Баймұрат батырдың Өмірі мен қызметі жәнібек Исмурзин, М.Өтемісов атындағы Батыс

Міне, осындай батырлар қатарында Баймұрат Байбөріұлы да бар.

Баймұрат батыр есімі халық арасында Байұлы бірлестігіндегі Жаппас пен Алтын руының ұраны ретінде белгілі. Ал ұран – әулет-атаны, ру-тайпаны, ел-жұртты аса маңызды іс пен әрекетке жұмылдыру үшін, сол жолда жұртшылықты жігерлендіріп, олардың рухын көтеру үшін жар сала айтылатын дабыл сөз. Қазақтың дәстүрлі қоғамында, негізінен ру-тайпаның бастау тегінде тұрған тарихи адамдар, ел-жұрттың басына түскен сындарлы кезеңдерде ақыл-қайратымен танылған әйгілі тұлғалар мен атамекен атаулары ұранға шығатын болған. Яғни, ұран шақырғанда тарихи адамдардың, әйгілі тұлғалардың есімдері немесе атамекендері аталған. Сондықтан да ешқашан ұсақ-түйек тірлікке бола ұран шақырылмаған [1, 659 б.].

«Қазақ халқының, - деп жазды Құрбанғали Халид, - «ұран» дейтін сөздері бар. Бұл «орнат» деген сөзден алынған. Қыздыру, жиналу, қайрат беру мағынасында айтылады. Бұл тайпалар көмек шақыру орнына, я аллаһ, әуелде болған пәленше бабамыз сияқты біздің бағымызды үстем ет деп жалбарынып өздерінің атақты батыр, ел бастаған зиялы адамдарының атын атап, айқайлап шақырады. Әр рудың өзіне тән ұраны болады» [2, 72 б.]. Сөйтіп, ұранға шығу кез келген жұмыр басты пенденің пешенесіне бұйыра бермеген.

Баймұрат батырдың шыққан тегі Жаппастың Қалқаман тармағынан. Шежіре бойынша Жаппас – Тәнке – Қалқаман – Есенбай – Әжім – Байбөрі – Баймұрат болып жіктеледі.

Кіші жүз қазақтарының сол тұстағы орыс бодандары қалмақ, башқұрт бағытындағы белсенді іс-қимылдары Орынбор басшысы В.Н.Татищевті Әбілқайыр ханнан қайтадан екінші рет ант алуға мәжбүрледі. Әбілқайыр мен В.Н.Татищев кездесуі 1738 жылы тамыздың басында Орынборда өтті. Қазақ-орыс қатынасы қаралған келіссөзде Әбілқайыр хан, Нұралы, Ералы сұлтандар, Кіші жүз бен Орта жүздің белгілі деген 56 би, батыр, старшындары ант қабылдады. Адалдыққа сенім білдірген ел ағалары арасынан Алшын Жаппас руынан Өтетілеу Қасқаұлы мен Тоқбай Байбөріұлын көре аламыз [6, с. 44-45]. Беделді би, батырлармен бірге Әбілқайыр саясатына қолдау көрсеткен Тоқбай Байбөріұлы Баймұраттың бірге туған бауыры болуы керек. Орынбор кездесуіне батырдың өзі келмеген секілді. Бара қалған жағдайда орыс кеңсесі тілмаштарының ол жайлы жазбай кетуі мүмкін емес. Ал Өтетілеу Қасқаұлы Баймұрат батырға Қалқаманнан барып қосылатын аталас ағайыны, әрі Шақшақ Жәнібек, Тама Есет батырлардан кейін орыстан тархан атағын алған сол дәуірдегі белгілі тұлғалардың бірі. Өтетілеу биді атақты Әбілқайырдың өзі құрметтеп өткен.

