.Тілдің пайдасы мен зияны бірдей

Көп сөйлеме, азайт берер түйірін

Бір сөзбен түй түмен сөздің түйінін.

3.Ізгілік-адамзат үшін ең қажетті қасиеті

Елдің басшысы ізгі болса,халқы да ізгі болады.

Ізгілік-оң,ессіздік -сол, жүзің -ар, оңың -ұжмақ, солың-тозақ, біліп ал.

4.Даңқ пен дәулетке шаттанба,ол бір орында тұрмайды.

Бір орында су, сөз, дәулет тұрмайды,

Жиһангерлер жүре бермей тынбайды

5.Әділеттің жолын қу, шыншыл бол.

Әділ болсаң қараға –ақ, аққа жақ.

Ұрпақтарың жақсы атыңды сақтамақ.

6.Сараңдық пен ашкөздіктен аулақ бол.

Қиды терген салып қоңыз сияқты,

Сараңдықтан асқан не бар ұятты.

7.Иттердің басшысы арыстан болса, иттер де арыстандай күркірер, ал арыстандардың басшысы ит болса, иттің тіршілігін қылар.

8.Тексіз кісі уәзір бола алмайды.

Бет қандай болса, уәзір де сондай.

Жаман-жақсы табыспайды ешқашан,

Түзу-қисық қабыспайды ешқашан.

9.Намысшыл ер бол

Намысшыл ер жаудың исін басады,

Намыссыз ер жер бауырлап қашады.

10.Өз пайдаңнан гөрі,ел пайдасын ойла. Қайырымды бол!

Адам ба адам өз пайдасын күйттеген

Адам нағыз ел пайдасын діттеген.

Ж.Баласағұн кітабы: «Құтты біліктің» кейіпкерлері: Әділет, Бақыт, Ақыл, Қанағат. Осы төртеуі –кемелденудің кепілі. Кітап осы төрт кейіпкерлердің сұрақ-жауабына құрылады

«Құтты біліктен»:

Жүрсін бектер бес нәрседен алыстар,

Есі болса, жұрнақ болса намыстан:

Ұшқалақтың бірі, екіншісі сараңдық,

Үшінші ашу, соған егіз надандық.

Қырсығың-сор, бетті жер ғып жүргізер,

Бесіншісі-өтірік, жерге тірі кіргізер.

Бек бесеуден бойын аулақ ұстасын,

Болсын сонда,басынан құс ұшпасын.

Ең қорлығы-өзімшілдік, залымдық,

Олар жұқса азғаны тек, қаныңның.

Сол үшін жұрт табысады, сенеді.

Бір достық бар тәңірді алған араға,

Болмайды онда қалтырыс та, нала да.

Тағы бірі тек пайда үшін достасар,

Мұнда адамдық болмас түбі қоштасар.

Достассаңдар тәңірді алып ортаға,

Жүгін бөліс ашуланба, шаршама.

Алда құдай берер, кетпес ешқайда.

Егер пайда үшін дос болып табысса,

Қатынаспа түйінін шеш қатысса.

Дос көңілін білгің келсе өзің де,

Сына ашумен, суыт сөзбен жүзіңді.

Білгің келсе сені сүйер сүймесін,

Сұра қимас өзі сүйген дүниесін.

Дүние қоңыз шетін көрсе пайданың,

Сенен кетпес «шеше», «әке»,-деп айналып.

Тілегенін бермесе егер сұрланып,

Көрмегендей бойын тартар тұлданып.

Ақ жүректі туыс, жолдас, бауыр тұт,

Соларға сен болмас қайғы ауырлық.

Дос, туыс сол қуанышта қуанар,

Қайғы келсе қасыңда боп уанар.

Сүйсін десең көп достарың өзіңді,

Тұз, нан ұсын, жарқын ұста жүзіңді.

Дастанның «Білім және шешендік туралы» тарауындағы қанатты сөздер мен нақыл сөздердің адам өміріне берер ұлағаты мол.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.А.Байтұрсынов шығармалары. Алматы,1989ж

2.Қорқыт ата кітабы түркі тілінен аударылған. Алматы 1994ж

3.Ә.Қоңыратбаев. Қазақ эпосы мен түркология. Алматы 1987ж

1.Төле бидің өмірі

2. Төле бидің шешендік сөздері

3. Төле бидің тапқырлығы

Төле Әлібек ұлы (1663-1756) қазіргі Жамбыл облысы Шу ауданының, Жайсаң жайлауында дүниеге келген. Қазақ жерінде: Дулаттан Жоныс, Адам, Жарылқамыс, Жанту би, одан Жайылмыс би,одан Құдайберді би (тоғыз ұлды Құдайберді деп те аталады)

Сол тоғыз ұлдың бірі Әлібектен Төле би туады.Төле би жастайынан ескіше оқып,сауатын ашады. Арабша, парсыша, тарихи кітаптарды, аңыз хисса-хикаяларды көп оқиды. Бір жағынан қазақтың аңыз-әңгіме, өлең, жырларын, шежіре тарихтарын ел арасынан таңдап, өзінен бұрынғы өткен шешен-билер мен хандар, әсіресе, өзінің бабалары Жанту, Жарылқамыс билердің кесімді, тапқыр, өнегелі нақыл, шешен сөздерін ойында сақтап өседі. Төленің әкесі Әлібек тілмар,би болған кісі. Төле бала әкесіне еріп жүріп ел көреді, жұрт таниды. Он бес жасынан билікке араласып,өзінің ақыл, парасаттылығы, әділ шешімі, шешендік өнерімен көзге түседі.

Ол жас кезінде талай жасы үлкен атақты абыз билердің алдынан өтіп, батасын алады.

Төле бала жасы жүзге келген Әнет бабаға барыпты. Әнет баба ынтымақ, ел бірлігі жөнінде әңгіме айтып отырады. Төле «Қалай еткенде бірлік болады, оның күші қандай болмақ» дегенді сұрайды.Сонда Әнет баба, әуелі жауап айтпас бұрын бір бума солқылдақ шыбық алдырады:

-Балам, мынаны сындырып көрші?

Төле буылған шыбықты олай-бұлай иіп сындыра алмайды.

-Енді сол шыбықты біртіндеп сындыршы - Төле ортасынан буылған шыбықты шешіп, біртіндеп пырт-пырт оп-оңай сындырып береді.

Әнет баба:

-Бұдан не түсіндің, балам?-дейді.

Сонда Төле бала:

-Түсіндім, баба, бұл мысалыңыздың мәнісі: ынтымағы, бірлігі елді жау да, дау да ала алмайды. «Саяқ жүрген таяқ жейді» демекші, «Бірлігі, ынтымағы жоқты дау да, жау да оп-оңай алады»дегеніңіз ғой.

-Бәрекелді, балам, дұрыс таптың. Ел билеу үшін, алдымен елді ауыз бірлікке, ынтымаққа шақыра біл. «Бақ қайда барасың-ынтымаққа барамын» дегеннің мәнісі осы, - депті.

Елдің Қазықұрт тауының бөктеріне көшіп қонып жатқан көктеу кезі екен. Бір күні Төленің әкесі Әлібек биге екі даугер жүгіне келіпті. Біреуі:

-Қырдан қуып індеткен түлкім еді, мынау таласып, бермейді - дейді.

Екіншісі:

-Сыртынан жүні жетілсін деп бағып жүрген түлкім еді, оның үстіне жер де, ін де менікі, демек түлкі де менікі. Екеуі осылайша біраз дауласады. Әлібек би даугерлердің сөздерін тыңдап алған соң, баласына сілтеп «мұның билігін Төле берсін» дейді. Даугерлер Төлеге келсе ол бір шыбықты ат қылып далада «айт шулеп» ойнап жүр екен. Алдына келіп дауларын баяндаған соң, бала:

-Түлкі арлан болса,сенікі, - дейді «қырдан қуып келіп індеттім»деген жігітке.

-Ұрғашы болса сенікі,-дейді, «жер менікі» деген жігітке. Баланың бұл билігіне түсінбей әлгілер әкесіне қайтып келеді.

-Балаңыздың сөзіне түсінбедік...

-Төлежан төрелігін дұрыс берген екен,-дейді Әлібек би.

-Түлкінің ұланы жүз сақтайды, ұрғашысы ін сақтайды.Түлкі еркек болса сенікі,сенің қырдан қуып келіп,індеткенің рас,түлкі саған тиеді, ал ұрғашы болса, жер иесі саған тиеді.

Тағы бір аңызда Төле би қанжыға ұрлаған ұрыға ат, шапан айып кеседі. Мәнісін сұрағанда «қанжыға тән сақтайды,тон жан сақтайды»,-деп жауап береді.Сондай-ақ тұсау ұрлағанға да айып салады,оның мәнісін «тұсау ат сақтайды,ат ер сақтайды,ер ел сақтайды»деп түсіндірген.

Ақты ақ деп бағала,

Қараны қара деп бағала.

* * *

Ел-жұрттан қашып, ермегеннен без.

