«Балалар әдебиеті» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 2013 жылғы №3 басылым 5 в 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті»



бет10/13
Дата23.10.2016
өлшемі2,54 Mb.
#70
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13

Негізгі әдебиеттер:

1.Ахметов Ш. Ќазаќ совет балалар єдебиеті. А., Мектеп, 1976.



  1. Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. А., Білім. 1998.

  2. Ергµбек Ќ. Сєбит М±ќанов.А., Мектеп. 1989.

  3. С.Мұқанов. Алтын аймақ. А., Жазушы. 1988.

  4. С.Сарғасқаев. Қ.Қайсенов. Повестер. Қазақ балалар әдебиетінің

кітапханасы. А.Жалын. 1990.

Қосымша әдебиеттер

  1. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. А. Өркениет. 2003.

  2. Қазақ совет балалар жазушылары. Алматы. 1987.

  3. Сөзстан. А. Жалын. 4-кітап. 1983.

  4. М.Иманжанов. Алғашқы айлар. А. Жазушы, 2003.

  5. Бегалин С. Уақыт тынысы. Алматы. 1968.

  6. Бегалин С. Шоқан асулары. А. 1996.

«Балалар әдебиеті» пәні бойынша



13-ДӘРІС

1960-80 жылдардағы балалар әдебиеті

1. 1960-80 жылдардағы қазақ балалар әдебиетінің дамуы.

2. Ө.Тұрманжанов

1. 1960-80 жылдардағы қазақ балалар әдебиетінің дамуы. Бірқатар талантт ақындар бірыңғай балалар әдебиетіне маманданды. 60-жылдардағы балалар поэзиясы Ө.Тұрманжанов, М.Әлімбаев, Ж.Кәрібозин, Қ.Мырзалиев, Қ.Баянбаев, А.Сопыбеков, Қ.Жұмағалиев, Е.Өтетілеуов, М.Жаманбалинов Е.Елубаев, С.Қалиев, Ж.Әбдрашев есімдерімен байланысты өрістеді. Бұл есімдер қатарын 70-жылдары Е.Ерботин, Н.Айтов, А.Сәрсеков, С.Оспанов молайтты. 80-жылдардан бері балалар поэзиясында Б.Серікбаев, К.Ыбыраев, Ө.Ақыпбеков және т.б. еңбек етті. Аталған ақындар легінің әрқайсысы әдеби бір-бір буын құрайды. Қазақ балалар әдебиетіндегі дәстүрдің қалыптасуы, екінші бір буын арқылы жалғасуы деген мәселеде бұлардың бір-біріне тигізген ықпалы болды.

Балаларға арналған өлең жанды сурет, тірі қимыл, сан алуан бояуға толы болуы керек. Бүлдіршіндердің көзге елестету арқылы қабылдайтынын ескерсек, бұл - орынды талап. М.Әлімбаевтың «Он саусақ» т.б. 60-80 жылдардағы қазақ балалар поэзиясы өзіндік ерекшеліктер негізінде дамыды:

1. Қазақ балалар поэзиясының ішкі жанрлары байыды. Өтірік-өлең, жұмбақ-өлең, сюжетті өлең, тақпақ, санамақ, мазақтама, мадақтама, лирикалық поэма, сатиралық поэма, фантастикалық поэма, ертегі-поэма, мысал-поэма және т.б. пайда болды. Халық поэзиясының көне формалары жаңа мазмұн алып дамыды. Мысалы, Ә.Дүйсенбиевтің («Не деу керек?», «Елка жыры», «Ақ мамам» өлеңдерінің авторы) «Бес саусақ» өлеңі.

2. Жалаң үгіт, насихат тежелді. Қазақ балалар поэзиясы айтарын ашық айтатын дидактикалық өлеңдерден арылды. Балалар ақындары өз өлеңдеріне тәрбиелік сипат беріп, айтар ойын астарлап, ишаралап жеткізетін болды. Мысалы, А.Сопыбековтың(«Қораз», «Біздің семья» өлеңдерінің авторы) «Тілалғыш», Ә.Дүйсенбиевтің «Шірік алма» өлеңдері.

3. Бала характері алдыңғы планға шықты. Дидактикалық өлеңдерден арылудың бір жолы- өлеңді бала мінезіне құру.

Мысал, Е.Өтетілеуовтің «Тығылмақ», «Шұңқыр», М.Жаманбалиновтың «Жоқ, жоқ, апа» өлеңдері.

4. Бала характерін ашатын әдіс-тәсілдер молайды. Белгілі бір лексиконды қайталау, сөз ойнату отырып өлең жазу қаақ балалар поэзиясы дәстүріне енді.