Сол тұста жоңғар билеушісі де қазақ даласына өз үстемдігін жүргізуге ұмтылды. 1742 жылы қаңтардың басында Хиуа иелігіне қарасты Әмударияға жақын жерде қыстаған Әбілқайыр ханға жоңғар елшілері Қашқа мен Баранг нойондар арнайы келіп, Қалдан Церен атынан қазақтардан аманат талап етіп, Әбілқайырдан ұлы Айшуақ сұлтанды жас жұбайымен және ең беделді деген старшындардың балаларынан аманат сұраған. Оған қоса әрбір жүз түтіннен бір қарсақ төлеуді, өзі белгілеген жерде көшіп-қонуды бұйырып, егерде мұны орындамаса соғыс ашамын деп қаһарын төккен. Міне, осы қонтайшы талап еткен танымал тоғыз старшынның балалары арасында Баймұрат бидің Өте деген ұлы болған. Сөйтіп, Қалдан Цереннің төртқара Қаратоқа, шөмекей Жайылған, шекті Мойнақ, алаша Бәйсеу билермен бірге Баймұрат баласын сұрауының өзі батырдың ел ішіндегі абырой-беделінен хабар береді. Осы хатты кейін Әбілқайыр хан қалмақ тілінен қазақшаға аударып, Орынборға жөнелткен. П.И.Рычков болса оны толық қарап шығудың мүмкін еместігін, өйткені хаттың көп жерінің қиылғанын алға тартады [7, с. 16].

Орынбор басшылығына И.И.Неплюевтің келуімен Әбілқайыр ханның жаңа губернатормен арадағы қатынасы шиеленісіп, ол ашық жауласушылыққа ұласты. Бұл қатынасты реттеу үшін А.И.Тевкелев 1748 жылы жазда Орск бекінісінде Әбілқайыр ханмен келіссөздер жүргізеді. 29 шілдеде Әбілқайыр хан атынан А.И.Тевкелевке келген атақты старшындар арасында Байұлыдан Жаппас Өтетілеу мен Алаша Бабатай би бар еді. Олар Әбілқайыр ханның аманаттағы баласы Қожахметті Айшуақ сұлтанмен алмастырып, оның жанына күшті рулардағы атақты старшындардың балаларын дайындағанын жеткізеді. Әбілқайыр хан өз хатында «Орта жүз үшін Жәнібек тархан жауап берсе, ал байұлы руының ісін менің ұлым Нұралы сұлтан жанындағы старшындар Бәйсеу би мен Өтетілеу би аяқтайды және бүкіл жетіру ісін Есет батыр мен Төлебай би бітіре алады, сол үшін мен оларға өзімнің мөрімді жібердім» деген [8, 226-228 пп.].

Дегенмен, осы тұста ел ішіндегі саяси жағдай шиеленісіп, оның арты Әбілқайырдың өліміне әкелді. Көп ұзамай Кіші жүзде қалыптасқан жағдайды реттеу мен жаңа хан сайлау мәселесі күн тәртібіне көтерілді. Елге жаңа хан сайлау барысында осы кезге дейін Нұралы сұлтанды қолдап келген Байұлы рулары белсенділік танытып, оған Баймұрат батыр да араласты. Содан 1748 жылы 21 қыркүйекте Нұралымен бірге Ақкете Алтай, Алаша Бәйсеу би, Жаппас Баймұрат, Шекті Бақтыбай, Ысық Бәйтерек аталық, Көбек мырза, Керейіттегі Қосым қожа, Масқар Жәдік би секілді Алшынның атақты би, батырлары бастаған 400-дей кісі Бопай ханымға жеткен [9, 196 п.; 3, с. 428]. Көп ұзамай 2 қазанда Қайыңды өзенінің жағалауында өткен Халық кеңесіне Кіші жүз бен Орта жүзден 1000-нан аса адам қатысып, Нұралыны хан сайлады. Кеңеске қатысқан Шекті Бақтыбай, Ысық Бәйтерек батырлар да Баймұрат секілді өз руларының ұранына айналған тұлғалар. Ал Алаша руының ұранына Бәйсеу бидің туған немере інісі Байбарақ батыр шыққан еді. Кейін осы батырлар 1749 жылы шілде айында Орынборда Нұралыны хандық таққа бекіткен патша грамотасына ие болу салтанатына қатысты. Ұлықтау рәсіміне Кіші жүзден 1000-нан астам адам келген. Нұралы хан жанындағы тұлғалар ішінен И.Неплюев атақты старшындар қатарында 18 азаматты, яғни Жетірудан – Тама Есет тарханды, Табын Төлебай биді, Тама Құттымбет биді, Жағалбайлы Отарбай мырзаны, Керейіт Жарылғап батырды, Табын Жарболды биді, Әлім Шөменнен – Қаракесек Қожанай биді, Кете Алтай биді, Шөмекей Кедей биді, Ожырай Жанбай биді, Төртқара Жомарт биді, Қаратамыр Боз биді, Байұлыдан – Алаша Бәйсеу биді, Жаппас Өтетілеу биді, Алтыбас Бабатай биді, Масқар Құттығай биді, Ысық Жапалақ биді, Байбақты Мәмбет биді ерекше атап өтеді. Нұралы ханның айтуынша «олар бүкіл Кіші жүзді ұстап тұра алатын жағдайда, егер олар адал, сенімді болса, онда барлық бұйрықтарды солар арқылы орындауға болады» [10, 34-35 пп.]. Осы сапар барысында Нұралы ханның араласуымен жаппас Өтетілеу Қасқаұлына тархан атағы берілді.