* * *

Ағайын-туған не керек,

Бұл күн жалған өтеді,

Ажал қуып жеткен соң.

* * *

Жатта жалғыз жүрмеңіз.

Қоштаушыңыз жоқ болса

Біле тұрып білмеңіз.

Құлдық ұрсаң дұшпанға,

Арылмайтын сорың бар

* * *

Наданға көзіңді салма,сағың сынар,

Дұшпанға сырыңды айтпа,түбіңе жетер.

* * *

Хан азса,халқын сатады,

1. 
   Төреқұлов Н., Қазыбеков М. Қазақтың би - шешендері. 1,2 - кітап-Алматы: Жалын 1993. – 400 бет.
   
2. 
   Үш жүздің билері. (Қазақтың атақты Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билерінің шешендік өнері мен нақыл сөздері жайында) Қызылорда қаласы, 1998 жыл.
   

№ 11 Дәріс сабағы

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім

а) Қазыбек Келдібекұлының өмірі мен қызметі

ә) Қазыбек бидің шешімдері

ІІІ. Қорытынды

Қазақ жұрты жаратылысынан шешендік өнерге бейім халық. Оның қиыннан қиыстыра, төтеннен төге сөйлейтін тапқыр да ақылды бейнелі де беделді, аталы да баталы, нақыл, қанатты ойлары жөнінде өзіміз де, өзгелер де таңдай қағып айтудамыз. Шешендігінің үстіне қазақ халқы – ақын халық. Түйеге мінгеннің төрт ауыз, атқа мінгеннің алты ауыз өлеңі бар демекші, кез-келген үлкен-кіші, әйелі еркек «ауылдың алты ауызынан», «қонақ кәде», «жар-жар», «бет ашар», «той бастарды» домбыраға салып термелей жөнеледі.

Би, шешендер даулы мәселені түйінді төрт-ақ ауыз сөзбен тындырып отырған. Тындырғанда да хатсыз, хабарсыз, ауызша жүзеге асып, бітіп жатқан.

Билер шешендігі біршама толық зерттелген сала. Шешендік өнерді зерттеген ғалымдар, шешендік өнерді билер сөзімен байланыстырып шешен – билердің ұтымды, тапқыр сөздерін көркем сөз ретінде қарастырылып келеді. Көркем де ойлы сөздің иелері шешен-билер мемлекет тағдырына араласып, ұлтының болашағы мен бірлігі жолында халқының тәуелсіздігі мен намысы үшін ауыздыға сөз, аяқтыға жол бермеген, сөйтіп қазақ даласында әрірек барсақ көшпенділер сахарасында темірдей тәртіппен ізгіліктің қанат жаюына, демократияның жандануына ат салысқан тұлғалар, қоғам қайраткерлері.

Сондықтан да халық өзінің от ауызды, орақ тілді, қарқынды қақ жара әділ билік айтатын шешен билерін ханнан бетер қадірлеп, сыйлап, олардың айтқан кесімді, бітімді сөздерін жадында сақтап келген. «Түгел сөздің түбі бір түп, атасы Майқы би», «Төле би былай депті», «Қаз дауысты Қазыбек би айтыпты», «Әйтеке би айтқан сөз екен» деп ауыздарынан тастамайды.

Тарихи жазба деректерге қарағанда, кемеңгер Қазыбек би 1667 жылы Сыр бойында дүниеге келген, 97 жасында, яғни 1764 жылы көз жұмған. Қаз дауысты Қазыбектің тегіне, затына сүйегіне зер салсақ, Орта жүздің Арғын тайпасының Қара кесек руынан шыққан. Әйгілі ділмар Шанжар абыздың немересі Бұлбұлдың шөбересі. Ал өз әкесі – Келдібек би. Анасының есімі – Тоқмейіл. Қазыбек биден Бекболат би, бұдан Тіленші би. Тіленші бидің баласы Алшынбай би (Құнанбай Қажының құдасы, Абайдың қайын атасы). Алшынбайдан Бәпи тарайды. Атақты әнші –композитор Мәди Бәпидің ұрпағы.

Қазыбек есімі халыққа қазақ пен қалмақ арасындағы шапқыншылық кезінде екі елдің арасына бітімші-бүтінші болған батыл елші, парасатты мәлімгерлер ретінде мәлім. Халық аңызына қарағанда, Қазыбек (он төрт жасында делінеді) Тайкелтір би бастаған қазақ елшілерінің құрамында қалмақ ханы Қоңтәжіге барып, батылдығымен әрі сөзге шешендігімен көзге түскен. Қазыбектің табандылығы мен тапқырлығының арасында ғана осы сапарда қазақ елшілері теңдікке жетіп, қалмақ шапқыншылары байлап әкеткен адамдарын, айдап әкеткен малдарын қайырып алып қайтады. Осы жолда Қазыбек «Қаз дауысты Қазыбек» деген құрметті атаққа ие болады. Қаз дауысты Қазыбектің бұл елшілік еңбегін Шоқан Уәлиханов та естіген. Ол «ХYІІІ ғасырдың батырлары туралы тарихи аңыздар» дейтін мақаласында былай дейді: «Үш жүздің батырларынан сіз кімді артық көресіз» деп Абылайдан сұрағанда ол былай деп жауап беріпті: «Бізге дейінгі екі кісіге таң қалуға болады. Олар тоқсан туысын тұтқыннан құтқарып алған қаракесек Қазыбек және тағы да осындай өзінің тұтқында кеткен адамдарын босатып алған Уақ Дербісәлі. Біріншісі Қалданның өзі алдына барып босатып алған, ал соңғысы өз ауылында жатып дұшпаннын қорқытып алдырған».

Қазыбектің қазақтың ұлы көршісі орыс елімен де татулық, достық қатынасты жақтағанын бейнелейтін аңыз әңгімелер мен жазба деректер бар.

Халық шежіресі бойынша, Қазыбектің Бекболат, Қазымбет, Базаргелді, Барқы, Сырымбет деген бес ұлы, Маңқан есімді бір қызы болған. Қазыбек қайтыс болғанда, осы қызы жоқтау айтқан екен.

Өсиет қылдың қазаққа,

Сарыарқа деген қонысың.

«Қалмақ, сартпен жауласпа,

Болмасын, - дедің, - жұмысың,

Өнерсіз өскен ел едің.

Біреу саған жау болса,

Паналауға жарайды.

Мынау көрші орысың,

Орыспенен жауласпа,

Есіңде болсын бұл ісім».

Қазыбектің шешендік, алғырлық, әзілдік қасиеті жеті жасынан-ақ көзге көріне бастапты дейді бір аңызда. Ас беріп, бәйге жарыс болып жатқанда бір құла қасқа жүздеген аттан озып келеді. Тойханада жүрген бір жігіт:

• 
  Мынау менің тай күнінде жоғалтқан бәсірем, - деп, оның шылауына орала кетеді. Бәйгеге қосып тұрған адам:
  
• 
  Өзімнің құла биемнен туған атым, - деп оған жеңіс бермейді. Осы арада дау-жанжал туады.
  

• 
  Келдібек биге жүріңдер, - деп ертіп барады. Келдібек екі жағын сұрастыра келіп, не істерін білмей отырып қалады.Сонда әкесінің жанында отырған жеті жасар Қазыбек екі даугерге қарап:
  
• 
  Қандай дәлелдерің бар, айтып көріңдерші? – дейді. Құла қасқаны бәйгеге қосқан кісі:
  
• 
  Енесін бір көрсем, одан туған төлді дәл айта аламын. –дейді .
  

• 
  Мал бағып өскен қазақпыз ғой. Енесін көріп төлін, төлін көріп енесін айнытпай табамын.
  
• 
  Олай болса, - дейді Қазыбек бала, - анау көгендеулі тұрған қозы, лақтан екеуің екі қозы ағытып әкеліңдер?! Екі жігіт жарайды деп, көргеннен екі қозы жетектеп келеді.
  

Екеуі өріске барып, екі саулықты әкелді.

• 
  Қозыны енесіне салыңдар, - дейді бала. Атқосқан жігіт қозысын енесіне салса, әлгі әкелген саулығы алмайды. Қозы да жеріп қашады. Ал «тайында жоғалтқан бәсірем» деген жігіт қозысын саулыққа сауса, иіскелеп, қозыны емізіп тұра қалады. Сонда Қазыбек атқа иелік етіп жүрген кісіге:
  
• 
  Ал, ағайын, мына жігіттің мол тапқыштық қасиетіне күмәныңыз бар ма? – деп сұрайды. Ол төмен қарап үндемей қалады. Қазыбек көпшіліке қарап:
  
• 
  Қане, жұртшылық, бұған сіздер қалай қарайсыздар? – дегенде айнала төңіректеп тұрғандар:
  
• 
  Бала дәл шешім айтты, атасына рахмет, бәйге тай күнінде жоғалтқан жігіттікі десіп, тарапты.
  

Жантай деген бай малшысымен төбелесіп, сол төбелесте байдың бір күрек тісі сынады. Малшы «сенен шығамын» деп ақысын сұрайды. Бай «тісімді сындырдың, соның төлеуі үшін алдым» деп ақысын бермейді.

