Бағдат Оралбайұлы «Тегімізді тануға талпыныс»

Ойланып қарасақ, біздің бүкіл өміріміз сұрақтар мен жауаптардан тұрады. Әрине, сұрақ қою жауап бергеннен көп жеңіл. Сондықтан да шығар тіпті кейбір сұрақтарға өмір бойы жауап табылмай келеді. Мысалы: Біз жер бетінде қандай мақсатпен жүрміз? Неге біз осындамыз? Болашақта қайда боламыз? т.т... Бұл сұрақтар төңірегінде Киелі кітап не дейді, қандай жауап берген, оқып көрелік.

Киелі кітапта бізді жаратқан Құдайдың өзі екенін Құдай анық айтқан. Адамзат тарихында көпшілік жұрт өмірлік мәні бар маңызды сұрақтардың жауабын Киелі кітаптан тапқан. Інжілді бүкіл әлемдегі ең ұлы кітап деседі. Інжіл немесе Киелі кітап бізді Иса Мәсіхке алып келеді.

Киелі кітап – Құдай сөзі! Құдай барлық Киелі жазуларды жазушылардың жүрегіне құйып берген. Олар үйрету үшін, күнәні әшкерелеу үшін, түзету үшін, әділдікке тәрбиелеу үшін пайдалы. Осылайша, Құдай деп жүрген адам кемеліне келіп, барша ізгілікті іске дайын бола береді.

«Киелі жазуларда Исаның Құтақрушы Патша Мәсіх әрі Құдайдың Ұлы екендігіне сендер сенсін деген мақсатпен жазылған, сонда сендер сенімдерің арқылы Мәсіх Исамен тығыз байланыста болып, шын өмірге ие боласыңдар» делінген (Жохан 20:31).

Иса (Иисус) Мәсіх – баламасы: Иса – «Құтқарушы», Мәсіх – «Құдайдың ұлы» - деген.

Исаның өмірімен кеңірек танысу үшін Матай, Марқа, Лұқа және Жохан (бұлар Исаның жақын туысқаны және 12 елшілердің ішіндегі мықтылары) жазған Ізгі хабарларды оқу қажет.

«Өмірде кезігетін тар жол, тайғақ кешу мінезді шынықтырады, сеніміміздің шын екендігін сынайды. Айналайын бауырластарым, сендер әртүрлі сынға түскенде, оны зор қуанышпен қабыл алыңдар, өйткені сенімдерің сыналғанда, шыдамдылық пайда болады, ал шыдамдылық арқылы сендердің сенімдерің берік және мызғымайтын болады, сонда сендер қандай жағдайда да рухани кемелдікке жетіп, кемшіліксіз боласыңдар». Сонда сыннан өткен сенімдерің отқа салып шыңдалатын таза металдай құрыштана бермек. Жамандыққа бой берме, жамандықты жақсылықпен жеңе біл.

Бұл туралы ең дұрыс пікір, меніңше, Исаның өз шәкірті, туысы және елшісі Жохандікі (алдыңғы бетте асты сызылып көрсетілген).

Киелі рухпен қуаттанған ақыл-ой бізге Құдайды танып білу үшін, жүрек Оны сүю үшін және ерік-жігер Оның тілін алу үшін берілген. Құдаймен тығыз байланыста болып, Оны өмірімізбен ардақтау үшін біз осы үш жол арқылы Онымен қарым-қатынас жасауымыз керек.

Басқа елді білмеймін, ал өз басым ақыл-ойым қабылдамағанды жүрегімде қабылдамайды. Өйткені, адамның жүрегі мен ақыл-ойы бірге үндесіп әрекет ету үшін жаратылса керек. Мүмкін, бұл менің 20-ғасырға тән пәлсапаның рационализм, яғни Құдайдан гөрі өз ақылыңа сенушілік бағытында тәрбиеленгендігімнен де болуы мүмкін. Жалпы Құдайға деген сенімді адамға күшпен таңуға болмайды. Әркімнің өз өмірі бар: сіздің өзіңіздің, ал менің өз өмірім. Мен тек өз білгендеріммен, өзімде бар нәрселермен ғана бөлісе аламын емес пе? Әрі қарай шешімді әркім өзі өзінше, өз жүрек қалауынша қабылдасын. Аумин!

Киелі кітап

Таурат, Забур, Інжілден алынған таңдамалы жазбалар.

Таурат – Киелі кітаптың бірінші бөлімі, оны «Мұсаның кітабы» деп те атайды, себебі оны Мұса пайғамбар жазған (біздің жыл санауымыздан бұрынғы 15-ғасырда).

Әуел баста Құдай көк пен жерді, одан соң қазіргі барлық табиғатты, жан-жануар, өсімдік, адамзатты және оларға қатысты барлық бөлшектерді толықтай алты күннің ішінде жаратты. Құдай жүргізген жарату жұмысын аяқтаған соң, жетінші күні демалды және оны қасиетті деп жариялады. Құдай Ие адамды топырақтан жасап, оның мұрнына тіршіліктің лебін жібереді. Эдем деген жерге пейіш бағын орнатып соған адамды орналастырады. Онда өзен ағып жатты, ол ары қарай төрт өзенге (Пишон, Гихон, Тигр, Ефрат) бөлініп кеткен. Құдай Ие адамның қабырғасынан жалғыз болмасын деп әйел жасайды. Сонда адам: «Бұл – менің сүйегімнен шыққан сүйек, етімнен шыққан ет, ол «әйел» деп аталсын», - деді (Көне еврей тілінде «әйел» деген сөз еркек деген сөзден құрылған, яғни еркектен алынып, жасалған деген сөз). Адам өзінің әйелінің атын Хауа деп атады (Еврей тілінде Хауа «өмір сүру», яғни барлық өмір сүрушілердің анасы деген сөз). Сөйтіп, қазіргі барлық адамзаттың ұрпағы Адам ата мен Хауа анадан тарайды.
3

Дін жаратылғаннан бері адамзаттың тәрбиеші құралы болып келеді. Жалпы дүние жүзінде діни ағымдар мен көзқарастар көп болғанымен, негізгілері – төрт-бесеу ғана. Атап-атап айтсақ:

1. 
   Иисус Христос - христиан дінінің
   
2. 
   Гаутама Будда болса – будда дінінің
   
3. 
   Зороастра – зороастризм дінінің
   
4. 
   Иуда – еврейлер мінажат ететін иудизм дінінің,
   
5. 
   Мұхаммед пайғамбар өмірге әкелген ислам діні – әлемге кеңінен қанат жайған төрт діннің біреуі.
   

Бірақ, өкінішке орай, арғы-бергі ғасырларда діни сенімді саяси қаруға, нәсілшілдік алалаушылыққа айналдырып, қолжаулық еткісі келетіндер кездеспей қалмады.

Діні, тілі тұтас бірегей елді замана қиыншылығы шайқалтуы қиын. Дін жаратылғаннан бері адамзаттың басты тәрбиеші құралы болып келеді.

Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с) айтқан: «Ережеп– Аллаһ тағаланың айы, шағбан – менің айым, рамадан – үмметімнің айы» - деп.

«Ережеп – мағрифат айы, адамдардың күнәлары кешірілетін ай. Сол себепті ол Аллаһ тағаланың айы болып есептеледі.

Ал шағбан – шапағат айы, бұл айда Бараат кеші, ғибадат түні бар. Сол себепті пайғамбарымыздың айы.

Рамадан – тозақтан құтылатын ай, күнәдан тазарып, құлшылық ететін ай. Сол себепті үмметімнің айы болып есептеледі» - деген екен.

6

Қағб әл Ахбар (р.а) деген ғұлама: «Аллаһ тағала қаладан – Мекке қаласын, айлардан – рамадан айын, түндерден – Қадір түнін, күндерден – жұма күнін ұлық етті» - депті.

Әлемде көлемі жағынан қырғыздың «Манас» эпосына жуықтаған ешбір туынды жоқ. Осы үлкен, ұлан-ғайыр алып эпосты қырғыздың хат танымайтын ұлы жыршылары алты ай бойы қатарынан айтқан екен. Недеген зейін, недеген жады! Адамның басына да осыншама дүние сыяды екен-ау. Мысалы, Сағынбай Оразбақовтың нұсқасындағы «Манас» 180 мың жолдан тұратын бірнеше томдық эпос.