Орынбор кездесуінен соң Нұралы ханның 1749 жылы 3 тамызда әкесі Әбілқайырға берген асына Әлімұлынан – Шекті, Төртқара, Қаракесек, Қарасақал, Шөмекей, Қаратемір, Кете, Байұлыдан – Алаша, Ысық, Адай, Жетірудан – Тама, Табын руларының танымал тұлғалары қатысты. Олардың арасынан Баймұрат есімі кездеспеді [11, 245-246 пп.]. Соған қарағанда батыр асқа келе алмаған сыңайлы. Себебі, астағы кеңесте қаралған мәселелердің бәрін тәптіштеп қағаз бетіне түсіріп, әр рудың би, батырын шұқшия тізіп алған капитан А.Яковлев назарынан тыс қалмас еді.

Ел игілері оңтүстіктегі іргелес аймақтармен арадағы қатынасқа да ерекше мән беріп, оны реттеуге де атсалысты. 1750 жылы қаңтарда Кіші жүзден Айшуақ сұлтан пен Өтетілеу тархан 3000 қолды, Орта жүзден Жәнібек тархан 3000 қолды бастап түрікмендер мен аралдықтар маңындағы қарақалпақтарға соққы беру үшін Хиуаға аттанады. Содан қарақалпақты талқандап, біразын тұтқынға алып, одан әрі Хиуа төңірегінде көшіп-қонған садыр түрікмендеріне баруды ниет еткен. Өйткені түрікмендер саудаға барған қазақтарды талап-тонайтын. Оның үстіне қазақ жасағының ішінде Айшуақ сұлтанмен бірге болған Батыр сұлтан қазақтар кеткен соң садыр түрікмендері Хиуа тағындағы өзінің ұлы Қайып ханның көзін жоюы мүмкін деп қауіптеніп, оны алып кетуді қалаған деген әңгіме тараған [12, 75 п.].

Алайда Батырдың ұлы Қайып ханның Хиуадағы билігіне дәл осы кезде соншалықты қауіп-қатер төнетіндей жағдай жоқ еді. Көп ұзамай Қайып ханның өзі көктемде Хиуадан Ресейге елшілік аттандырады. Елшілік әкесі Батыр сұлтанның иелігі арқылы жүрген. Осыған орай Батыр сұлтан Хиуа елшілігін Орынборға жеткізуді Баймұрат бастаған беделді батырларына сеніп тапсырады. Батыр сұлтан губернатор И.И.Неплюевке жазған хатында «Қайып хан атынан жіберілген елшілер мұнда аман-сау жетті. Мен оларға өз адамдарым Баймұрат, Киікбай, Баят, Құлназар батырларды және Алшынбайды қосып, сізге жібердім. Менің адамдарымды кідіртпей кері қайтаруды өтінемін, өйткені олар арқылы елшінің сізге аман-есен барғанын білер едім. Егерде сіз екі халықтың пайдасы үшін менің сізбен достық қатынасымызға рақым етсеңіз, мен Орынбордан Хиуаға, Хиуадан Орынборға баратын керуендердің аман-есен жетуін өз міндетіме аламын» деп хабарлады [13, 15 п.]. Және хат соңындағы екі мөрінде Батыр өзін хан атаған. Елшілік Орынборға 1750 жылы 24 сәуірде жетіп, Батырдың хатын орыс әкімшілігіне Киікбай батыр табыс еткен. Бұл жөнінде губернатор И.И.Неплюев 9 мамырда Сыртқы істер коллегиясына жазған мәлімдемесінде егжей-тегжейлі тоқталып өтеді.