Жантай тұрып:

Мынау менің жолшым еді, өзіммен төбелесіп, бір күрек тісімді сындырды.

Бұның құнын сұрасам бермейді

Жалға жүрген ақымды бер деп

Жүр, - дейді. Сонда малшы тұрып:

Мен жалға жүрдім Жантайға,

Бір тай алмақ болып алты айға

Бір асына жарытпады

Мен күшіме жарытпадым

Сонан барып төбелес туды,

Жазым боп күрек тісі сынды.

- Байдың аты бай емес пе, ақымды бермейді, үйінен қуады. Би ата әділдігіңізге жүгінгелі келдім, - деп сөзін аяқтапты. Бұл дауға Қазыбек мынадай билік айтыпты:

- Ас адамның арқауы еді. Жантай асқа жарытпаған соң малшыға күш қайдан дарысын. «Аш кісі ұрысқақ» деген төбелістің шығуына да өзің себепкер болғансың. Сондықтан мынаның ақысын бер, күрек тісің құнсыз. Еркектің қалған тісі аман болса, бір күрек тістен келер кемшілік жоқ. Ал әйелдің күрек тісі, әрі көркі әрі жіп қиятын қаруы, - дейді.

* * *

- 1 –

Ақылшы болса, ағайың жақын.

Бауырмал болса, інің жақын,

Инабатты болса, келінің жақын.

Алдыңа тартқан адал асың,

Қимас жақын - қарындасың.

Сыбайлас болса, нағашың жақын.

Адал болса, досың жақын,

Еркелейтін немерең жақын.

Жан серігің жас кезеңнен,

Бәрінен де әйелің жақын.

- 2 -

Құт береке - атаң қымбат,

Аймалайтын - анаң қымбат,

Мейірімді - апаң қымбат,

Асқар тауың - әкең қымбат,

Туып-өскен елің қымбат,

Ұят пенен ар қымбат,

Өзің сүйген жар қымбат.

- 3 -

Арадан шыққан жау қиын,

Шанышқылаған сөз қиын.

Дәл осындай жағдайда,

Пана болмас өз үйің.

Жазылмаса дерт қиын,

Іске аспаған серт қиын,

Ақылыңнан адасып,

Өзің түскен өрт қиын.

Тентек болса ұл қиын,

Не істеріңді біле алмай,

Ашиды сонда бас миың.

Қаз дауысты Қазыбек аталып бүкілі қазақ даласына атағы жайылған. Қазыбек бабамыз 1764 жылдың желтоқсан айында өзінің қыстауы Теректі бұлақ басында 97 жасында дүниеден қайтты. Ел-жұрт бірнеше күн аза тұтқан.

Бұл айтылғандардан қорытынды шығаратын болсақ – Қазыбек Келдібекұлы кезінде қазақ халқын жапсарлас қалмақ, өзбек және орыс елдермен тату көпшілікке шақырған және Қазақстанның Ресейге қосылуына ат салысқан өз заманының озық ойшылы, Қоғам қайраткері болған.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Төреқұлов Н., Қазыбеков М. Қазақтың би - шешендері. 1,2 - кітап-Алматы: Жалын 1993. – 400 бет.

2.Үш жүздің билері. (Қазақтың атақты Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билерінің шешендік өнері мен нақыл сөздері жайында) Қызылорда қаласы, 1998 жыл.
№12 Дәріс сабағы

Тақырыбы: Әйтеке Бәйбекұлы (1683 – 1722)

Жоспары:

1.Әйтеке бидің өмірі

2. Әйтеке бидің шешендік сөздері

3. Әйтеке бидің тапқырлығы

Әйтеке (шын аты Айтық) Бәйбекұлы (1683 – 1722). Кіші жүзден шыққан қазақтың атақты шешен биі.

Қазақ шежіресінде Жаңарыстың бір аталарынан Алшын одан Сарыбас, Пұсырман, Шеңгір, Төртқара шығады. Төртқарадан Қарашы, одан Сейтқұл. Сейтқұлдан сегіз бала болған. Соның бір кезінде Самарханды билеген Жалаңтөс батыр еді.

Әйтеке сол Жалаңтөстің немересі. Ақшаның үшінші баласы Бәйтектен туған. Ақша Жалаңтөс батырдың әкесі бір, шешесі бөлек туысы екен.

Әйтекенің шыққан тегі жөнінде тағы бір шежіре бар. Оны Қызылорда облыстық тарихи және мәдениет қоғамның төрағасы Шайхислам Серікбаев («Егеменді Қазақстан», 8 ақпан 1992 жылы) жазыпты:

«Әлімнің алты баласының біреуі Қарамашақ. Одан Оразгелді Ораз, Жаншұқыр Қараш деген төрт бала туады. Қараштан екі бала – Ақпан, Тоқпан. Тоқпаннан үш бала – Тоғамыс, Шобан, Сейтқұл. Сейтқұлдың бәйбішесінен (Сырым кемпірден) Сейтмәмбет, Төлеш, Ақша. Тағы бір әйелінен (қара кемпірден) Жалаңтөс Дүйсенбай, Матай, Түрікмен, Қоян туады. Бұларды «сегіз Сейтқұл» дейді. Ақшадан алты бала - Шал, Бәйбек, Қонысбек, Жоламан, Бекпенбет, Бөкенші туады. Бәйбектен үш бала - Кешубай, Қашқын, Әйтеке тарайды».

Әйтеке бидің қай ауылда, қай жылы туғаны әзірше анық емес, әркім әртүрлі жазып жүр.

Әйтеке би жөнінде белгілі жазушы Әбіш Кекілбаев өзінің «Егеменді Қазақстан» газетінің арнайы тапсыруы бойынша жазған «Әйтеке би» атты (1991 жылы 23 қараша) жан-жақты зерттеп толғана отырып, Әйтеке би қақында көптеген жайларды анықтай түскен. Бүкіл қазақ сахарасын таңыртқан әйгілі «Елім-ай» әнінің дастанының авторы атақты Толыбай сыншының баласы Қожаберген:

«Өткен жылы Әйтеке би дүниеден өтті

Келгенде елу алты жасқа ажал жетті.

Бағыну бір көсемге дұрыс қой деп,

Боларын осы апаттың болжар етті

Өткен күн ойлағанмен қайта оралмас,

Ұшқан бақыт басыңа қайта қонбас.

Өсиетін Әйтекенің естеріне алып,

Қазыбек,Төле, Ақсуат шайқады бас, -деп жырлапты.

Бұл жерде Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би болса бүкіл қазақ жұртына атағы белгілі бас билер. Ал Ақсуат би Әйтеке би қайтыс болғаннан кейін соның орнына сайланған Кіші жүздің аға биі.

Әйтекеге шешендік тапқырлық өнер бала кезінен дарыса керек.

Қозы бағып жүрген жас кезінде Әйтеке үш аттылы жолаушыға жолығады.

• 
  Ассалаумағалейкум, ағалар?
  
• 
  Әликімүссалам.
  
• 
  Кімнің баласысың?
  
• 
  Бәйбек баласымын.
  
• 
  Бәйбектің баласы болсаң, білетін шығарсың, Қосуақ бидің ауылы қайсы?
  
• 
  Айтайын, онда не шаруаларыңыз бар еді?
  
• 
  Ойнап жүрген баламызды осы елдің бір адамның аты теуіп өлтіріп, соған құн даулап Қосуақ биге жүгінгелі келеміз.
  
• 
  Қосуақ бидің үйі анау тұрған боз үй. Егер балаңызды ат босағада тепсе бүтін құн, жабықта тепсе жарты құн, түзде тепсе төрттің бірін аласыздар. Қосуақ би де осыны айтар, осылай демесе осып айтар жолдарыңыз болсын, - депті, әлгілі бала.
  

• 
  Баламды ат босағада тепті, - десе, екінші даукес:
  
• 
  Жабықта тепті, -депті. Би айыпкерге «сөйле» дейді. Сонда айыпкер кісі:
  
• 
  Атым босағада да, жабықта да тұрған жоқ. Анадай жердегі кермеде байлаулы тұр еді. Біз үйде шай ішіп отырсақ, апыл-тапыл басып жүрген жас бала аттың артына барып, құйрығынан ұстай бергенде, ат теуіп өлтіріпті. Бұған мен кінәлі емеспін. Баланың шешесі кінәлі. Айдалада байлаулы тұрған аттың астына баласын неге жібереді? – депті. Сонда Қосуақ би:
  
• 
  Баланы ат босағада да, жабықта да емес, түзде тепкені анықталды. Айыпкер құнның төрттен бірін төлесін, - деп билік айтыпты. Сонда өлген баланың әкесі:
  
• 
  Япырым-ай, осы билікті бізге жолда кездесіп, жөн сілтеген бір қойшы бала айтып еді. Түбінде сол бала елді аузына қаратқан би болар, - деген екен.
  