Саяқбай Қаралаев – Манасшылардың тарланбозының біреуі – логиканың соңғы тұяғы.

Ал қазақта болса, Жамбыл Жабаев – ауыз әдебиетінің алыбы, ХХ-ғасырдың Гомері атанды. Телқоңыр перзенттер бір ғасырда бір-ақ рет тууы мүмкін.

Қазақтың атақтыларының бірі – Қажымұқан 48 медальдің иегері екен.

Өз дәуірінен, өз замандастарынан мойны озық тұрған әрбір жан – нағыз азамат. Ал егерде, сол азаматтың тірі кезінде қадір-қасиеттері жарияланып насихатталса, онда ол өркениетке қосылған ол да үлес. Ал егер де, ол азамат о дүниелік болған кезеңде атқарылса ол жұмыс, онда сол азаматтың рухы алдындағы адамдық, азаматтық парызымызды өтегендік.

Тарихтың шынайы қожасы – халық десек те, шын мәнісінде, тарихқа уақыт пен жағдайлар қозғау салып отырады.

Тарихты тирандар (жалқылар), ал тарихтың өмірін халық (жалпылар) жасайды.

Дүниені қан қақсатқан қаныпезер тирандарды марапаттаудан арылар уақыт жетті.

«Бақ пен сордың арасы – бір-ақ қадам» - депті Н.Бонопарт бармағын шайнап Елена аралына жер аударылып бара жатып.

Арабтың атақты жиһангезі Әл-Идриси: «Әміршінің әйелі билікке араласса, құлдың қатынының да аузы қышып тұрады» - деп жазыпты Орта Азияны аралаған сапарында.

5

Геродоттың айтуынша, Хеопс пирамидасын салуға 100 мың адам қатысқан. Маманданған 4 мың құл 20 жыл бойы күндіз-түні тынбай, қамшы астында жұмыс жасапты.

Бұрын Абай ауданында, кейіннен Семейде тұратын Мамырхан Тоққарин ақсақалдың әкесі: «Есімде қалғаны – Абайдың басы ерекше үлкен көрінді» - деп отырады екен.

«Мұхтар» деген сөздің мағынасы арабшадан аударғанда «құдірет» деген сөз екен.

Жапондар Фудзияма тауын, Арабтар және бүкіл мұсылман әлемі Меккенің жанындағы Арафат тауын кие тұтады екен. Қазіргі осы маңның қазақтары Шыңғыстауды киелі мекен десе, мына біздер үшін ең қасиетті, киелі тау, мекен – жер – Ақшәулі.

9

Шыңғыс тауының монғолша алғашқы аты «Найман күре» екен. Найман – сегіз мағынасында, ал күре – өзен. Сонда «Сегіз өзенді тау» - деген сөз болып шығады.

Арғы заманда бұл тауды жеті момын атанған арғындардың атамекені болған. Оларды бір заманда қалмақтар қуғындағанда Сыр жаққа кеткен. Кейін жоңғарлардан жерді қайта алған кезде Мамай батыр, Кеңгірбай, Қараменде билер бастап кеп, қайта тобықтылар қоныстанады. Бұл 1780 ж. шамасында болған оқиға.

Бекзадалықтың, мырзалықтың, бақ-дәулеттің ұрпақтан ұрпаққа ауысып, өздерін ерекше жаратылған тұқым есебінде санайтындар «қаракөктің» ұрпағымыз деп мақтанған.

Ілияс Жансүгіровтың өкіл ұлы – Жәнібек Біләлұлы Сулеев «халық жауының күшігі» деген айыппен он үш жасында абақтыға қамалып, бір жылдан соң Сталиннің «Әкесі үшін баласы жауап бермейді» деген сөзінен соң бостандыққа шықты. Кейін ол 17 жасында өтірік жасын үлкейтіп жаздырып, майданға аттанып, ерлікпен қаза тапты.

Абай сөз өнерінің теңдесі жоқ асыл тұқымын артына қалдырды. Кәкітай болса, оны егіп жер бетіне шығарды. Ал Мұхтар бағып баптап, дәнін толтырып жер жүзіне шашты. Егер осы істердің біреуі өз мезгілінде істелмесе Абайдың туындысы өз уақытында бүгінгідей жер жүзіне тарамаған болар еді.

Кәкітай Құнанбайдың Ұлжаннан туған үшінші баласы Ысқақ мырзаның ұлы. Кәкітайды заманында Абай өз қолына алып оқытып тәрбиелеген.
13

Қазақ халқы, тіпті бүкіл түркі типтес халықтар ұлы үш жойқын өзгерістерге түсті. Біріншісі - араб, екіншісі – монғол, үшіншісі – орыс халықтарының жаулап алуларына байланысты ассимилляциялық процестер болды.

Халықтың бастан өткерген тарихының әр беті қымбат-ақ. Қазақ елінің жылнамасына өшпестей боп жазылар мынадай төрт тарихи оқиғаны айта кету абзал:

А) 1465 жылы Шайбани ұрпағынан бөлініп шыққан қазақ халқының жеке мемлекет болып, шаңырақ көтергеніне бес жарым ғасырдан астам уақыт (550 жыл) болыпты.

Б) Осынау өткен уақыт ішінде небір әділетсіз шапқыншылықтар мен қанды қырғындарға куә болған қазақ халқы өз бостандығы мен еркіндігі жолында ұлылы-кішілі 300-ге тарта ұлт-азаттық қозғалысын бастан кешірген екен. Солардың ішінде жалпы халықтық сипат алып, бүкіл қазақ даласын шарпыған қасіреттің ең ірісі 200 жылға созылған жоңғар басқыншыларымен шайқасы еді. Тарихта «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» деген атпен қалған бұл қиян-кескі ұрыс ақыры қазақ халқының жеңісімен аяқталды.

В) Ресей империясының отарлау саясатына қарсы қазақ даласында болған екінші – 1916 жылғы көтерілістің де шоқтығы биік.

Жеңіске жеткізбесе де, елдің бірлігін нығайтып кеткен бұл оқиға халқымыздың тарихынан елеулі орын тепті.

Г) Тоталитарлық жүйеге қарсы көтеріліп, жетпіс жылғы езгі мен бұғауды талқандауға үндеген, сөйтіп, күллі Кеңес Одағындағы демократиялық қозғалыстың көшбасына айналған 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы өзінің жойқын батылдығымен кезінде дүние жүзін дүр сілкіндірді. Осы оқиғадан кейін егемендік туын көтерген Кеңес Одағы құрамындағы 15 Республика да желтоқсанның қақаған аязында өз елінің бостандығын аңсап, алаңға шыққан қазақтың өрімдей жас, қайсар буынына белгілі дәрежеде қарыздар.
15

Тарих беттерін парақтап көрсек: осыдан 1500 жылдан астам уақыт бұрын болған Қозы Көрпеш – Баян сұлу дастанында жазылған қос ғашықтың уақиғасы осы Аягөз өзенінің бойында болған.

Бір кезде, Құлагер ақын – Ілияс Жансүгіров Аягөз жеріне тамсанып: «Мына аядай өзен басын Тарбағатай тауына жастап, Балқашқа еркелеп келіп, аяғын малып отырған ару қызға ұқсайды екен. Ал Тарбағатай тауының өзі Алтайдай ағасының бауырына кіріп алып ұйықтап кеткен жас батырға ұқсайды» - деген екен. Қандай әдемі теңеулер десеңші!

Жоңғарды жеңген Абылай рушылдықты жеңе алмай: «Бірінші арманым – үш жүздің басын қоса алмадым. Екінші арманым – еліме жер емшегін емізе алмадым, үшінші арманым – бірлік болмаған соң елімнің ертеңгі еркіндігіне толық көзім жетпейді. Сол өкініш» - деген екен.

«Аузында отты сөзі бар біздің халық ұлы ғой, әттең, ауызбірлігі жоқ, ондай ел түбі тесік шелек сияқты» - депті ғой бір білгіш.

Өз ойымен өмір сүріп, өзгенің орнына өзін қоя білген адам – ең жақсы адам.