Осыдан кейінгі мұрағат құжаттары арасында Баймұрат Байбөріұлына қатысты мәліметтер кездеспегенімен 1762 жылы 19 желтоқсандағы Орынбор губерниялық кеңсесінің жазбасына батырдың Байтүгел деген баласы туралы дерек түскен. Онда әр жылдары қазақ даласында тұтқынға түскен Еділ торғауыттары сөз болады. Олар Орта жүздің Найман руындағы Медет би, Естемес, Сартбай, Кіші жүздің Алшын руындағы Күшік Базарұлы, Алшын Жаппас руындағы Бодан Сейітқұлұлы, Байтүгел Баймұратұлы және Табын руындағы Нәдір, Қайдабол деген қазақтар қолынан қолайлы сәтте қашып шыққан. Байтүгелдің қолында Бату Тугус Доржипов атты қалмақ болған. Бұл қалмақтар шоқынып, христиан дінін қабылдап, содан соң казак-орыстар арасындағы шоқынды қалмақ туыстарының арасына қалуға ықылас танытқан [14, 638 п.]. Байтүгел қолындағы қалмақ тұтқынының өзі оның әкесі Баймұрат секілді құба қалмаққа қарсы күресте ерлік көрсеткенін айғақтайды. Өйткені шайқас барысында қолға түскен олжаны бөлісуде алдымен батырдың сол ұрыста көрсеткен ерлігі ескерілетін. Ал келесі 1763 жылдың күзінде аманат мәселесі бойынша Орынборда өткен кездесуге Жаппас руынан Тілеке батыр Өтетілеуұлы, Мәмбетқұл Өмірзақұлы және Шерубай Итемгенұлы қатысқан [15, 421 п.].

Баймұрат батырдың өмірінің соңына келер болсақ, бүгінде барлық зерттеушілер 1771 жылғы Христофор Барданестің қазақ даласындағы сапары нәтижесінде жазып қалдырған еңбегіне иек артады. Онда «Бұрматбай мен Ақсақалбарбы көлдері арасында Баймұрат деген кішкене өзен бар. Бірнеше жыл бұрын мұнда ауқатты қазақ көшіп-қонған және ол қалмақтар буруттар деп атайтын қырғыздар қолынан қаза тапқан. Олар оның бүкіл мал-мүлкін алып кеткен. Бұл қазақ Баймұрат деп аталған, осыдан соң өзен соның атына ие болған» деп жазылған [7, с. 110]. Осы деректен соң тарихшы И.В.Ерофеева: «Баймұрат – Батыс Қазақстанда ағып жатқан өзен. Жанайшоқы тауының солтүстік-батысындағы Талды және Қоғалыжар өзендері тоғысында пайда болып, оңтүстікте Үлкенкөл көліне құяды (Ақтөбе облысының Ырғыз ауданы, Қостанай облысының Жанкелді ауданы). Антропоним немесе геноойконим XVIII ғасырдың ортасында өзінің руластарымен осы өзен аңғарында көшіп-қонған нақты жеке адамның есіміне байланысты пайда болды. Бұл адам Баймұрат есімді Кіші жүздің қандай да бір бай қазағы еді, ол тянь-шань қырғыздарымен арадағы бір қақтығыста қаза тапты. Осы жайылым жердің қожайынының өлімінен кейін Баймұраттың ағайындары өздерінің бұрын мекен еткен территориясында орналасқан өзенді Баймұрат деп атады» [16, с. 71-72] деген тұжырымға келді. Жалпы Баймұрат өзеніне қатысты әр жылдары жарық көрген тарихи еңбектерде біраз мәлімет бар. Мәселен, поручик Яковлевтің 1851-1852 жылғы топографиялық жазбасында Жаман Ақкөлдің батысынан оңтүстікке қарай 20 шақырым жерде жатқан Ащы Алакөл көлінің көктемде оңтүстік жақтан Баймұрат жырасы (сайы) арқылы келіп құятын қар суымен толатыны көрсетілген [17, с. 243]. Ал 1870 жылы Перовск уезінің Кеңтүп болысына қарасты 11 ауылдағы 1644 түтін жаппастар мен 432 түтіннен тұратын қожалар қыстаудағы қоныстарынан жазғы жайлауларына көшу кезінде Арыс, Мөлдір, Жыланшық, Тұрған арқылы өтіп, Баймұрат, Қарақа, Мамыт, Бестөбе деген мекендерге келіп орналасқан [18, с. 111-112]. Кеңтүп болысы бірыңғай жаппастан құралған. Сондай-ақ бұл ру Царская, Константиновск, Сумұрын, Шаған болыстарында басымдыққа ие болған [19, с. 20]. Царская болысы қазақтары көші-қон жолында Алабасқа құятын Баймұрат өзекке келіп, Баймұраттан Қызылжар, Құрақбай, Бозінген, Бес бидайық, Уәли тойпақ мекендері арқылы көшетін. Кері қайтарда Баймұратта ұзағырақ тоқтаған [20, с. 200]. Сонымен жоғарыдағы өзен, жыра, сай, өзек, мекендердің барлығы жаппас ұранына шыққан Баймұрат есімімен аталған қонысқа қатысты еді. Оның үстіне жаппастар Қостанай уезіндегі Бестөбе болысының басым бөлігін құраған. Олар мұнда Сырдария облысындағы өздерінің бұрынғы жазғы орындарынан 1740 жылдардың соңында келген. Бұған Қостанай уезінде жылқы өсіруге қолайлы жағдайдың, яғни жылқы үшін жем-шөптің жақсырақ болуы қоныс аударуға басты себеп болған [21, с. 32].