• 
  Айтық Бәйбекұлы әлі Әйтеке аталмаған жас кезінде Қазыбек биге жолығыпты дейді ел. Сонда ел билегеніне араласып, атағы жайылып қалған аға би:
  

Елінің оңы болады.

Атадан жаман ұл туса,

Келінің соңы болады. –

деген, сен сол ұлдың қайсысы боласың? – депті. Сонда оның алдына жүгініп отыра кеткен Айтық:

Ораздының кәрісі,

Қартайғанда қазына болады.

Аразданың кәрісі,

Қартайғанда қазымыр болады,- демекші, сіз өзіңіз соның қайсысы боласыз? – деп қарсы сұрақ қойыпты.

Қаз дауысты Қазыбек Қаражігіттің батылдығына риза болыпты:

• 
  Е, е, жігітім, халық сөзімді тыңдаса, қазынасы болармын, - дейді Қаражігіт:
  
• 
  Мен де, халқым, қаласа, елімнің оң сөйлер ұлы болармын, - деп, орнынан тұрып Қазыбек ағасына қайта сәлемдесті, - дейді.
  

Әйтеке бидің шешендік сөздерін қастерлей жинап, мақала жазған білгір ғалым Балтабай Адымбаев ол жөнінде былай жазады:

«Қазақ руларының басын біріктіріп, бір орталыққа бағындырған және туысқан қазақ, қарақалпақ, қырғыз халықтарын одақтастырып жоңғар-қалмақ шапқыншылығына қарсы бірыңғай халық майданын құрған Тәуке ханның кеңесші, көмекшілерінің бірі Әйтеке болған. Сайып келгенде, Әйтеке шешендігімен бір кезінде ел басқарған, заң жасасқан феодалдық қазақ мемлекетін құрысып нығайтуға үлес қосқан қоғам қайраткері (Б.Адамбаев, Ел аузынан. 1989, 48 бет)

Әйтеке бидің артында қалған қайсыбір шешендік мұраларды алып қарасақ, одан ел қамын, өзінің туған халқының зар мұңын жеп айтқан ой пікірін аңғарамыз. Бұған оның Ормамбет биге айтыпты дейтін мына сөзі дәлел:

-Бай болсаң халқыңа пайдаң тисін,

Батыр болсаң жауға найзаң тисін.

Бай болып елге пайдаң тимесе,

Батыр болып жауға найзаң тимесе,

Елден бөтен үйің күйсін!..

Әдебиет, өнер тарихында рухани таза болмысы мен турашылдығымен, даналығымен, күйлі қуатты әрі сымбатты сөздерімен аты аңызға айналған ақыл-ой алыптарының бірі - Алшын Әйтеке би. Ол ұлттың біртұтастығын сақтаған мемлекеттің ірге тасын көркейте қалаған, елінің есендігімен еңсесі биік болуы үшін қайраткерлік, санаткерлік - мәмлегерлік, батылдық шешендік өнерінің күш қуатын мейлінше сарқа пайдаланған текті тұлға.

Әйтеке биді Үйсін би мен Қаракесек Қазыбек биден кіші деп айтып та, жазып та жүр. Алайда ол жайлы ХYІІІ ғасырдың басында болған ұлы оқиғаларда, атап айтқанда, «ақтабан шұбырынды» жылдарында я болмаса Әбілхайыр ханды Барақ сұлтан өлтірген шақта, әйтпесе орыс-қазақ қатынастарында бір де бір жазылған нақты дерек көрсетілмейді.

Әйтеке бидің үлкендігі турасындағы мынадай бір жәйтті Мәшһүр Жүсіп «Даналар» атты өлеңінде келтірген:

Қазыбек, Әйтекедей көсем өткен,

Әлдибек, Айтпай, Майлы шешен өткен.

Жолы үлкен, жасы кіші Төле бидің,

Әйтеке, Қаздауысты Қазыбектен.

Қазақ халқының білгір шежіресі Қожаберген жыраудың «Елім-ай» дастанында (ХYІІІ ғ.) Әйтекенің елу алты жаста дүниеден өткені келтірілген.

Әйтеке би артына сөз қалдырған, есімі ел жадында сақталған қазақ шешендерінің бірі. Шоқан Уәлиханов белгілі билердің бірі ретінде Әйтекенің есімін Төле бимен қатар атайды.

Қазақ руларының басын біріктіріп бір орталыққа бағындырған және туысқан қазақ, қарақалпақ, қырғыз халықтарын одақтастырып жоңғар-қалмақ шапқыншылығына қарсы біріңғай халық майданын құрған Тәуке ханның кеңесшісі, көмекшілерінің бірі Әйтеке болған. Сайып келгенде, Әйтеке – шешендігімен бірге кезінде ел басқарған, заң жасасқан, феодалдық қазақ мемлекетін құрысып нығайтуға үлес қосқан қоғам қайраткері.

Өрелі өркениетті бір тұтас мемлекет болу үшін ынтымақ, бірлік ауадай қажет екені ежелден белгілі. Өйткені ел ішінде ауыз бірлік болса, берекелі мағыналы істер мол болады.Адамның жүйкесі тозбайды, жұмысқа ерекше қабілеті артады, өмірін кеңейтеді, елін есейтеді. Бұл орайда халық қазанын қайнатқан Әйтеке бидің мәні мен сәні үйлескен мына бір күйлі қуатты лебіздерінде дүниетаным тереңдігі, алысты болжар көрегендігі айқын көрініс тапқан.

1. 
   Ағасы келсе ардақтап атын байлағандай,
   

Тындырымды інісі болса,

Қанат құйрығы сай болып,

Көңілі жай болып,

Ағаның алар тынысы болса.

Інінің міндеті - басқару,

Ағаның реті – бас бағу емес пе?

2. 
   Екі адам керіссе, оның арты қызыл шоқ.
   
3. 
   Біз-үш жүз керіспейік, келісейік.
   

Хандық түгел, ондық та жоқ.

Мен – 29 рудан құралған кіші жүзбін,

Әрі көппін, әрі батырмын, әрі бимін.

Керісер болса, осы үшеуі маған – жайсыз,

Сендерге жоқ.

Енді бір аңызда ауылына келіп отырған Төле би мен Қазыбек Әйтеке баладан «жігіттің жақсысы қандай болады?» - деп сұрапты.

• 
  Дұрыс сөзге тоқтай білген, басқаны сөзіне тоқтата білген, - дейді Әйтеке.
  

1.Төреқұлов Н., Қазыбеков М. Қазақтың би - шешендері. 1,2 - кітап-Алматы: Жалын 1993. – 400 бет.

2.Үш жүздің билері. (Қазақтың атақты Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билерінің шешендік өнері мен нақыл сөздері жайында) Қызылорда қаласы, 1998 жыл.
№ 13 Дәріс сабағы

Бұқар жырау шығапмаларының зерттелуі

Жоспар:

1. 
   Бұқар жыраудың өмірі
   
2. 
   Бұқар шығармаларының зерттелуі
   
3. 
   Бұқар жыраудың тіл шеберлігі
   

Бұқар жырау шығармашылығы ертеден бері үздіксіз зерттеліп келеді. Бұған М.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Марғұлан, Е.Ысмаилов, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, Х.Сүйінішалиев, М.Мағауин, Ы.Дүйсенбаев, Қ.Мұханбетжанов, М.Жармұхаммедов секілді зерттеушілер айтарлықтай үлес қосты.Аталған зерттеушілердің бір тобы жырауды өзі айтқан тоқсан үште қайтыс болды деп көрсетсе, енді бір тобы жүзден асып өлді деп жазады. Алайда бұлардан өзгешелеу тұрған бір дерек Е.Ысмаилов кітабында келтірілген. Бұл бойынша жыраудың туған жылы 1685 деп, ал қайтыс болған мерзімі 1777 деп көрсетілген. Дәл осы деректердің дұрыстығын әдебиетші Қ.Мұхамбетжановтың «Семей таңы» газетінде (13 май 1977жыл) жарияланған мақаласы да дәлелдеп берді. Бұқар жырау ұрпағын Қабыкен Қазиевтен жазып алған А.Сейдімбеков деректері де толық растайды.Сол себепті жыраудың туған, өлген жылдары туралы, айтқан да осы мәліметтерді негізге алған жөн.

Бұқар жырау өмірінің ел тарихында «ақтабан шұбырынды, алқа көл сұлама» аталған қатерлі заманда халық көсемі Абылайдың қасында жүріп, оны қиын сәттерде ақыл - кеңес беретін қабырғалы биі аталған. Ел тағдыры шешілер ауыр күндерде жырау ханға дұрыс бағыт беріп, азаттық пен тәуелсіздіктің қорғаны болып отырған. Бұқар жырау 18 ғасырдағы қазақ әдебиетінің ең көрнекті өкілі. Арқалы жырау, қабырғалы би Бұқар өз тұсындағы, қазақ хандығының бас идеологы болады. Ісімен де, жырымен де Абылай хан саясатын мейлінше қолдайды. Хандықтың нығаюы, хан үкіметінің берік болуы жолында күреседі. Өз шығармаларында Абылайды сырт жауларға қарсы күресте айрықша қайрат көрсеткен қайтпас батыр, ел қамын жеген көреген көсем ретінде бейнелейді.Алайда ханға орынсыз бас ұрудан ада жырау қажетті жерінде ащы шындықты айтудан тайынбайды,оны сынау, шенеуге дейін барады. Сонымен қатар, жырау өз шығармаларында Россиямен жауласпау, онымен тату көршілік сақтау керектігін насихаттаумен айналысады. Алайда, Бұқар патша өкіметінің түпкілікті мұратында, нақты пайымдаған еді.