Басқалардың ойымен өмір сүріп, дүниеде өзін ғана көре білген адам ең жаман адам.

Л.Толстой.

Өзінің тегін ұмытқан жігерсіз құл, мәңгүртке айналады.

Ш.Айтматов «Боранды бекет» романы.
3

Кездескен жағдайдан бір сабақ: бір жолы жастарға мынандай сұрақ қойылды: «Айтыңдаршы, қандай жасау-жабдық қадірлі: біздің ата-аналарымыз берген қымбатты мебельдер, құс төсектер, бағалы киімдер, аста-төк жасалған той, ырым-сырымға жұмсалған мол ақша т.т. ма, әлде қыздарына жасаудың «негізгі капиталы» ретінде беретін арнаулы білімі жөніндегі диплом мен сенімді мамандық па?». Бұл сұраққа тыңдаушылар ойланып қалды. Әртүрлі жауаптар да болды. Шынында: дүние-мүлік тозады, сынады, аста-төк той да ұмытылады, ақша да аққан судай ізсіз жоғалады. Ал, мамандық – сенімді байлық, уақыт оның жанұя қазанындағы салмағын тек арттыра түседі. Білім, мамандық, биік мәдени өре-шексіз байлық. Рухани байлық – сынбайтын, тозбайтын, ізсіз жоғалмайтын сенімді байлық қой.

5

Өткеніңді ұмытсаң, әруақтардың азасына, бүгініңмен ғана өмір сүрсең, болашақтың табасына қаласың.

Арманыңа құрық, мақсатыңа темір кісен салған тағдыр шіркін ғой. Кішіліктің өзі кісілік.

«Әскери өмірде де, жазушылық жолымда да полковник шенінде қалдым» - деген екен Баукең кішіпейілділікпен. «Он жил в стандартное время нестандартным образом» - депті Тахауи Ахтанов Баукеңді жерлерде қаралы жиында. Қандай қанатты сөз. Өйткені, ол заманының сірескен қалыбына сыймай, өз талғамына сай тірлік етті. Ол соғыста қол астындағы әскерді 272 мәрте соғысқа көтеріп жеңіске жеткен екен.

Қарағайдың қарсы біткен бұтағындай қайсар жан.

Қағида: адамның бойынан ең алдымен жақсылығын тауып, көре біл.

Ой оңды болмайынша, іс оңды болмайды.

Жақсылықта жалт етіп көрініп, жамандықта жылт етіп жоғалатын жан – жиіркенішті жан, жантықтардың қылығы.

Кішілігі кісілігіне, кісілігі кішілігіне ұласқан жан – қадірлі жан.

11

Өмірде адам кейде басшы да, кейде қосшы да болады, ал кейде екеуін де қатар алып жүруге тура келеді.

Өмірде адамның кейде адалдықтан – азап, тазалықтан – тауқымет тауып алатын кездері де кезігеді.

Қилы-қилы оқиғалардың куәгері ғана емес, қаһарманы да бола алған тұлға – нағыз бақытты жан.

Жалпының мүддесі жалқының құлқынынан жоғары болуы керек.

Өткеніңе – құрмет, қазіргіңе – тәлім, келешегіңе – аманат.

Алыстың алып тұлпарын танымай, өз ауылыңның шоқырақ тайын оздырғанды қалайтын ала қолдылықтан, эгоизмнен арылар уақыт жетті.

Тіршілікте көрінеміз өлместей,

Тұра алмаймыз ерегеспей, белдеспей.

Өтейікші бірімізді – біріміз,

Өшіктірмей, өкпелетпей, сен деспей.

М.Мақатаев

18

Мақтансаң да жарасқандай адамға тән бес сипат:

1. 
   Біреуге тіл тигізуден сақтан. «Ақыл – дос, ашу - дұшпан» - дегеннің мәні осы.
   
2. 
   Әдептілік. Әдеттен аспай, кішілік көрсету арқылы кісілгіңді таныту.
   
3. 
   Өзің өзгеге күдіктенбе, өзге өзіңе күдіктенбесін. Пиғылыңды таза ұста.
   
4. 
   Не істесең де аяғына жеткізе біл және зеректікпен тындыр. Ырысың осы.
   
5. 
   Өз басыңа тілемейтін істі біреуге істеме. Қиянаттан асқан ауыр нәрсе жоқ. Осыдан сақтан.
   

Грузиндерде маңызын жоймаған бір дәстүр: кімде кім қыз ұзатса, оның басты жасауы қылып Шота Руставелидің «Жолбарыс терісін жамылған батыр» - дастанын сыйға тартатын көрінеді. Осы кітап ең басты, ең қымбат мүлкі болып саналады екен, онсыз жасау толық деп есептелмейтін дәстүр қалыптасқан көрінеді.

Қазақ: «Өмірдің ащы-тұщысын көріп, ысыла берсін; тұяғы тасқа салса кетілер, суға салса жетілер» - деген оймен ұлын жел өтінде ұстаса, қызын «аз күндік қонағым» - деп үлпілдетіп өсірген.

Қара шаңырақ

Қазақ салтында атадан балаға мұра болып ауысатын әке үйі, үлкен шаңырақ. Бір атадан өрбіген кейінгі ұрпаққа әке үйі – Қара шаңырақ үлкен үй болып есептеледі. Әкесі дүниеден қайтып, үйі кенже ұлына немесе оның кейінгі ұрпақтарына ауысса да Қара шаңырақ сол қалпында сақталып, өзінен тараған ұрпаққа қадірлі, қасиетті орда болып саналады. Соғым сойғанда оған барлық отаулар, ұзатылған қыздар тиісті сыбағасын әкеліп, әке үйіне деген сый-құрметін жасауға тиіс.


Мақал-мәтелдер
1

Құшағына қырды да, сырды да сидырған жан

Ақыл көпке жеткізер, өнер көкке жеткізер

Біреуі жығып мақталып, екіншісі жығылып тапталып жатқандық жараспас жалпы өмірде.

Шынайы күлкі – денсаулықтың мүлкі.

Жат десем жантаяды, тұр десем қалқаяды.

Не ер алмады, не жер алмады.

Дүние күші сағым – елес сипатты-ай,

Өтер шығар сауырынан сипатпай.
8

Тегі жақсы түбі бір озар.

Күлу – өмір, күлдіре білу – өнер, күлкі болу – өлім.

Сүрінсең – сүйеніш, жантайсаң – таяныш.

Бермесең алыспайсың, бармасаң алыстайсың.

Жоғалтқанымды түгендейтін,

Шашқанымды жинайтұғын – қормалым.
13

Ақылың кәрі, жаның жайдары, тәнің жас болсын.

Қатал билеушіден – қатыгез іс қалады,

Қайырымдыдан – қасиетті із қалады.

15

Ойлағанға сабыр түбі сары алтын,

Есте жоқ ерте заман елестері ертегіден басталады.

(Сабырбай Ақтайлақұлы)
17

Күйе күйдірмесе де күйелейді.

«Кім болам десе сол болу – ұлы адамның ісі,

Қолыңнан келгені ғана болу – кез-келген адамның ісі» - деген екен Гёте.
19

Мақтауы келіскен жанның да міні бар.

Көз көргенінің өзіне сенеді,

Құлақ өзгенің сөзіне сенеді.
21

Сенім деген құдіретті күш, ол сеңгір тауды да қозғайды.

Замана сенімен санаспайды,

Санассаң онымен сен санас.
23

Тістің үгіткенін тіл білер.

Қөңілшекті қошамет қор етеді.

Жарқырағанның бәрі алтын емес,

Жалпақтағанның бәрі жанашыр емес.
26

Аты жүріп тұрған кісінің айбыны биік

Асқақтаған амалшыдан аяңдаған адалдық артық.

Алтын шапанға да жаға мен жең керек,

Асқан батыр болсаң да, ағайын мен ел керек.
29

«Мен халықтың жауының жауымын!»

Аллаһтың аманатқа берген жанының өзі кеудеңе қонақ.

Сезім қуаласаң не мұңаясың, не қуанасың.

Өресіз өзінікінен өзгеге өшігіп өтеді.

Барлық қазақтың баласы – бір қазақтың баласы.