Шежіре бойынша Баймұраттан Байтүгел, Қара, Өтек, Баяу, Малбасар, Алаң және Болат деген балалары тарайды. Олар да әкелері секілді елдің саяси өміріне араласты. Әке бойындағы батырлық қасиет, әсіресе Байтүгел, Қара және Алаң атты ұлдарына дарыған. Полковник Бентамның 1789 жылы 15 желтоқсанда князь Г.А.Потемкинге жолдаған мәлімдемесінде қазақтың хан, сұлтан, би, батыр, старшындары және руларының саны мен мекендеген қоныстары жайлы құнды құжаттар келтірілген. Қазақ даласынан жиналған мол мәліметтер ішінде Сырдария бойында, Қарақұмда, яғни Әулие Петр бекінісіне қарсы шептен 20 күндік жерде мекен еткен 3000 түтін жаппасты Өтетілеу, Тілеке, Шүкірәлі, Сума, Жарылғап, Байтүгел, Қара, Күнту, Жабағы, Арал, Арыстанбай, Тоқымбет батырлар басқарады делінген [22, 44 п.]. Полковник жазбасында Байтүгел батыр, Қара батыр деп анық көрсетілген. Мұның өзі олардың батырлық болмысын дәлелдейді. Бірақ Бентам руларды тарату барысында кейбір жаңсақтыққа жол берген. Оған жаппас пен алашаны әлімге, таз бен таманы шөменге, шеркеш пен адайды, алтынды жетіруға жатқызуын айта аламыз.

Қалай десекте, бұл дерек Баймұраттың ұлдары Байтүгел мен Қараның әке жолын жалғастырып батыр атанып, старшын ретінде ел билегенін білдіреді. Осы Қара батырдан Тоғызақ, одан Әлмембет, Әлмембеттен Көкір батыр дүниеге келген. Қазіргі Ақтөбе облысының Ырғыз ауданындағы Нұра бойында Көкір батырдың атындағы Көкір сайы, Көкір жары және Баймұраттың тағы бір шөбересі Махамбет атымен аталатын мекендердің барлығы батыр ұрпақтарының қоныс еткен жерлері болып табылады.