Бұқар шығармаларынан жыраудың өзі өмір сүрген қилы заман келбеті айқын танылады. Хан-сұлтандардың, ірі феодалдардың әр жүзде, тіпті кейде жекелеген руларда өз билігін жүргізбек болған, ұлттық мүддеге қайшы, баққұмар саясаты, руаралық тартыстың күшеюі, заманның өзгеруіне байланысты адамдардың санасындағы құбылыстар міне, осының бәрі белгілі мөлшерде жырау өнер намысынан көрініс тапты. Бұқар қазақ қауымының ежелгі тұйықтықтан арылуға бет алғанын, көне патриархалдық қатынастар бұзыла бастағанын көреді, осының бәрі болашақта жүзеге асар түбегейлі өзгерістердің басы ғана екенін түсінеді. Алайда жырау мұндай құбылыстардың көбін ұнатпайды, сенімсіздікпен қарайды. Тіпті, туған халқының болашағына күманданып писсимизмге берілетін тұстары да бар.

Бұқар жыраудың әкесі Қалқаман батыр сірә, ел билеуші шонжар емес, жеке басының ерлігімен ғана аты шыққан адам болса керек. Жыраудың қайда оқығаны, қандай өмір мектебінен өткені туралы нақты деректер жоқ. Біз тек оның ерте көтеріліп, Тәуке тұсында-ақ хан төңірегіндегі ықпалды билердің бірі болғанын білеміз.

Алайда Бұқардың Тәукеден соңғы әміршілермен тіл табыса алмағандығы аңғарылады.

Жырау кедейшілікке ұрынады. Тұңғыш биографы Мәшһүр Жүсіптің айтуына қарағанда және өз шығармаларынан да көрінетіндей. Бұқардың, тіпті сауып ішер малы, мініп түсер аты болмайды. Жырау алпыстан асқанша осы жарлы, кембағал халде күн кешеді. Алайда, өмірінің соңғы кезеңінде Бұқар жай ғана арқалы жырау, ақылшы аға емес мемлекет істеріне елеулі ықпал етіп отырған, қабырғалы биге өз заманының ұраншысына айналады.Жырау бір ғасырдан астам жасап,1781 жыл шамасында қайтыс болады. Сүйегі Баянауылда Далба тауының етегіне жерленген.

Қазыбек пен Бұқар

Бұқар жыраудың өте қартайған кезінде көңілін сұрамақ болып Қаз дауысты Қазыбек би келеді.

Төсекте жатқан Бұқар жырау:

• 
  Бірден онға дейінгі санның мағынасын маған ешкім айтып бере алмады. Қазыбек, сен айтып берші,- деген екен. Сонда Қазыбектің берген жауабы:
  
• 
  Бір дегеніңіз – бірлігі кеткен ел жаман. Екі дегеніңіз – егесіп өткен ер жаман. Үш дегеніңіз – үш бұтақты шідерден шошыған ат жаман. Төрт дегеніңіз – төскейге шыға алмаған кәрілік жаман. Бес дегеніңіз – берекесіз ел жаман. Алты дегеніңіз – аймағын билей алмаған адам жаман. Жеті дегеніңіз – жетем деген мақсатына жете алмаған жаман. Сегіз дегеніңіз – серкесіз бастаған қой жаман. Тоғыз дегеніңіз – толғанғаның. Он дегеніңіз - өткеніңіз, о дүниеге жеткеніңіз, - болған екен.
  

1.Қазақ ССР Ғылым Академиясы М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты 2 томдық.

2.Бес ғасыр жырлайды, Алматы. «Жазушы»1980

3.Бұқар жырау Қалқаманұлы шығармалары,Алматы 1992.

1) Жарапазан өлеңдері дегеніміз не?

2) Жарапазан өлеңдерінің қазақтың әдет-ғұрпына байланысы

3) Жарапазан өлеңдеріндегі діни ұғымдар

Қазақтың өткен кезде дін салтына байланысты туған шығармаларының бір түрі – жарапазан өлеңдері деп аталады. Жарапазан айту салты қазақ арасында ислам діні енгеннен кейін туған.

Ислам діні бойынша оны қабылдағандар үшін жылына отыз күн ораза ұстау, күніне бес рет намаз оқу, қайыр-садақа беру міндет саналған. Олай етпеген жағдайда адам өлгенде жұмаққа бармай, тамұқтың отына күйіп жанады деп уағыздаған. Осының бәрін үгіт-насихат түрінде айту үшін дін иелері поэзияны пайдаланған.

Өйткені дін сөзі деп қожа-молдалар айтатын араб тілін қазақтар түсінбеген. Біріншіден, өз сөздерін халыққа ұғындыру үшін өлеңді қолайлы көрген. Екіншіден,қазақ халқының сауықшыл, өлеңшіл, үгіт сөзге құлақ түргіш келетінін ескерген. Жарапазан өлеңдерді ораза кезінде, құрбан айт кезінде садақа сұраушылар айтатын болған.

Айтамын байлар сізге жарапазан,

Молдалар ертең ерте айтар азан.

Айтқа жарапазан қайыр берсең,

Барғанда ақыретке болмас жазаң - деген сияқты сөздермен жарапазан айтушылар әндетіп, құдайды мақтап үгіт-насихат айтатын болған.

Жарапазан айтушылар өздерінің тұрмыс-тіршілігін, ауыр халін айтып садақа сұрап бір елден екінші елге жағалап жүріп айтқан.

Ассалаумағалайкүм, ақтан келдік,

Ауылы Арғын-Найман жақтан келдік.

Жарапазан айтумен үміт қылып,

Балалардың азығы жоқтан келдік.

Жарапазан өлеңдеріндегі көркемсөз, мұңлы зар, әртүрлі ақындық шеберлікпен айтылған өлеңдер адамдарға өте әсер еткен. Кей кезде жарапазан өлеңін айтушылар үй иелерін құттықтап, тілек айтып, сыйлық алатын болған.
Айтамыз жарапазан еліңізге,

Байлаңыз бір орамал белімізге.

Байласаң бір орамал белімізге,

Барамыз мақтап-мақтап елімізге.

Жарапазан өлеңдерінен халықтың көне дәуірдегі ҮІІ-ҮІІІ ғасырдағы әдет-ғұрыптарының айшықтарын көруге болады. Жарапазан әндерінде отбастарына денсаулық, мал-жанының көбеюі туралы, сәттіліктер мен жақсылықтар тілеп, адамдарға ізгі ниет білдіреді. Жасы үлкен кісілер жарапазан-бата береді.

Жарапазан батасы,

Сөзімнің жоқ қатасы.

Ораза тілеп айтамын,

Көрші үйдің атасы, - деп көрші-көлемге айтатын болған.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. 
   Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Алматы: Санат, 1996-68-69 б.
   
2. 
   Байқадамова Қ., Темірбекова А. Қазақтың әдет-ғұрып, тұрмыс-салт әндері. Оқу құралы, Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың Білім Академиясының республикалық баспа кабинеті. 2001-298 б.
   

Бала өмірдің жалғасы деп қараған халқымыз ұрпағына өнеге үйретіп үлкен азамат етіп өсіруге үнемі көңіл бөлген. Ертедегі қоғамнан бастап баланы еңбек сүйгіш, шынайы қасиеттерге баулыған. Отбасының жеміс берер гүлі, алтын діңгегі – бала. Сондықтан бесіксіз үйде береке жоқ деп түйіндеген.

Отбасының түтіні сөнбеуі үшін өмірдің мәні де, сәні де, жалғасы да бала деп есептелінген. Баланың көп болуын қалаған.

Бір баласы бардың шығар-шықпас жаны бар,

Көп баласы бардың үйінде шамы бар.

Бала адам болса, мұратыңа жеткенің,

Бала өліп атасы қалса, арманда кеткенің,

Артында қызы бардың көзі бар,

Артында ұлы бардың өзі бар - деп бала дүниеге келмей жатып қамқорлық жасаған. Аяғы ауыр әйелге жүк көтертпеген. Әйелдің жерік асын тауып берген. Жас босанған әйелге мал сойып, қалжа тартып, сорпа ішкізіп, жас еттен қуатты тамақ берген. Атам қазақ:

Балалы үй – базар,

Баласыз үй – қу мазар, - деген.