34

Көңілдегі көрікті ойды базардағы нарық бұзады.

Жауыңды әдіспен, досыңды шындықпен жең.

Аға алдында пейіліңді көрсет,

Іні алдында мейіріңді көрсет.
37

Сырын білмеген адамға сырыңды айтпа,

Қасақы, арам адамға шыныңды айтпа.
38

Ақылды жігіт атқа да мінер, таққа да мінер.

Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с): «Адам қайтыс болса да үш түрлі адамдардың істеген амалдары көзі тірі кезіндегідей болады - деген екен. – Олар: ғалым кісінің еңбектері, артына тәрбиелі ұрпақ қалдырған адам, ел игілігіне жарайтын істер істеген адам (аурухана, мешіт, көпір, кітапхана т.т.с.с. салдырған адам)».

Бір тағылымды кеңесте:

«Бір жылыңды ойласаң, егін ек,

Он жылыңды ойласаң, ағаш ек,

Жүз жылыңды ойласаң, ұрпақ тәрбиле,

Білім-ғылымға көңіл бөл» делінген.

Өзіңмен бірге барыңа сүйсініп, жоғыңа күйіне білген жан – нағыз жанашарың. Жалпы түсінбеген кісіге кешіріммен қарауға болар, бірақ жорта білмегенситін аяр адамдардан құдай сақтасын. Бұндайлардан бетің қайтып қалса – қасірет. Адамдық қалыпты биік ұстау – үлкен сын. Адамгершілік – асыл қасиетті аласартып алмасақ екен. Өмірдің өзегі де осы, азаматтық жол да осы.

Адам, ажал арнайы келмесе, ақпанның ақ түтек бораны соқса да, тағдырдың тоқпағы ұрса да өлмейді.

Домбырада бірі – қоңыр, бірі – ащы үн беретін екі ішек бар. Екі ішек екі түрлі үн шығарып тұрса да бір-ақ күй тартылмақ.

Меніңше, қазір қиыншылық көп деп қиналғаннан гөрі, болашақ алда деп жігерленген жөн. Қарияларымыз қағидалы ақыл-өнегесін жоғалтпасын, жастарымыз бойкүйездікке, бос белбеулікке, мағынасыз жеңіл әрекеттерге қол артпасын. Өнімді еңбек, өміршең бірлік – жеңістің кілті. Осы кілтті қолдан шығарып алмасақ жарар еді.

Қасиетің, қадірің қалтаңмен бағаланатын бір заман болып тұр.

Өткен шағыңды әкеңнің, ата бабаларыңның жүріп өткен жолын зерттеп, салыстыра отырып болжауға, ал қазіргі шағыңды – өзіңнің қол жеткізген биігіңе қарап бағалауға, ал енді келер шағыңды балаларыңның, ұрпақтарыңның аяқ алысына қарап бағдарлауға болады. Осы үш ұрпақ өкілдерінің арасында көзге бадырайып көрініп тұрмаса да белгілі бір байланыстың бар екендігі байқалады. Бәлкім, «тегіне тартқан, текті жердің баласы» - деген сөздер осындай түсініктен туса керек.

Өмір сүру дегеніміз – таңдау жасау. Жолыңды бөгеген кедергіден өтудің амал-айласын табу арқылы жеңіске жету.

Ерте ме, кеш пе, әйтеуір адамдар бір-бірімен қырқысуды, бір-бірінің жанын қинауды қойып, ақыры кім қандай болса, оны сол күйінде қабылдау керектігін түсінетін күн туады. Ол енді – о дүниедегі жағдай.

Күнде көріп жүрген фәниден мәңгілік жұмбақ болып қала беретін бақиға дейінгі аралық жолдағы сапар-саяхатымыз – өмір деп аталады. Көрінгеннің көзіне көріне бермейтін қатпар қалтарысқа, таңғажайып құпияға толы тылсым дүние-ай десеңші. Сол қалтарыстағы дүниелер мен құпияларды шеше алмай қаншама адамдар өмірде сорлап жүр десеңші, қаншамасы солай өмірден өтті ғой, шіркін!

Табиғат пендесіне болымсыз өмір, тойымсыз көңіл берген.

Кез-келген бақытты болғысы келеді. Бірақ сол бақыт та, сор да аспаннан жаумайды, айналаңдағы адамдардан ауысады. Біреу саған жақсылық, бақыт боп кезігеді. Бақыт дегеніміз – сол адамның адамға беретін ыстық ықылас-достығы, махаббаты. Ал енді сенің жолыңа жуа боп бітіп, қырсыққа ұрындыратын да – сол адам. Оқ екеш оқ та өздігінен атылмайды. Мылтықтың шүріппесінде адамның саусағы тұрады емес пе.

Өмірде бір жамандықтың бір жақсылығы бар. Қыс артынан жаз келеді қашан да. Соны күт. Өзіңді дархан ұста. Жүрегіңнен мейірім нұры төгіліп тұрсын. Зауал шағыңда көңіліңе талшық етер бір ғана медеу – сол адастырмас адамшылық шырағы.

Алды үміт, арты өкініш, алдамшы өмір.

16

Жер қара болса да денеңе нәр береді, қарын тойғызады. Қар аппақ болса да денеңді қалтыратып тоңдырады.

Өмір дегенге,

Тірлікте, сірә, жетер ме ой.

Жарық сәуледен басқаның бәрі бекер ғой.

Бекер ғой бәрі,

Бекер ғой бәрі – бөтен ғой,

Өмір дегенің – бір күндік Сәуле екен ғой.
Қомағай көңіл құмартып өткен әрнеге,

Тірлікте сонау түскенмін талай әуреге.

Кешкен өмір де,

Көрген бақыт та барлығы,

Жетпейді екен ғой,

Бір күндік сенің Сәулеңе.

М.Мақатаев.


Философиялық кейбір пікірлер
1

Төрт қасиетті нәрселер: Туған жерің, өсірген елің, ана тілің, ұстаған дінің.

Арман адамға жетекші болса, ақыл-ой соған ілесіп отыратын қосшы.

Не нәрсеге болса да ойлы көзбен қарау қажет.

Наурыз – парсыша, қазақша – жаңа күн деген сөз. Қыс бойы өлім төсегінде ақ кебінін (ақ қарды) жамылып жатқан табиғаттың Наурыз туа сол ақ кебінін сілкіп тастап тірілуі, сонымен бірге барлық жанды-жансыздың жандана бастауы кімнің болса да көңіліне шаттық ұялатады, көкейіне ой салады. Бұл туралы ұлы Абай:

«Безендіріп жер жүзін Тәңірім шебер,

Мейірбандық дүниеге нұрын төгер.

Анамыздай жер иіп емізгенде,

Бейне әкеңдей үстіңе аспан төнер» -

деген екен. Демек, баламалап айтар болсақ: Жер – Ана, Аспан – Әке. Төбеден аспан – әке пейілін салып, нұрын төккенде, төменде жер-ана иіп мейірленеді, яғни жанұядағы отағасы – әке мен ошақ иесі – ананың өзара байланысы, тәуелділігі, сыйластығы, жарасымдылығы, байланысы да табиғаттағы аспан мен жер-ананың өзара үйлесімділігіндей емес пе? Қандай ұқсастық, қандай гармония десеңізші! Ғажап!

5

«Ат шаппайды – бап шабады,

Ал, менің ойымша: ат та, бақ та, бап та шабады. Осы үш фактор бірдей келіскенде ғана ат бәйгеден келмек.

Тұлпардың бір киесі – бабын тапқан, бағын ашқан бапкер – иесі.

Жылқының бағы да, соры да – жүйріктік.

Анаң болса да, оның жаман жақтарына еліктеме,

Жауың болса да,оның жақсы жақтарына елікте.


Еңбек пен тәжірибе туралы.
1

Әрбір адамның адал еңбегі, маңдай тері, қиялы, ақыл-парасаты, алақанының қуаты жер бетінде не істемейді? Табиғаттың өзі жасаған тамашалардан басқа, жер бетіндегі ғажаптардың бәрі адам қолымен, оның ой-қиялымен жасалған. Адам еңбегі – нағыз құдірет. Жер – адамның анасы. Адамдардың өсуі, өркендеуі үшін керек заттың бәрі жерден табылады. Сондықтан біз оны құрметтеуге, мәпелеуге, көркейте беруге тиіспіз.

