«Балалар әдебиеті» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 013 жылғы №3 басылым в 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті»

«Қарлығаш, дәуіт, жылан» поэмасында балапандарының өмірі үшін күрескен қарлығаш өз даусы дәуітті іздеп тауып, одан көмек сұрайды. Сөйтіп дәуіттің көмегі арқылы балапандарын ажал аузынан арашалап қалады. Поэма оқиғасыБалалар, қашан дағы бірлік керек!Әлсізге артық болмас етсек көмек.Жақсылығың ұмытылмас қашан дағы,Игілікке дәнекер болсаң себеп, деп қорытындыланады. Жасөспірімдерге бірлік қана керек емес, әдісшілдік, айлакерлік те қажет.

Ө.Тұрманжанов әлем халықтарының ертегілерін, Эзоп мысалдарын, Л.Толстой, Изов, Ғ.Ғұлам, Ғ.Тоқай өлеңдерін қазақ тіліне аударды. Мысал өлеңдері тұжырымды, қысқа келеді. Өткір ой жанды көріністер арқылы беріледі. Оқиға желісінде шұбалаңқылық жоқ. Әзілге құрылған. Жазушының 1962 жылы «Менің кітабым», 1966 жылы «Адам адамға дос» кітаптары жарық көрді. Бұл кітаптарға енген қысқа әңгімелеріндегі қазақы характерлер оқушысын табиғилығымен баурайды. Ө.Тұрманжановтың әңгімелері - балаларды мазмұн қызықтылығымен, шағын көлемімен, композициялық құрылым ерекшелігімен, мақал-мәтелдермен көмкерілген ажарымен, көркемдігімен, танымдық, әрі тәрбиелік мәнімен және жанрлық әркелкілігімен де қызықтыратын, өзіне тартатын дүниелер.

Ақын, жазушы, аудармашы Ө.Тұрманжановтың ел аузынан мақал-мәтелді көп жинағаны мәлім. «Қазақтың мақал-мәтелдері» деген атпен бірінші кітабы 1935 жылы басылып шықты. Екінші кітабы «Таңдамалы мақал-мәтелдер» деген атпен 1957 жылы шықты. Үшінші кітабы таңдамалы жинақ болып «Қазақтың мақалдары мен мәтелдері» деген атпен 1959 жылы басылып шықты. Балаларға арналған «Асыл сөздер» деген шағын мақал-мәтелдер жинағы 1963 жылы басылып шықты. Сол себепті ақын шығармашылығынан мақал-мәтелдік орамдар мен ой айту үлгісінің ықпалын, ырғағын аңғарамыз. Осы ықпалды оның балаларға арнап жазған өлеңдерінен де кездестіреміз. Атап айтқанда, өлең арасында, лексикондық сөздік қорында:Еңбек – адамның ырысы екен. «Еңбек – ен байлық» деген дұрыс екен. («Есік алдында бір түп алма егіп»)«Көшерімді жел білсін,Қонарымды сай білсін».Деді де, жөнелді дөңгелей.«Береке – көп жүрген жер» - дейді халық,Жіберер жәрдемдесіп, қалсаң талып.(«Көп түкірсе – көл»)секілді райда қолданылады.

Екінші, мақал-мәтелдің ойын алып, философиясын таратып өлең жазады. «Өстіп жанын қинадым» өлеңі осы ойымызға дәлел:Жамандық қылған жаманды,Жамандыққа қимадым.«Берейін» деп сазаңды,Жақсылықпен сыйладым.Қастық қылған қасымды,Қастыққа мен қимадым,Достықпенен сыйладым,Өстіп жанын қинадым