Нақыл сөз

Нақыл сөз дегеніміз - өнеге-өсиет ретінде айтылатыын аталы сөз. Ерте заманнан келе жатқан нақыл сөздің сыйқырлы күші бар. Нақыл сөзде аурудан айықтыратын, төніп келген бәледен сақтандыратын, қауіп-қатерден құтқаратын қасиет бар. Қазақта батыр көп болған. Шешен аз болған. Ертедегі адамдар билер саусақпен санардай деп деп айтатыны да сондықтан.

Төле бидің: «Батыр деген – Барақ ит: екі долы қатынның бірі табады. Би деген – бір бұлақ:қатынның ілуде біреуі ғана табады, - деген қанатты сөзі бар. Билер шешендік өнердің болмыс-бітімін, дара табиғатын терең таныған. Шешендік өнердің басқа өнер түрлерінен, ғылым салаларынан айырмашылығы – оның пәнінде де, әдісі мен тәсілінде де ешқандай шекара болмайды, қысқа да нұсқа айтылады. Шешендік өнерге қойылатын шекара – ол ақыл-ой, ар-ождан, абырой шекарасы.

Ақыл ойдан тыятын, ар-ожданнан аттайтын, абыройдан ажырататын межеден арғы жерде шешендік өнер де болмайды.

Таза сөйлеу - ой айқындылығының белгісі. Шешендікті қадірлеген халық «Адам аласынан сөз анасы жаман, от шаласынан, сөз шаласы жаман» дегенде, ана тілінің байлығын бағаламай, туған тілінде таза сөйлей алмаған адамдардың қойыртпақ тіліне қарап, қынжылып айтса керек. Тіл тазалығы дейтініміз, - дейді А.Байтұрсынұлы, - ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау, ескірген сөздерге жоламау, жергілікті сөздерден қашу».

Шешендік өнерде тіл тазалығы жоғарыдағы айтылғандардан өзгешерек. Әрине, шешендік сөйлеу мәдениетінің талаптарын ескереді, өйткені ол – тіл мәдениетінің жоғарғы формасы. Шешен болып қалыптасу жолында сөйлеуші тіл мәдениеті талаптарын меңгермейінше, оның шешен сөйлеуге төселуі пайым нормаларын сақтай алмаған адам көпшіліктің алдына шығып сөйлеп, береке таппайды.

Тіл мәдениетінде тіл тазалығы оның өзге тілдік элементтерден арылуы деп түсіндірілсе, шешендік сөздердегі тіл тазалығын ойдағы екіұштылыққа жол бермеушілік, сөздерді уәжсіз қолданбаушылық, ойды дәл білдірмейтін «жылтыр» сөздерді қуаламаушылық деп түсінуіміз керек.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Т.Садықов. «Қазақтың шешендік сөздері». Алматы 1997ж

2.А.Нұрпейісова. «Тіл мәдениеті курсы». Талдықорған

3.М.Әлімбаев. «Өрнекті сөз ортақ қазына». Алматы 1977ж

4.Н.Төреқұлов. «Қазақтың қанатты сөздері». Алматы 1988ж.
№ 15 Дәріс сабағы

Шешендік өнердің тұлғаны рухани адамгершілікке тәрбиелеудегі ролі

Жоспар:

1. 
   Шешендік өнердің маңызы
   
2. 
   Ш.Ахметовтың пікірлері
   
3. 
   А.Құнанбаевтың шешендіктің тәрбиелік мәні туралы пікірлері
   

Ғалым Ш.Ахметов өзінің қазақ отбасындағы тәрбие ісі зерттеулерінде негізінен басты сегіз түрлі мәселені қамтыған.

Біріншіден, тәрбие басы алдымен әдептілікке үйретуді көздеген. Әке-шеше баласына «Әдепті бол»дегенді басты міндет етіп алған.

Екіншіден, олар баланы қайырымды, иманды, мейірімді болуға тәрбиелеген.

Үшіншіден, тіл алғыш,елгезек болуға баулыған.

Төртінші, адал, шыншыл болуға үйреткен.Өтірік өрге баспайды деген сөздің мәнін түсіндіре білген.

Бесіншіден, өнегелі ұстазбен көпті көрген қариялардың сөзін тыңдап, зерделеп есте сақтауға дағдыландырған, ақпа құлақ болмай, құйма құлақ бол деп үйреткен, біздерге жүрегінің есігі бар, құлағының тесігі бар, зерделі құйма құлақ бала керек деген.

Алтыншыдан, үлкендерді, ата-анасын сыйлап, құрметтеп, оларды риза қылып, бата алуға тәрбиелеген.

Жетіншіден, кісі айыбын әшкерелемей, біреуге тіл тигізбей, адамның табиғи кемдігін бетіне баспауға тәрбиелеген.

Сегізіншіден, ел қорғаған батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар өнеріңді соған жұмса, адам баласына қайырымдылық, жақсылық, қамқорлық жасауға үйреткен.

Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев өзінің шығармаларында адамгершілікке байланысты көп үгіт-насихаттар айтады. Егер санатты білікті адамдардың қатарына қосылғың келсе, күн сайын күннің аясында өзіңе-өзің есеп бер, күн сайын есеп бере алмасаң 3 күн есеп бер. 3 күнде есеп бере алмасаң 1 апта есеп бер.Егер есеп бере алмасаң, онда сен санатты адам емессің, сонымен бірге бес нәрсе асық бол. Бес нәрседен қашық бол деген.

5 қашық 5 асық

өтірік, өсек, мақтаншақ, талап , еңбек, терең-ой,

еріншек, мал шашпақ қанағат, рақым

Мектеп түлегі қоғамда өмір сүреді. Абайдың айтуынша, адам бір-бірінен тек білім, ақыл, мінезбен озады. Шешендер осының бәрін жастарға үлгі етіп отырған.

1.Б.Адамбаев. «Халық даналығы».1976ж

2.М.Тілеужанов. «Ел әдебиеті»

3.Ә.Табылдиев. «Халық тағылымы»

№ Тәжірибеліқ сабақ

1) Шешендік тілдің логикамен байланысы

2) Шешендіктегі сөз бен ұғым.

3) Шешендік сөздердегі ой қорытындысы

4) Сөздің дәлдігі, ойдың айқындылығы.

5) Тіл тазалығы, көрнектілігі

6) Қазіргі шешендіктегі сөйлеудің түрлері.

Сабақтың мақсаты:

Қазақтың би-шешендерінің сөз саптау, көп алдында сөз сөйлеу шеберлігін үлгі ете отырып, студенттерді болашақ маман ретінде аз сөзбен көп мағына беруге, өз ойын дұрыс жеткізуге үйрету.

1. 
   Төмендегі мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз
   
2. 
   Сұрақтарға жауап беріңіз
   

1. Шешендік тілдің логикамен байланыстылығы неде ?

2. Шешендік сөздердегі ой қорытындысы дегеніміз не ?

3.Шешендік сөз несімен мазмұнды ?

4. Таза сөйлеу дегеніміз не? А.Байтұрсынұлы тіл тазалығына не деп анықтама береді?

5. Шешендік сөздің қандай сапалық белгілері бар ?

6. Қазіргі шешендіктегі сөйлеудің түрлері қандай ?
Сөйлеу шеберлігі және тіл мәдениеті

Тіл мен ойлаудың өзара байланысы ұғымдар арқылы жүзеге асады. Ал ұғымның пайда болуы санада өтетін пайымдау әрекетінің нәтижесі. Пайымдау арқылы логика ғылымы ой қорытындыларын жасап, қорытпа білім алуда қолданылатын ойлау заңдарын зерттейді. Логика таным теориясының бірлігі ретінде ежелгі Қытай, Үнді және Греция елдерінде біздің жыл санауымыздан бұрын V-VI ғасырларда зерттеле бастаған. Дегенмен, логиканың ғылым ретінде қалыптасқан отаны Ежелгі Греция деп саналады. Ал оның негізін салушы ұлы ғалым Аристотель болды. Сондықтан ол логиканың атасы деп саналады.

Дұрыс ойлау, дұрыс пайымдау шешендердің ойлау, сөйлеу, дағдыларында қалыптасып, іске асып отырған. Шешен адам дұрыс пікірлесу, пайымдау дәлелдеу сияқты ақыл-ой әрекеттерін іске асыруға қабілетті. Мұндай ақыл-ой қызметтерін іске асыра білу қызметтерінің, қабілеттерінің жиынтығы шешеннің логикалық мәдениет-пайымдау процесіндегі бірнеше ұғым, пікір, ой қорытынды сияқты ойлау формаларына тән, қажетті, ішкі, мәнді байланыстар.

Шешендік сөздердегі тұспалдап атайтын сөздер алынып отырған атаулардың ұғымдық белгісіне сүйенеді. Бейнелі атауларда ұғым заттардың қасиеттерін салыстыру тәрізді логикалық тәсілге сүйеніп, анықталады.

Бұқар жыраудың «Керей қайда барасың?» деген толғауында «сен бұзау терісі шөншіксің, мен өгіз терісі талыспын» дегенінде ыдыс-аяқ атаулары болып табылатын шөншік, талыс сөздерінің қолданылуында мынадай ұғымдық белгілер таңдалынып алынады:

1) шөншіктің бұзау терісінен жасалатындығы;

2) сондықтан көлемінің кішкентайлығы, әлсіздігі;

3) талыстың өгіз терісінен жасалатындығы;

4) сондықтан көлемінің үлкендігі, мықтылығы.