Дүниенің тірегі, мән-мағынасы жер мен суда, еңбек пен табыста ғана. Саналы, адал, творчестволық еңбек ең алдымен адамдардың өзін өсіреді, жетілдіреді, кәмелетке жеткізеді, сөйтіп бақытты, шат етеді. Сонымен бірге жер-ананы көркейтеді, жасандырады. Ал, өмірде еңбек қуанышынан, еңбек шабытынан, оның даңқы мен абыройынан, одан алатын рухани рахат пен күш жігерден асатын ештеңе жоқ.
2

Еңбек етсең еленерсің, жемісіне кенелерсің.

Табысқа жетудің екі алғышарты:

1. 
   Талдау жасап, қалай әрекеттенуді білу.
   
2. 
   Сол әрекетті іске асыру.
   

4

Әркім өзі шыққан тауым биік болсын деген үміт дүниесінің желкен қайығымен жүреді. Бос қиялдан гөрі еңбегіңе сен. Тәуекелдің төресі сол. Тауға да шығарады, дауылдан да алып өтеді.

«Жаһан деген не нәрсе?

Алақанның ауданы!

Бір ауданда көп тәңірі

Болудың тіпті жоқ сәні.
Тәңірі – көктің тәңірісі,

Күңіренсін, көгін билесін.

Жер тәңірісі Темірмін!

Жеріме тәңірі тимесін.

Тұқымы жоқ, заты жоқ.

Жер тәңірісі Темірдің

Тұқымы – түрік, заты – от!»

Шежіре қарт Бекен Исабаев өзінің «Ұлылар мекені» атты кітабында, Құнанбай ұрпағының билік тізгінін уысында ұзақ жылдар ұстағаны туралы: «Жұрт аузында: Құнанбайдың тұқымы кісі бар екенін Күнту болыс болған соң, ал Құдай бар екенін Оспан өлген соң білді» деген сөз қалған деп жазды.

Абыралы атауы – Абылай заманында, Жоңғар ханы Доржінің батыры Ақдауылдан мерт болған Абыр мен Әлі батырлардың атына қойылса керек.

4

Баяғы заманда мархабаты мол патша ашу үстінде өзінің қарамағындағы қызметкерлерінің бірін жазықсыз өлім жазасына бұйырыпты дейді. Бір күнгі жарық дүние кімге болса да қымбат қой. Соны қимай бара жатқан әлгі пақыр:

Жақсы мен жаманның айырмасы – сиыр мен жыланның айырмасындай. Бірі – жеген тамағын сүтке, ал екіншісі уға айналдырады.

Үнді халқының мақалы.
6

«Қарындас» - деген сөздің мағынасы: бір қарыннан шықтық, туыс-бауырмыз деген ұғымды білдіреді.

«Бидай» - деген араб сөзі. Мағынасы: «бәрінің негізі, басы» - дегенге саяды.

Сондықтан да халық:

Жабықта жарты күлше нан тұрса, егер оған қолың жетпесе, аяғыңның астына құран қойып алуыңа болады, ал егер жабықта құран тұрса, оған қолың жетпесе, аяғыңның астына нанды қойып алуға болмайды – деп өсиет айтқан.

Досың емес тойдағы табақтасың,

Бас бүтінде отырар мадақтасың.

Досың сол, кім қол берсе қамыңды ойлап,

Басыңа күн туғанда, сорың қайнап.
2

Көретін көп достарды жайшылықта,

Неге мен көрмей жүрмін жамандықта?
3

«Шын достық тар кезең, талма тұста сыналады» - деген сөз, сүзгіден сүзіліп өткен шындық.

Сенің жақсылығыңа мерейі өсіп қуана алмаған, жамандығыңа жаны ашып күйзеле алмаған жандарды достардың қатарына жатқызуға болмайтындар санатындағылар.

Достық пен махаббатта сауда жоқ.

Сайын далада не жүйрік? Тұлпар жүйрік, тіл жүйрік. Тұлпар мінген қазақ тіліне де сенген. Өмір сүрудегі бұлар қазақтың қос тірегі болған.

Кейде сақтықтың шарасын сақтағандықтан, ал кейде сөздің салмағын ойлағандықтан да тіліңнің ұшында тұрғанды түгел айта бермейсің.

Бал тамғандай тіл мен кестелі сөзге сүйсінбейтін жан болмас. Дүниені бүтіндейтін де, бүлдіретін де – сөз.

Сөз алғанымыз бұлданбай тұрсақ,

Сөз тимегеніміз тұлданбай қойсақ, қайтеді?
5

Шешендік – сөздің орнын табуда, мөлшерін білуде, айтар уақытын анықтауда, сөздің ырғақ-үйлесімін үйлестіруде, дауыстың диапазонының мимикамен сәйкес келуінде, т.т. Бұның бәрін игере білген жанның әр сөзі алтын. Жалғанда не терең, не сұлу, не өткір? Сөз. Тек қана сөз. Оның бұл қасиеттерін адам адам болғалы пайдаланып келеді. Бірақ әлі ешкім де шегіне жете алған жоқ. Не деген шексіздік, не деген керемет, ғажап дүние десеңізші!

Жаратқан Иенің көп құдіреттерінің бірі – адам дауысы. Бүкіл адамзат баласында алты түрлі дауыс бар. Оның: үшеуі әйел дауысы – сопрано, меццо-сопрано, контральто, үшеуі еркек дауысы – тенор, баритон, бас.

Бұлардан басқа, яғни жетінші дауыс жоқ. Осы аталған алты дауыстар бар болғаны жеті нота көлемінде дыбыс шығарады, ән шырқайды, яғни сегізінші нота жоқ.

Сонда осы алты дауыс, осы жеті нотадағы құбылыс – комбинациясының санына адамның ақыл-ойы жетіп болмайды екен-ау.

Бұл туралы А.С.Пушкиннің: «Сөздің қуаты сарқылғанда музыка басталады» - дегені содан болса керек.
7

Бір ауыз сөз кейде жоқты түгендейді, ал кейде бүтінді бөліп бүлдіреді.

Ақылды – сөздің қалқып қаймағын айтады.

Ақымақ – мыжып қай-қайдағыны айтады.

V бөлім
Поэзия

Өлең де бір жас сәди емірендірер,

Оятып сезіміңді тебірендірер.

Әлішер Науаи
Сөз өнері туралы
Бұрынғылардан сөз қалған,

Таралып мақал болған:

«Сөйлеуші – егуші,

Тыңдаушы - орушы».

Көңілім менің де өседі.

Ұнатады жаным тыңдауды,

Шешенді, ақылды, көшелі.

Бабымен дұрыс егілсе.

Өлең-жырда тартымды,

Қиюы сөздің келіссе.

Жымдасып әр сөз өрілсе.

Ой менен сөз қабысып,

Саф алтыннан терілсе.

Айтылған ойдың көрінсе.

Мұратыма жетер едім,

Сөз мәні дұрыс берілсе.

Сөз маржанын теруші.

Таспа тілген қас шебердей,

Мақсатым - болу өрімші.

***

Емеспін, мен сірә да, атақты ақиық ақын,

Сұлу сөзді сүйген соң, өз әлімше мен де,

Ақындықтың атына ер салып, қысамын тақым.
Туған күн кешінің беташары
Оу, ағайын! Қуанышты бөлісетін шілдехана, той мұнда,

Бүгінгі күн туғандар бар болып сәби-шарана,

Пәк пейілмен құттықтаушы ізгі ниет туыстар,

Сіздер үшін бүгінгі күн үйіміз біздің тойхана.

Сіздерменен бөлісіп дәмді, бір болуды қалаймын,

Дастарханға ақ ниетпен ас мәзірі қойылды

Дәм-тамақтан, сусын-шараптан алыңыздар, ағайын.

Тамылжыған ән салынып, шалқысын көңіл де,

Әңгіме, әзіл де ешбір ұмыт қалмасын

Жарасып туыстар, жүріңдер қызықты өмірде.