Ел ішінде сақталған әңгімелер бойынша Баймұрат батырдың баласы Байтүгел қиян-кескі күрес кезінде жауға қарсы «Баймұрат» деп ұрандап шауып, жаудың шебін бұзып, жеңіске жеткен, осыдан соң Жаппастың ұраны «Баймұрат» болсын деген пәтуаға келген. Сол секілді Баймұраттың қалмақ қызынан туған Алаң атты кенже баласы да жауға шапқанда «Баймұрат» деп ұрандаған, содан кейін бүкіл жаппас пен алтын елінің ұраны «Баймұрат» болған дейді.

Халық жады батырдың «Алаң» деп аталу себебін былай түсіндіреді. Бірде Баймұрат батыр жорықта жүріп тұтқынға түскен бір қызды көреді. Ол қалмақтың ханының қызы еді. Содан Баймұрат батыр қыздың қасына келіп: «Атыма мінгес», – дейді. Сонда қалмақтың қызы: «Жаппас Баймұрат батыр және де тағы да басқа батырлардың аттарын атап, олар болмаса мен мінбеймін!» – деген екен. Біраздан кейін Баймұрат батыр екенін біліп, оған тұрмысқа шығады. Қалмақтың қызы жүкті болғанда, Баймұрат батыр оны тастап кетеді. Тек айтқаны: «Балам өскен соң қазақтарға қайта апарып қосарсың», – дейді. Осыдан бастап әйелі алаңдап күтіп жүрген соң, туылған баланың атын Алаң деп қояды. Ал Алаң батырдың тікелей ұрпағы Р.Н.Ілиясовтың айтуынша, «Баймұрат батыр қалмақтың қызын алып кетеді, онда қалмақ қызы жүкті болған соң еліне қашқысы келеді. Өзінің бұл ниеттерін байқаған Баймұрат батырға қалмақ қызы: «Мен елімде туып, баламды қазақтарға қарсы қойып өсіргім келген» деген ойын айтады. Баймұрат батыр қалмақ әйелінің алаңдап күтіп жүрген соң, туылған баланың атын Алаң деп қояды және оны бәйбішесіне беріп, нағашысын найман деп өсіреді». Алаң батыр болып өседі [24].

Алаң батырдың бейіті қазіргі Қызылорда облысы Сырдария ауданының Мыңшоқы деген жерінде.

Баймұрат батырдың есімі кейін Жаппас руының бір тармағына айналды. 1840 жылдары жаппастар Кіші жүздің Шығыс бөлігіне қарасты 43-48 дистанциясы аумағында қоныстанған. Соның ішінде Есенбай, Еламан бөлімдері құрметті би Қашқынбай Нұрбайұлының билігідегі 44 дистанцияға қараған. Есенбайдан тарайтын Баймұрат бөлімін Біржан Жанкүшікұлы, Алдияр мен Жәдікбайды Сәңкі Қапанұлы, Таңатар мен Төбетті Пірәлі Есенгелдіұлы, Құдайберген мен Күшікті Мырзабек Құлманұлы, Өтен бөлімін Маңкүшік Төленұлы басқарған [25, 13 п.]. Бұдан XVIII ғасырдағы белгілі тұлғалардың енді өз руларының бөліміне айналғанын көре аламыз. Есенбайдан тараған Алдияр, Жәдікбай, Өтендер Баймұраттың бірге туған бауырлары еді. 1898 жылы Перовск уезінің Царская болысындағы №5 әкімшілік ауылда Алмас Қадыр, №6 ауылда Нұрабай Көшікбай, №6 ауылда Оразбай Шағабай, Асылбек Қадыр ақсақалдар басқарған Баймұрат бөлімінен тарайтын шаңырақтар көшіп-қонған. Торғай уезіндегі Тосым болысына қарасты №7 ауылдағы Баймұраттың 3 шаңырағын Малтай Қабыл ақсақал басқарған [26, с. 170, 172, 188]. Сөйтіп, сол кездің өзінде-ақ Баймұрат жаппастың үлкен бір бөліміне айналып үлгерген.