Шешендік сөзде логикалық ой қорытындысы сезім мүшелерінің көмегімен шығарылады. Бұған мысал Төле би мен Әнет бабаның сұрақтары.

Шешендік сөздерде кейде ой қорытындысы берілмейді. Ой қорытындысын шығаруды шешен тыңдаушы көпшіліктің өзіне қалдырады.

Шешендік сөздерде ой қорытындының индукциялық және аналогиялық түрлері кеңінен қолданылады.Билер сөзінде көбінесе жекеден жалпыға қарай жасалатын индукциялық ой қорытындыларының жиі кездесуі билердің таным процесінің эмпирикалық танымнан, яғни жеке нәрселер мен құбылыстардың сапалары мен қасиеттерін танып білуден басталатындығы себеп болады.

Шешендік сөздің сапалық белгілері.

Шешендік сөз ақыл-парасатқа негізделсе, мазмұнды болады. Шешендік сөздің мазмұндылығы сөйлеушінің ақыл-ой дәрежесіне, жан-жақты білімділігіне байланысты. Шешендік ғылымның теориясын жасағандардың бірі – Цицерон да жақсы шешен болу үшін, жан-жақты білім керектігін айтқан еді. Сөз мағыналарын жақсы білген адам сөзді орнымен жұмсай алады. Сөйлеуші әрбір қолданыста әр түрлі мағынаға ие болатын көп мағыналы сөздерді өз орынында ұтымды қолдана алса, ой мен ұғым дәлдігіне жетеді. Мысалы, дүние деген сөздің қанша мағынасы бар болса, сонша рет қолданысқа түседі: мал, мүлік, көңіл-күй одағайы т.б.

Шешендік сөздерде синоним сөздер қабат қолданғанда,тілдің жеткізу мүмкіншілігі молайып, тіпті ғылыми түсініктердің өзі сыр ашып, шешіліп сөйлегендей болады.

Сонымен бірге шешендік өнерде антонимдік қолданыстар көркемдік үшін де, ой айқындылығы үшін де қолданылады. Ал омоним сөздерді орнымен қолдану сөйлеуде логикалық қате жіберуден сақтандырады. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні мақал-мәтелдер мен фразеологизмдер дәлдікпен қолданғанда, ойдың айқындылығымен қоса, сөйлеу тілінің көркемділік деңгейін көтереді.

Таза сөйлеу - ой айқындылығының белгісі. Шешендікті қадірлеген халық «Адам аласынан сөз аласы жаман, от шаласынан, сөз шаласы жаман» дегенде, ана тілінің байлығын бағаламай,туған тілінде таза сөйлей алмаған адамдардың қойыртпақ тіліне қарап, қынжылып айтса керек.Тіл тазалығы дейтініміз, - дейді А.Байтұрсынұлы, ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау, ескірген сөздерге жоламау, жергілікті сөздерден қашу» [2; 151]

Шешендік өнерде тіл тазалығы жоғарыдағы айтылғандардан өзгешерек. Әрине, шешендік сөйлеу мәдениетінің талаптарын ескереді, өйткені ол – тіл мәдениетінің жоғарғы формасы. Шешен болып қалыптасу жолында сөйлеуші тіл мәдениеті талаптарын меңгермейінше, оның шешен сөйлеуге төселуі пайым нормаларын сақтай алмаған адам көпшіліктің алдына шығып сөйлеп, береке таппайды.

Осы жағынан алғанда тіл мәдениетімен тығыз байланысты.

Шешендікте сөздің логикалық дәлдігі тіл тазалығын құрайды.

Тіл мәдениетінде тіл тазалығы оның өзге тілдік элементтерден арылуы деп түсін, дірілсе, шешендік сөздердегі тіл тазалығын ойдағы екіұштылыққа жол бермеушілік, сөздерді уәжсіз қолданбаушылық, ойды дәл білдірмейтін «жылтыр» сөздерді қуаламаушылық деп түсінуіміз керек.

Қазіргі шешендікте сөйлеу монолог және диалог түрінде болады. Монологтық сөйлеу - қазақ шешендерінің толғау, ақыл, өсиет, бата тілек, үндеу түрінде ертеден қолданып келе жатқан сөйлеу түрлері. Монолог - бір кісінің сөйлеуі немесе ойы. Монологта белгілі бір тақырыпты баяндап, сипаттап, әңгімелеп айтып беру мақсаты көзделетіндіктен, көпшілік алдында сөйленген сөз, жасалған баяндамалар, оқылған лекциялар, айтылған пікірлер, монологқа жатады. Монологта автордың түйінді ой-тұжырымдары айтылып, көпшілікке талқыға ұсынылады. Сондықтан көп жпғдайда монолог диалогқа айналады.

Шешендіктану ғылымы қазіргі шешендіктегі сөйлеу түрлерін былайша жіктейді: монолог және пікір алмасу, ой-талқы, пікірсайыс, ойбөліс, сөзталас, айтыс тәрізді пікірталастың түрлері.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қосымова Г. Қазақ шешендік өнерінің негіздері және тілдік танымы

Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2005 – 296 б.

2. Байтұрсынұлы А. Әдебиет танытқыш//Шығармалары. Алматы,

1989 ж, 137-304 б.

3. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: «Санат», 2002. – 360 б.

4. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. 2- басылуы. – Алматы, «Санат», 1994. 272 б.

5. Негимов Ш. Шешендік өнер. Алматы: Мектеп-1997

1. 
   Мәтіннің мазмұнын айтыныз
   
2. 
   Сұрақтарға жауап беріңіз
   

1. 
   Майқы бидің өмірбаяны және шығармашылығы
   
2. 
   Майқы бидің шығармаларынан үзінді келтіріңіз
   
3. 
   Аяз бидің сөз шеберлігі туралы айтыңыз
   
4. 
   Аяз бидің нақыл сөздерінің мағынасын түсіндіріңіз
   

«Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би» дейтін қанатты сөздер арқылы атадан балаға атағы таралып келе жатқан Майқы би бабамыз түйінді аталы, баталы, даналы шешен сөздердің де басы болса керек. Қазақ шежіресінде екі Майқы би болғанға ұқсайды. Оның алғашқысы Ғайса пайғамбардан он екі жыл бұрын билік құрған Мәнұлы Майқы би. Соңғысы Шыңғыс хан заманында ғұмыр кешкен Майқы би Төбейұлы (1105 – 1225 жылдар шамасы). Біздің әңгіме етпегіміз әуелгі Майқы би Мәнұлы қақында. Бұл Майқы би жөніндегі дерек бізге ертедегі шежіреші ғалым, әрі батыр Шапырашты Қазыбек бек Тауасарұлының «Түп-тұқияннан өзіме шейін» (1993) деген шежіре кітабы арқылы жетіп отыр.

Осы айтылмыш шежіреде Майқы би Мәнұлының ата тегі былай таралған: Ежелгі Елсау биден Нулы, Абыл. Абылдан – Қайыр, Қарғын, Тарғын. Қайырдан – Бақ, Шақ, Асық. Бақтан – Таң, Таңат, Шарт. Таңнан – Пәр, Өрт. Пәрден – Мән, Кен, Кеме, Тоқ. Мәннен – Майқы, Мойыл тараған.

«Майқы Мәнұлы өз заманында бүткіл қазақ атаулыны билеген, билеу үстінде әділдік орнатқан, қара қылды қақ жарған адам болыпты. Жұрт оны сөйлетіп қойып, аузына қарап отырады екен. Майқының заманында «Қарқуардай Майқы» дейді екен. Өйткені ол да шешендігіне байланысты болса керек. Қарқуар деген құс ертеден сайрағаннан талмай түннің бір шамасында сайрауын қояды екен. Содан екі бие сауым ғана дем алып, таң құлан иектене қайта сайрайды деседі. Міне, Майқы атамыз сондай шешен болыпты». Ол кездегі Майқы бидің қол астына шығысы – Тарбағатай, терістік жағы – Көкше теңіздеріне шейін, батысы – Шу алқабы, оңтүстігі – Үйсін тауларына дейінгі кең байтақ дала қараса керек. Бұл елдің орталығы Үш Қараш тауының түбіне орналасқан Шығу шаһары екен.

Майқы би елді бейбітшілік жолымен әділ де адал басқарған. Өзінен бұрын әр тарапқа бытырап кеткен елдердің басын біріктіріп, ұйымшылдыққа, ел бірлігіне үндеген. Майқы өз төңірегіне ақылды, дана кісілерді, батырларды, би, шешендерді, ақын-жазуларды, әнші күйші, өнерпаздарды, балгер, құмалақшы, жауырыншы, зергер ұсталарды көп жинаған. Олармен үнемі бас қосып ақылдасып отырған.