Осы күнде ұрпағым бар, жалаңаш емес маңайым,

Бір қолдың бес саусағындай, бес арыс – балаларым

Тамыр жайып қоршаған, ықтасын болып тоғайым.

Аптап күннің ыстығында талай мәрте қалғамын,

Соның бәрі болмағандай, қашан болар бәрі ұмыт?

Балаларым «ақтай ма» - деп мен етемін көп үміт.

Ойларыңды бұрмаңдар,

Әкелерің толғасын

Жүректегі жырларын.

Көкейдегі сырларын,

Зейін салыңдар өмірге,

Ұғыңдар ой-қырларын.

Басымда болған мұңдарым,

Болып едім бір кезде

Әкеден жалғыз бір басым.

Өмірде әр жақты,

Бөгеді жарлылық

Мұқалтты жауыздық.

Талпындым еш талмай,

«Қайтсем де жеңем» деп

Әйтеуір бір қоймай.

«Жалғыздың үні шықпас» -

Десе де бой бермей

Алыстым, көнем бе?

Із-түзсіз жоғалмады,

Сол еңбек түбінде.

Киліксе бір қасым,

Домалады өрге,

Етектегі тасым.

Саяқып қожа – тегім де» -

Деп есептеймін мен

Осы жай тегін бе?

Аспанның көгінде,

Әйтеуір тауыппыз

Ырыздықты бізде.

Көтерілдік біз төрге,

Аналарың Макежанмен

Қол ұстасып бірге.

Жыл сайын сендер де,

Сол-дағы көп демеу,

Марқайды көңіл де.

Ризамын Тәңірге,

Құрармыз салтанат

Сәтті бір күнінде.

Туған жер, еліме,

Дос, жолдас ағайынмен

Әрқашан мен бірге.

Бақыттымын өмірде,

Қолпаштаған, қолдаған,

Ризамын бәріңе.

Сендерді шын сүйемін,

Арманым, бар үмітім де

Орындалар деп сенемін.

Ұшығына жете алмастай ойға да кейде батамын,

«Ой дегенің түпсіз шыңырау, тұңғиық» - деседі ол,

Тереңіне түсіп мүлде, шыға алмай қапамын.

Ойыма алып өмірдің қағидасын, жан ашымас қаталын,

Қанша мықты десек те, адамзат та бір кезде,

Мойындауына тура келер баз-базында өзінің сәл осалын.

Осы ата-салтты мен де сақтап келемін.

Адамшылық иісі бар жеткіншектер кез келсе,

Келгенінше қолымнан мен де демеп жүремін.

Себебі, достарым бар санасатын, тыңдайтұғын сөзімді,

Қалт жібермей тап басып, ұғатұғын қабақтан

Байқайтұғын қылп еткен, бойымдағы сезімді.

Ағайын бар, қырын кетсе дүние, халімді кеп сұрайтын,

Жамағайын-жекжаттар бар, бөлісетін барлығын,

Жеңілдетіп жарамды, қолпаштайтын, қолдайтын.

Алыс кетіп кешіксем, сабыр сақтап тосатын,

Ақыл қосар жанашырлар бар, жаны ашып

Ашуланып, артық кетсем, сабама сап басатын.

Келе ме деп сол бәйгеден дәмеленіп тосатын,

Ұл-қызым бар, үміт күткен қабілетті, талапты,

Жеңістерін көргенде көңілім шалқып, тасатын.

Жарымменен жарасып айтатұғын жырым бар,

Отбасымда оттай ыстық ықылас пен жарасым,

Қолтықтасып, құшақтасып қатар жүрер сәнім бар.

Бірге өткізген бар өмірін бала кезгі жасынан,

О, Сыңарым! Тағдырдың қосқан сиы ма едің сен

Жарқырай бер, жаралғансың асылдың нақ тасынан!

Дауыл күнгі шарқ ұрған шағаладай көл бетінде,

Дабыл тілеп сен көңілім қайда мені бастадың?

Сабыр етші, сабаңа түс, тыныштықты қостадым.

Тұлпарға шабатын тұяқ керек,

Мәнді де, сәнді де өмір үшін,

Шарықтап биікте тұру үшін,

Адамға қалаулы жар керек.
Ақ таңды сырласумен атыратын,

Түніңді ләззатқа батыратын,

Күніңді шуаққа толтыратын,

Кешіксең елегізіп күтіп отыратын,

Адамға сүйікті жар керек.
Халіңді қабақтан айтқызбай сезетін,

Қиындық кезіксе шыдайтын, төзетін,

Жеңісіңе балаша мәз болатын,

Қашан да өзіңмен бір болатын

Адамға ақылды жар керек.
Барыңа қанағат ете алатын,

Жоғыңа шыдап төзе алатын,

Барыңды өз әлінше асыратын,

Жоғыңды жария етпей жасыратын,

Адамға ұлағатты жар керек.
Досыңа күлкі, қасыңа таба қылмай,

Жанұяңның береке-бірлігін арттыратын,

Қызыңды – ибалы, ұлыңды – ер азамат қып,

Тәрбилеп, қатарға қосысатын,

Адамға парасатты жар керек.
Қиындықта тірек болар иық керек,

Жаныңды ұғар, жылу сыйлар жүрек керек,

Қуаныш пен қайғыңды тең бөлісетін,

Қатар жүрер қасыңда жанашыр боп,

Адамға аяулы жар – серік керек.
Қабағыңнан сезіміңді түсінетін жан керек,

Жан дүниеңді жадыратар мән керек,

Тербететін бесіктей тәтті қиял, ой керек,

Шаршағанда тәніңе дем алатын жай керек,

Адамға анаңдай мейірбан жар керек.
Қорытынды:

Мұның бірі болмаса, жар сүйдім деп не керек?
Нәпсі
Дәм шарабы денемді сен жайладың

Тән шарабы еркімді бір қоймадың,

Қанша таттым осы шараптардан,

Құрғыр соған, бірақтағы, тоймадым.

Ләззатына беріліп, рахатына батамын,

Шалқып-тасып достарыммен тойлатып,

Көтерілсе көңілім, ән-жырды да айтамын.

Қай уақытта мен осыдан қайтамын?

Талдай келе, тек, әзірге ұққаным,

Бұл қылықтан тиыла алмасымды байқадым.

Неге бұлай? Өзімді зерттеп тапқаным:

Көп мәселе жүректен бе деп қорқамын,

Бар кінәні нәпсі мойнына артамын.

Кейбір қылығыма зер салсам, балаға тең,

Кей мезгіл тамырымда ағады қан,

Бейне бір, көктемдегі тасыған сең.

Әлде көңілдің сыртқа шыққан көрінісі ме?

Жоқ, әлде бір құбылмалы табиғаттан,

Бойыма дарыған бір мінез – қасиет пе?

Басқа болғанда не жақсылық табармын?

Өзгеше боп, төбем көкке жете алмас,

Перзентіне туған жердің мен өзімді санаймын.

Жаямыз дастархан, қоямыз алдына тамақ,

Қабылдайтындарға ұсынамыз арақ пен шарап

Бүйтпесек боламыз ба қонақжай қазақ.

Жел болып кейде сен соғасың,

Өзен болып жаңбырлы күнгі арнадан асқан,

Бұрқ-сарқ етіп, кейде шалқып-тасасың.

Бұл қылығыңнан орнай алмас басыма ай,

Сабаңа түсіп, жайлансаң осы қайтеді?

Түбінде, аңдап басқандар мақсатына жетеді.

Ашу қысса, аңғармаспын, ағат қылыққа алдырам.

Жанашыр жандар айтушы еді: «Бұл қалай?»

Оғаштыққа сын да айтатын достарым төзіп шыдамай.

Мүмкін, бұл қылығым қате болар, бірақтағы, Мен солай.
Шамам келгенше, қаскөйлерге қарсы жүріп сөнермін,

Достарыма қызмет қылып, жолында олардың жүрермін,

Адам сүйсем, сүйе аламын, емес бірақ өзгеше,

Бар ықылас-ынтамменен бойдан қуат өлгенше

Мүмкін, бұным артық шығар, бірақтағы, Мен солай.
Сөйлесе
Ақырын сөйлесе - ақылмен айтып ұқтырады көп жайды,

Ақырып сөйлесе – қаһарланып кетер, сол қайғы.