Қорыта айтқанда, Баймұрат батыр ел басына күн туған қиын-қыстау заманда халқына қорған бола білген біртуар тұлға. Оған ел жадында сақталып, бүгінге жеткен фольклорлық мұраларымыз бен мұрағаттағы жазба деректер толық куә. Батырдың қазақ елінің тәуелсіздігін сақтау жолындағы ерлік істері ұрпаққа үлгі әрі өнеге болмақ. Оның үстіне Баймұраттың Алаң деген ұлынан тарайтын тікелей ұрпағы Нағи Ілиясовтың Ұлы Отан соғысына қатысып, Кеңес Одағының батыры атағына ие болуының өзі кездейсоқтық емес еді.

Бүгінде батыр ұрпақтары Ақтөбе облысының Ырғыз ауданында (Қостанай облысымен шекаралас) бабалары жатқан жерге ескертіш белгі орнатты. 2015 жылы Қызылорда қаласында Баймұрат батырға арналған республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция өтіп, деректі фильм түсірілді. Осындай тағылымы мол іс-шаралармен қатар тұлға тарихын әлі де болса дәйекті деректер негізінде зерттеп, батыр есімін ауыл, мектеп, көше атауларына беріп, кеңінен ұлықтау қажет. Оның өскелең ұрпақ бойына ұлтжандылық ұялатып, отансүйгіштікке тәрбиелеуде маңызы зор.

4. Нәсенов Б. Әбілхайыр хан. XVI бөлім ­– XXI кітап. І тарауы. Мәскеу архивтері сөйлейді, Санк-Петербургтің кітапханасы сайрайды. – Алматы-Новосибирск, 2011. – 832 б.

7. История Казахстана в русских источниках XVI-XX веков. Первые историко-этнографические описания казахских земель. XVІІІ век / Сост. И.В.Ерофеева. – Алматы: Дайк-Пресс, 2007. Т. IV. – 368 с. + 8 с. вкл.

8. РИССМ. 122-қ., 122/1-т., 1748, 3-іс.

9. ОрОММ. 3-қ., 1-т., 18-іс.

10. ОрОММ. 3-қ., 1-т., 22-іс.

11. РИССМ. 122-қ., 122/1-т., 1749, 4-іс.

12. РИССМ. 122-қ., 122/1-т., 1750, 3-іс.

13. РИССМ. 125-қ., 125/1-т., 1749-1752, 1-іс.

14. ОрОММ. 3-қ., 1-т., 65-іс.

15. ОрОММ. 3-қ., 1-т., 69-іс.

16. Краткий энциклопедический словарь исторических топонимов Казахстана / Сост. И.В. Ерофеева. – Алматы, 2014. – 528 с., 54 ил.

17. История Казахстана в документах и материалах: Альманах. Вып. 2. – Астана: ТОО «Общество инвалидов – Чернобылец», 2012. – 438 с. + 18 c. вкл.

18. Материалы статистики для Туркестанского края: Ежегодник / Под ред. Н.А.Маева. Вып. 1. – Петербург, 1872. – 240 с.

19. Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Т. 1. Юридический быт. – Ташкент: Типо-лит. С.И.Лахтина, 1889. – 205 с.

20. Материалы по киргизскому землепользованию, собранные и разработанные экспедицией по исследованию степных областей. Т.V. Тургайская область. Кустанайский уезд / Примечания к таблицам статистических сведений о в кочевывающих в Кустанайских уезд киргизах. – Воронеж: Типо-Лит. В.И.Исаева, 1903. – С. 198-203.

22. Материалы по киргизскому землепользованию, собранные и разработанные экспедицией по исследованию степных областей. Т.V. Тургайская область. Кустанайский уезд / Очерк хозяйственного быта киргизов по данным Кустанайского и др. уездов. – Воронеж: Типо-Лит. В.И.Исаева, 1903. – С. 1-154.

23. РМКАМ. 10-қ., 3-т., 585-іс.

24. Ахметбек Б. Баймұрат батыр және оның ұрпақтары // http://e-history. kz/kz/publications/view/1720

26. Материалы по киргизскому землепользованию, собранные и разработанные экспедицией по исследованию степных областей. Т.V. Тургайская область. Кустанайский уезд / Таблицы статистических сведений о в кочевывающих в Кустанайских уезд киргизах, о местах в кочевок и времени пребывания на них. – Воронеж: Типо-Лит. В.И.Исаева, 1903. – С. 163-189.