Әлгіде аталған Қазыбек бектің кітабында Майқы би бабамыздың бір топ нақыл, терме, толғауы келтірілген екен. Енді соған назар салайық:

Хас батырда ұйқы жоқ,

Хас сұлуда күлкі жоқ.

Күлкі қайдан болады,

Үйінде тұлдыр мүлкі жоқ.

Тамағынан жақын жоқ,

Өзі қатты сараңдардың,

Ешкімге айтар назы болмас.

Келіні жаман кемпір-шалдың,

Көрер күні жаз болмас.

Жекжат берер бекер пұлдың,

Көбі менен азы болмас.

Құлақ жарар шәңкіл әуен,

Тыңдағандай сазы болмас.

Ұрыс көрген ұл мен қыздың,

Мінезінің мәні болмас.

Еттің бәрі жал болмайды,

Бар сөз білген саз болмайды.

Күйгелектің тез күні өтер,

Ол қартайып шал болмайды.

Жапырақ жайған қызыл мая,

Саялайтын тал болмайды.

Қара көже күбідегі,

Ас болады, бал болмайды.

Түйе түлік шыдамы мол,

Бір шөккен соң мал болмайды.

Науқас билеп кеткен соң,

Шал-шауқанда әл болмайды.

Тұрған іркіт тамақ қырнар,

Тамақ болар, мән болмайды.

Аяз би Жаманұлы – қазақ халқының ежелден елге аты мәшһүр болған, аты аңызға айналып кеткен ақылгөй абыз, шешен, биі. Оның есімі бүгінгі ұрпаққа «Аяз би» ертегісі мен «Аяз биі әліңді біл, Құмырсқа жолыңды біл» дейтін қанатты нақыл сөз арқылы сақталып жеткен. Аяз бидің ғұмырнамасы жөнінде әр түрлі деректер бар. Майқы би Мән баласының шежіресін жазған Шапырашты Қазыбек бек Тауасарұлы өзінің «Түп-тұқияннан өзіме шейін» (Жалын 1993ж.) дейтін кітабында Аяз биді және оның серігі Құмырсқа батырды Майқы би дәуірінде өмір сүрген Майқы Мәнұлының оң жағында отыратын сенімді ақылгөй билері еді деп жазады. Сонда бұл дерек бойынша Аяз би хижра жыл санауынан 711 жылы бұрын туып 800 жылы дүниеден өткен, Майқы Мәнұлының замандасы тұстас болып шығады. Ал, зерттеуші Балтабай Адамбайұлының «Алтын Сандық» атты кітабындағы шағын мәліметте Аяз би Хиуа хандығындағы дәуіріндегі өмір сүрген тарихи адам деп оны ХІ-ХІІ ғасырға жатқызады. Бұл әлі тереңірек зерттеуді қажет ететін мәселе.

Аяз бидің қандай би болғаны, адамгершілік қадір қасиеті жөнінде Қазақ Совет Энциклопедиясында былай жазылған: «Бұрынғы қойшы, кедей Аяз өзінің ақылдылығы, даналығы арқасында уәзір болады. Бұл үшін Мадан ханның бірнеше сынынан өтеді. Оған шөп жаманы-қоға, құс жаманы-сауысқан екенін дәлелдеп береді. Ханның тұлпарының сиырға, өзінің қара халыққа шатыстығын айырады. Шартты жұмбағын шешіп, бай қызы Меңді сұлуға үйленеді, ханның күншіл, ақылсыз қырық уәзірін өлімнен құтқарады. Аяздың даналығын, достыққа адалдығын, сертке беріктігін, қайырымдылығын, әділдігін Мадан мойындап халық қалап, оны хан етіп көтереді».

Майқы би өзінің төңірегінде ақылды, дана, би, шешендерді, батыр, балгер, көріпкел әулелерді көп жинап, олармен ақылдасып отырады. Майқының Әндір, Мәді деген аспан әлемін, жұлдыздар сырын болжайтын білімпаздары болған. Олар аспанға, жұлдыздарға қарап мал-шаруа жайын, егіншілікке қолайлы мерзімді күні бұрын болжап, халыққа пайдасын тигізеді. Ал, Аяз би сияқты дана билеріне өзінің оң жағынан орын береді екен. Аяз бидің Құмырсқа деген әрі би әрі батыр жан серігі болыпты. Қайда барсада екеуі жұбын жазбай жүреді. Ол екеуі Майқы бидің сілтеуімен қазылық құрып, көбінесе елмен ел арасында тіршілік, бітімгершілікпен айналысады. Сондықтан да Майқы би Аяз би мен Құмырсқаға көбінесе арқа сүйеп, оларға сенеді екен. Ол екеуімен Майқы би халық тағдыры, ел жағдайы, шаруа қамы жөнінде жиі-жиі ақылдасып, ой пікір алысып отырады. Кейде дәл жауап айта алмай, шалыс басқан заматта оларға ескерту жасап түзеп, бағыт беріп жібереді екен. Бір жолы ол екеуі жарыса сөйлеп, Майқының алдын кес-кестей беріпті, сонда Майқы би оларға былай депті:

Билер бүгін Майқының алдын кесесің,

Ертең жұрттың төбесін тесесің.

Майқының да айтатын кебі бар,

Айтуға аузының да ебі бар.

Хан сөзінің қашанда бәрі дұрыс,

Әзір сөзімде болмас бұрыс.

Ақылым алжыған жоқ,

Ондайды болжағам жоқ.

Орынсыз ауыз ашсаң,

Екі би басарсың шоқ.

Аяз би әліңді біл,

Құмырсқа жолыңды біл.

Ел арасында «Аяз би әліңді біл, Құмырсқа жолыңды біл» деген нақыл сөз содан қалса керек.

1. Дәдебаев Ж. Шешендік сөздер. Алматы: 1993

2. Кәкішов Т., «Билер сөзі». Алматы 1992

3. Б.Адамбаев. «Қазақтың шешендік өнері».1984ж

4. Б.Адамбаев. «Халық даналығы».1976ж
№ Тәжірибеліқ сабақ

Сабақтың тақырыбы: Сырым Датұлы (1712-1802)

Сабақтың мақсаты:Студенттерді Сырым шешеннің өмірімен таныстыру, халық алдында өтеген қызметін білгізу. Шешендік өнерін үлгі етіп, практикалық іс-дағдысында қолдануға үйрету.

Тапсырма

1. 
   Төмендегі Сырым батыр туралы әңгімеге талдау жасаңыз
   
2. 
   Сырымның сөздерін жатқа айтыңыз
   

Бірде Сырым бала сол өңірге батырлық билік атағы жайылған Малайсарыға сәлем бере барады.

- Уа, қай баласың?

- Даттың баласымын.

- Қой жая алмайтын жаманнан қолақпандай ұл туды деп еді, сірә, сол боларсың?

- Болсақ болармыз. Бірақ бір құшақ отыннан бір оқтаулық мүсін шығады деуші еді. Әкем жаман болса, сондай-ақ болар. Өзіңді қазыналы қарт екен десем, қазымыр қарт па едің?

- Бала, әкең нашар болғанмен шешең пысық еді. Күндіз келген жиырма адамды, түнде келген жиырма адамды ренжітпей атқарушы еді, шешеңе тартқан боларсың.

- Шешем пысық болса, оның несін айып көрдіңіз? Әкем би болмаса да би түсетін үй болыпты. Шешем күндіз келген жиырма кісіні, түнде келген жиырма кісіні ренжітпей аттандырса- қырық адам екен, қырықтың бірі қыдыр деген, онда қыдыр дарыған болар. Шал үш түрлі деуші еді. Қазымыр шал, қадырсыз шал, қыдырымпаз шал. Өзіңіз соның қайсысыңыз?

- Балам, сынайын деп айтқан бір-екі ауыз сөзімді көңіліңе алма? Жаманнан жақсы туады - адам айтса нанғысыз, жақсыдан жаман туады –-бір елтіріге алғысыз. Сен де маған шалдың үш түрін айтып қырсығып қойдың ғой. Кісінің қадірін өзінен сұрамас болар. Қадірсіз десең – халқымнан сұра, қыдырымпаз десең – көршімнен сұра, қызымыр десең - кемпірім өліп, келінге қараған жетім шалмын, келінімнен сұра. Енді келген жұмысыңды айт. Сырымның көңілі сонда жадырап былай депті:

- Ауылымның алдында төбе болса, ертулі тұрған атқа тең, ауылыңда ақылды қарт болса, жазылып қалған хатпен тең деуші еді. Сәлем беріп бата алғалы келдім.

- Жарайды балам! «Кісі болар баланың кісі менен ісі бар, кісі болмас баланың кісіменен несі бар», «Ақыл қуып сөз бастайын деген екенсің, атқа мініп ел бастайын деген екенсің», «Ақыл жастан, асыл тастан» шығады деген, алдыңнан жарылқасын. Шиеленген түйінді, шиыршықталған қиынды шешіп, елдің ісін тындыратын, жаудың белін сындыратын әділ би айтушы кісі бол, әумин! – депті Малайсары қария.