Толғанып сөйлесе – тебіренген терең, тұңғиық көк теңіздей.

Жынданып сөйлесе – аласұрып, өкіреңдеп кеудесін қағады.

Шын пейілмен сөйлесе – өмір жадырап салтанат құрады.

Адал ниетпен сөйлесе - дүние құлпырып, жайнап салады.

Аңқылдап сөйлеп, сыр жасырмайтындар құрдасың.

Сақтанбай сөйлеп кей жандар аяғынан шалдырар.

Мәнерлеп сөйлесе шын шешен, қаласың «бұдан тәтті жоқ па?» - деп.

Жоқтап сөйлесе кей адам, бір аяулы жанды еске сап, қасиетін асырар.

Жайлап жүріп-ақ жайыңды шешетін жанашырларды,

О, Тәңірім! Қолдасын!
Сағат
Сағатыңның тық-тық соққан дыбысы,

Бейне сенің кеудеңдегі жүрегіңнің соғысы.

Сағатпенен анықталар уақыттың өлшемі,

Ал жүрек тіршіліктің түп негізі, мекені.

Дүрсіл қағып тыншымай, соға берсін жүрегің.

Жасай берші жарқырап, жайнай берші құлпырып,

Кенеле бер бақытқа, шынайы осы тілегім.

Болғанмен қажымаймыз, барына дейміз шүкір.

Жетпегенге қайғырып, қапаланбашы, ағайын,

Таусылып мүжілме, мойыма, жоғына түкір.

Тілеймін қолдасын жебеуші, әруақ, пір.

Одан да не жетсін шұрқырасып сағынышпен,

Табысып дос-туыстармен болғанға бір.

Құшақтап дос-туыстарды, жарыңды сүй,

Құбылған бұл өмір өтеді, жылыстап кетеді,

Қайырылмас, қайталанбас осы күй, осы сый.

Дөңгеленген дүние де, шалқыған көңіл де,

Соның бәріне әсер етеді құбылған уақыт

Кезінде өзгертеді-ау мені де, сені, бәрін де.

Бұл өмір шіркін өткінші ойға алайық,

Кетпей тұрғанда тұғырдан табанымыз тайып,

Тату-тәтті тірлікті бағалап, аялайық.

Сездірсем деп талпынамын қылығын, соған жақындықтың,

Әйтеуір бір нәрсенің бойымда дарыған барын ұқтым,

Белгісін байқата қоймасам да ой салар ақылдылықтың.

Жырыңнан көрсету қиын-ақ нышанын сүйсінтер сұлулықтың,

Үрдісінен шыға алмай жүрсем де мойындатар тапқырлықтың,

Сапар шегіп келемін, шекпенін киіп бейнетқор пақырлықтың.

Бұл қылығыңмен қайда апарып соғасың?

Өтінемін, сабаңа түс, жаймашуақ күйге көш,

Өрекпігеннен осы, не жақсылық табасың?

Жаралған ба едің қиыншылығына көну үшін?

Өмір – қуаныш, шаттық, біле білсеңіз рахат,

Жаралған ба едің қуаныштарын сезу үшін.

Жаралдың ба, дүлейге қарсы тұру үшін?

Тыныштық тапса долы теңіз жайма шуақ,

Сол шуақтан ләззат тауып қану үшін.

Шарқ ұрған, шарықтаған сезімбісің?

Сан бұралған жолында дүние әлемнің,

Қиыншылығына қарсы тұрар төзімбісің?

Жаралдың ба, тебіреніп кезу үшін.

Пешенеңе жазған ба тағдыр әлде,

Өмір жүгін көтеруге, төзу үшін?!

Көзіңді қызықтырған қайран ауыл,

Алмағайып басыңа бір заман келіп,

Болып тұр ғой бұл күнде халің ауыр.

Ер батқан аттай, болды-ау арқаң жауыр.

Басыңа түсті бір кезең іскерлікті сынаған,

Қайткенде болмақшы жағдайың тәуір?

Одан да тер төгіп, талпынып еңбек ет.

Қиыстырып қисынын тап, шаруаңды меңгер де,

Тек сонда көрерсің жемісін, жасалар құрмет.

Байлықтың тамыры – маңдай тер, еңбекте,

Жасалса ісің ақылмен, өзегің еш талмас,

Шығарсың ойлаған мақсатты биік-белеске.

Қыз-күйеу - нұр-сәуле, көгімдегі күндерім.

Немере-жиендер жайқалған төрімдегі гүлдерім,

Ұрпақтарым өздеріңмен жасарамын, бүрлендім.

Қыз-күйеу аңсағанда ашылған құшақтарым.

Немере, жиендер сағындырған қылықтары қызықтарым,

Ұрпақтарым – нәр алар тіршіліктегі тыныстарым.

Қыз-күйеу – өрісім, аңсағанда ат басын бұрамын.

Немере-жиендер – қуанышым, сендермен шаттанып күлемін,

Ұрпақтарым – арқа сүйер сүйенішім, тірегім.

Тілеулеріңді әрқашан да тілеп мен жүремін.

Бақ-бақыттарың үшін өмірде тоңармын, күйермін,

Не көрсем де бәріне көнермін, шыдап, төзермін.

Сендер барда бұл өмір жайлы қоныс, мекенім.

Өмір – шолақ, ғұмыр – қонақ. Мен де бір күн көшермін,

Арманымнан шықсаңдар, сонда ғана, алаңсыз боп өтермін.

Аязының ызғары арқаңа өтіп бататын.

Ұйпа-тұйпа соққанда есе бермейсің,

Сақтанбағандар үсініп те жататын.

О, неткен қаһарлы едің қысы Аягөздің.
Қаңтарда қоясың халықты қалтыратып,

Ақпанда аласың адамдарды абдыратып.

Жолаушыларға жол бермей, жанын қинайсың,

Долығып, ақ түтек боп соғасың апталатып.

О, неткен қатыгез, қиын едің қысы Аягөздің.
Өліара кезеңдегі өмір
Жаралғаннан, мына пәни дүние-жалғанда,

Бітіспеген жақсысы мен жаманы еш

Қатарласқан әр уақыт қызығы мен қиынын да,

Көріп келеміз өмірді, толған егес.

Пәк пейілді, ақ көңілді, жаны таза салдар бар.

Ептестіріп ебін тапқан, байлыққа ие қулар мен

Ар-ожданның шеңберін аттап өтпес бар сабаздар.

Момақансып, жайлап жүріп, жұтатын жылымдар бар.

Қара ниет, пиғылы арам, жалт бергіш зұлымдар мен

Тозаққа тең күндер кешіп, қажыған құлдар да бар.

Батыры мен қорқағы да, жексұрын мен жайсаңы да.

Кәрісі мен балғыны да: ақ, сары, қара түстісі де,

Имансыз бен құдайшыл да, жағымпаз бен жампозы да.

Баяғыдан қалыптасқан ала-құлалық бұл өмірде.

Күштілері әр кезде де алқынбай-ақ асуды асса,

Әлсіздері құлап жатыр, шыға алмай өр-кезеңге.

Күрделігі осы ма еді, өмір деген ғажаптың?

Азаптың мойынтырығынан небір пақыр құтыла алмас,

Бар өмірі ағып жатқан, өзені боп тозақтың.

«Адам адамға дос, бауыр, туыс» - делінген де,

Жоққа шықты, жарамсыз боп ол да қалды бұл күнде,

Артқа жүзген үйректей халық сасқан, әбігерде.

Азып-тозып айрылды келбетінен ауылдар да.

Тығырыққа тірелді-ау ел басқарған бастар да,

Байсалды ақыл айта алмай тұр басқалар да, не шара?

Көтеретін неткен ғажап, төзімді ең.

О, халайық! Қайыспайтын қабырғалы қара нардай,

Қыңқ етпейтін, шіркін, қандай ғана көнімді ең!

Дүниені жайлаған бітіспейін теке-тірес.

Жетемін деп ойлаған мақсатқа талпынып,

Әр адам ашады өмір атты аренада күрес.

Амалсыз сыр ақтардым толғантып жүрген жайды.