Үшінші, дербес өлең жазып, соңын мақал-мәтелдің ойымен түйіндейді. Мысалы: «Құмырсқа мен піл» өлеңінде пілдің құмырсқа илеуіне аунағанын, ызаланған құмырсқалардың пілді шағып талап өлтіргенін баяндай келіп:Бұзықтық істеп асқынып,Бойыңа сеніп, зорсынба.Ынтымақты көп елді,Кіші екен деп қорсынба! деп түйіндейді. Төртінші, тұтас өлеңді, кейде жеке шумақты мақал-мәтел мақамында, ырғағында қиыстырады.Қара басын қорғаған,Қарнын ғана ойлайды.Қарнын ғана ойлағанӨмірінде тоймайды. Немесе:Ер бетіне тыртық түссе қылыштан –Отан үшін табан тіреп тұрысқан...Бұл тыртықтар батырлықтың белгісі.Қатын болмай, батыр болсын ер кісі.Хас сұлулар хас батырды қалайды,Жара, дағын жарастыққа санайды. Мақал-мәтелді ақынның ізденімпаздықпен пайдалануының кейбір сәттері осындай.

Ө.Тұрманжанов балаларға арналған өлең-жырлары қатарында оның аударма мысал өлеңдерін қарастырудың реті бар. Себебі Ө.Тұрманжанов үлкен тәржімашы еді. Оның әлем халықтарының ертегілерін, Эзоп мысалдарын, Л.Толстой, Изов, Ғ.Ғұлам, Ғ.Тоқай өлеңдерін қазақ тіліне аударғаны белгілі. Мысал өлеңдері тұжырымды, қысқа келеді. Өткір ой жанды көріністер арқылы беріледі. Оқиға желісінде шұбалаңқылық жоқ. Әзілге құрылған. Осы ерекшеліктерімен жеткіншектердің жан-дүниесін баурайды, қызықтыра түседі.

Ө.Тұрманжанов Л.Толстойдың «Жіңішке жіп», «Маймыл мен бұршақ», «Маймыл», «Сауын сиыр», «Үйрек пен ай», «Шаң басқан қасқыр», «Су иесі мен меруерт», «Көкқұтан, балық, шаян», «Қасқыр мен садақ» деген мысалдарын және Изовтан «Арыстан терісін киген есек», «Балық пен балықшы», «Көк кептер ме құмырсқа», «Арыстан мен тышқан», «Күзен», «Бүркіт пен тасбақа» және тағы басқа мысал өлеңдерін аударды.

Қызылордада басылған «Қошан кедей» деген шығармасы қазақ шаруасының күйзелісті көрінісіне құрылған. Әңгіме түрінде жарияланғанымен, көлемі мен өмір шындығын қамтуы жөнінен повестке бара-бар. «Қошан кедейден» соң көп жылдар бойына ол прозаға орала алмады. «Адамға сену керек» повесі ешқайда жарияланбаған. Жазушының 1962 жылы «Менің кітабым», 1966 жылы «Адам адамға дос» кітаптары жарық көрді. Бұл кітаптарға енген қысқа әңгімелеріндегі қазақы харктерлер оқушысын табиғилығымен баурайды. Жазушының әңгімелерін оқып отырып, оның жалпы балалар әдебиетіндегі бұл жанрды жетік меңгергенін байқаймыз.

Негізгі әдебиеттер:

1. 
   Ахметов Ш. Қазақ совет балалар әдебиеті. –Алматы: Мектеп, 1976.
   
2. 
   Ергµбек Ќ. Өтебай Тұрманжанов. –Алматы: Рауан, 1992.
   
3. 
   Қ.Ергөбек. Арыстар мен ағыстар. А. 2003.
   
4. 
   Ќазаќ совет балалар жазушылары. –А., Жалын. 1987.
   
5. 
   Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы. А. 1980.
   
6. 
   Қазақ балалар әдебиетінің кітапханасы: Тұрманжанов Ө., Әлімбаев М., А.,Жалын, 1984.
   
7. 
   Ө.Тұрманжанов. Таңдамалы шығармалар. А.1965.
   
8. 
   М.Әлімбаев. Балдәурен, шіркін, балалық. А.1973.
   
9. 
   Е.Ерботин. Далаға саяхат. А. 1991.
   
10. 
    М.Жаманбалинов. Мықтылардың мықтысы. Ә.Дүйсенбиев. Не деу керек? Ж.Смақов. Сылдырмақ. Ж.Кәрібозин Көшпелі тымақ. А. 2003.
    
11. 
    Ж.Смақов. Ж.Кәрбозин. Т.Молдағалиев. А. 1992.