Бәлкім көңіл аударар кейбір жандар мүдделі,

Жастар жағы көз салып ойланар өмір жайлы.

Аяғынан шалып мықтыны, атпадым әлсізді кесекпенен.

Не істесем де жасадым шынайы ақ көңілмен,

Жасамадым, барақ та, пендешілік бақай есеппенен.

Жаны бай жандарды қадірледім бағалым деп

Көрікті ойын айта алатын көркем тілмен,

Ақыл-ойдың иегерлерін сыйладым азамат деп.

Жұтаңдар да бар аққан ағынмен, рухани байлығы жоқ.

Баюдан басқа ойы жоқ, жүр пиғылы арам талай пендең,

Мұндайларды көңілім сеніп достыққа алғамын жоқ.

Жамандардың қатарында қосылып қалғамын жоқ.

Өз соқпағыммен қоңырқай келемін өмір кешіп,

Тізгінімді, әйтеуір, ешкімге бергемін жоқ.

Кезіксе арсыз жандар, үйлесе алмай кеттім алшақ.

Түсінемін өмірдің нарқын, қызығы мен қуанышын,

Жолықса ауыртпалығы мойымай төземін шыдап.

Кембағал-пақырларды мүмкіндігінше қорғап-қоршап.

Ақтарсам алдырыңда, ағайын, шынайы сырым осы,

Адамдық қасиетті ұрпағыма да етемін аманат.

Ұрпағыңа не айтасың артта қалар?

О, тірі шежірелер, қалдырыңдар,

Қанеки, нелерің бар салтқа жарар?»

Осылай егер туса маған сұрақ ұрпақтардан,

Не деп жауап оларға айта аламын?

«Жиғаным да, барлық байлығым да осы» - деп

Өлең-жырларымды ұстатып қайтарамын.
Арман-өмір
Арайлап атқан әрбір таңға ризамын көңілімді қуантқан,

Талапты ұрпақ ренжісем қиындықта демеу болып жұбатқан.

Дән ризамын тағдырыма жар сүйген, перзент көрген,

Ұрпақтарым жалғастырып ары қарай өмірімді ұзартқан.

Немерелерімнің тәтті қылығымен сауық құрып жүрсек тек

Анаңменен екеуміздің арманымыз айта берсек жетерлік,

Жіпке тізіп санай берсек, таусылмайды тіпті-ақ көп.

Сендердің өмірде бақытты болуларың – негізгі тілеуім.

Сонымен бірге өздерің жасап орнатқан жайда жайғасып,

Өткізсем қалған өмірді, қуаныштан тынышталып көңілім.

Аман-есен жеткенімде туған осы күніме.

«Не тындырдым, осы мен?» ойға батам,

Толқиды жаным тебіреніп сол бір кезде.

Қайран, балалық дәурен – бал шағым.

Он үшімде асқарым-әкем өтіп өмірден,

Тағдырыммен тайталасқан жалғыз қалдым.

Тірлік жасап, қадам бастым өмірге.

Талаптандым білімге, мамандық алу ойда боп,

Мектептен соң бардым шаһар – Семейге.

Қызметке де кірістім өз кезегімен.

Өмірде талай тауқымет, тағдырды да көрдім,

Сонда да келемін сапарда төзімменен.

Құпия емес, сан мәрте қамықтым.

Қарсы қойдым жігерімді, қайратты да,

Қайсарлықта байқатып таныттым.

Қуанышты шақтарда болыпты жанға жайлы.

Қалайда, аласармадым адамдық қасиеттен,

Өмірде жақсылыққа еліктеп түзедім бойды.

Қуанамын, күткен негізгі сыйым сол-дағы.

Арманым, артымдағы ұрпақтар мен інілер,

Бағалап, ағалап жүрсе құрметпен болғаны.

Қайткенде де айналды жастық шақ арманға.

Өткен күндер кетті қайтып енді келмеске,

Болғанмен ризамын бәріне де бұл жалғанда.

Тыншыр еді көңілім, бақыттымын тек сонда.

Көшсем де ертең өмірден сағым болып,

Қуаныштымын бір белгі, із қалса артымда.

Барлық жер бетінің жан иесі – тіршілік.

Өркен жайған адамзат ұрпағының түбі болса,

Басталады аналардан, қалыптасқан ол шындық.

Жан дүниесін қабақтан-ақ ұғасыңдар түсініп.

Тіршіліктің туын жықпай, ұрпақ әкеп, келесіздер өсіріп,

Сіздерменен сабақтасады адамға тән қасиетті кісілік.

Ақыл мен, мейіріңмен ширатып, аласыңдар пісіріп.

Арындап тасысақ, қалыпты арнадан асып кетсек,

Жайландырып жанымызды, саласыздар сабамызға түсіріп.

Әр шаңырақта ту болып желбіреп тұрарсыңдар.

Ел үшін, жар үшін, ұрпақ үшін бәріне төзгенсіңдер,

Өмірді жалғастырып, кезіккен қиындықтарға көнгенсіңдер.

Кешіксе келер кезінен елегізіп, абыржып іздейсіңдер.

Адамшылық ар, асыл қасиеттерді әспеттейтін ірісіңдер,

Ақ махаббатты марапаттап, қадірлейтін пірісіңдер.

Қасиетті шаңырақты шайқалтпай ұстайтын тірексіңдер.

Ошақ отын өшірмей, түтінін түтетуші панасыңдар,

Ұйытқысы, ата-салт дәстүрдің киесісіңдер.

Ұлы мекен – материк, жер анадай ұлысыңдар,

Неткен ғажап, мейірімді шуақсыңдар, Аналар!

Нұрын төккен аспаннан толған айдай сұлусыңдар,

Өздеріңсіңдер сұлулықтың мәңгілік символына саналар.

Сіңірген сіздердің ұшан-теңіз еңбекке.

Бағалаймыз, сыйлаймыз, бас иіп өтеміз,

Анадай ардақты, аяулы, асыл жан – Құдіретке.

Сүйікті жарларымыз.

Ардақты аналарымыз,

Сүйікті қыздарымыз, сіздерсіздер.

Әдемі әніміз.

Көрікті гүліміз,

Әуезді үніміз, сіздерсіздер.

Құпия сырымыз.

Бойдағы тұмарымыз,

Аңсайтын құмарымыз, сіздерсіздер.

Көрмесек сағынарымыз.

Қалаулы қалқамыз,

Қымбатты алқамыз, сіздерсіздер.

Шаңырақта шырағымыз.

Дастраханымыздың иесі,

Әулетіміздің киесі, сіздерсіздер.

Ұрпақтарымыздың анасы.

Басты байлығымыз,

Аяулы асылдарымыз, сіздерсіздер.

Баянды бақытты

Қуаныш, шаттықты

Мағыналы өмірді,

Шалқыған көңілді тілейміз сіздерге.
Қонып бақ бастарыңа,

Қосылсын жас жастарыңа.

Болсын әрқашанда

Қосақтарың қастарыңда деп тілейміз сіздерге.

Неткен сұсты, жайсыз еді күздің мына салқыны.

Мазалады-ау суық желі амалсыздан ықтадым,

Өне-бойды тінткілеген тітіркендіріп ызғары.

Құлазыған иен даладай менің-дағы көңілім.

Тәнім тоңды, не пәле жанымды қалтыратқан,

Жылылықты аңсай ма жауыр болған өмірім?

Жасыл көйлегін, жарасымды, шешті кім?

Сұрғылт аспан, күннің де сұрқы тым оғаш,

Дүниенің бәрі жайсыз жүдеу-ақ тым.

Көз сүйсінтер көркінен айрылып, сарғыш тартқан.

Сары жапырақтар белгісі ме әлде сағыныштың,

Ғашықтардың қосыла алмай сарғайып азаптанған?

Аялдауға мұршасы жоқ жолаушыдай не еткені

Күн-қыздың бұрынғы қайда кеткен қызуы?

Жаныңды, тәніңді елжірететін шуағымен өпкенді.

Көңілді күлкісінен айырылыпты бұлақ та аққан.

Салпыңқы қабақ танытып түксиеді бар әлем,

Қара-қоңыр түсте, ымырт шақ жерді жапқан.