Мысалы, А.Сопыбековтың «Қайшы» өлеңі. Мұнда «Апам алса қайшыны», «Әжем алса қайшыны» секілді лесикондық қор қайталанған. Автор «күлімдеп», «дірілдеп» етістіктерімен бала мінез-қылығын, көңіл-күйін сәтті жеткзіп жырлап беріп тұр. Көпшілік ақын сөзбен сурет салады. Мысалы, С.Оспанов «Айлы түн» өлеңі. Өлең ерекшелігі - ақынның айлы түнді ұлттық танымға бейімдей суреттей білуінде.

Бірқатар ақындар өз өлеңдерінде болмысты суреттеп жатпай, оның жеке бір бөлшегін, бір көрінісін бейнелеу арқылы бала ойына ұялата біледі.

Мысалы,К.Ыбыраевтың «Көктем» өлеңі:

Жылы мезгіл жетіпті,

Тастадық біз етікті.

Қар көктемге жеткізбей

Тауға шығып кетіпті.

Бұл мысал ақынның бүтінді бөлшегінде, жалпыны жалқы деталь арқылы бейнелейтін тапқырлығын танытады.

5.Авторлар бала жасына қарай бейімделіп, маманданды. Мәселен, Ж.Смақов өлеңдерінің кейіпкерлері сәбиден мектеп жасына дейінгі өсу формасында бейнеленеді.

Қазақ балалар прозасының тақырыптары: 1-ші тақырып. Соғыстан кейінгі жылдардағы балалар әдебиетінде көрнекті қайраткерлер туралы, азамат соғысы мен Отан соғысына қатысқандар ерлігі туралы өмірбаяндық повестер туды. Қ.Әбдіқадыровтың “Қажымұқан”(1951), Қ.Жармағамбетовтың “Әнші азамат”(1951), С.Бақбергеновтың “Талғат”(1950), “Дина”(1957), С.Талжановтың “Сейфолланың Сәкені”(1959), “Бозторғай”(1960), С.Бегалиннің “Бала Шоқан”(1964) повестерінің бір қымбат қасиеті - өнегелі міндет арқалауында. Бұл шығармалар - тарихи тұлғалар жайында балалар мен жасөспірімдерге лайықталып жазылған дүниелер.

Аталмыш шығармалар балаларды халқымыздың ұлы перзенттерін құрметтеуге, тарихқа адал, достыққа берік болуға тәрбиелейді. Қ.Әбдіқадыров “Қажымұқан” повесінде алтын, күміс, қола – барлығы 45 медальға ие болған, жер жүзіне атағы шыққан Қ.Мұңайтпасовтың өмір жолымен таныстырады. Қ.Жармағамбетов “Әнші азамат” повесінде Парижде ән салып, дүние жүзі өнерпаздарының жарысында екінші орын алған атақты әнші Әміре Қашаубаев жайында жазады. С.Бақбергеновтің “Талғат” повесі Отан соғысы тұсында ерлігімен көзге түсіп, екі рет Кеңес Одағының батыры атағын алған қазақ ұшқышы Т.Бигелдиновтің жауынгерлік өмірін суреттеуге құрылса, “Дина”(“Күй”) повесі Д.Нұрпейісованың тағдырына арналды.

Соғыстан кейінгі кезеңдегі қазақ кеңес балалар әдебиетінің көтерген мәселесі –соғыс зардаптары салдарынан өздерінің балалық, жастық шағын жоғалтқан балалар, жастар тағдыры жайлы болды. Үш жүйеде өріс алды: біріншіден, жау тылында партизандармен бірге жүріп Отан үшін алысқан, ерлік көрсеткен, көп қасірет шеккен жасөспірімдер мен балалар ерлігі, олардың тағдыры сөз болды. Екіншіден, Ә.Молдағұлова, М.Мәметова, Б.Бұлқышев сияқты жастардың ерлігі жайлы туындылар өріс алды. Үшіншіден, майданды қарумен, жылы киіммен, азық-түлікпен қамтамасыз етіп тұрған тылдағы ата-аналар мен балаларға арналған еді.

Қазақ балалар прозасында әуелі бетбұрыс ретінде тәуір көрінген, кейін шиырланып көп жазылған тақырып – Ұлы Отан соғысы тақырыбы. Н.Серәлиевтің “Жеңешем, жорға және мен”, О.Сәрсенбаевтың “Таңбалы тас”, М.Мағауиннің “Бір атаның балалары”, М.Қаназовтың “Чика – Дабылдың баласы”, “Қияндағы күн нұры”, Д.Исабековтың “Біз соғысты көрген жоқпыз”, С.Нарымбетовтың “Айғай” повестері соғыс жылдарында ерте есейген балалық сырын бейнелейді. Қазақ балалар прозасында әуелі бетбұрыс ретінде тәуір көрінген, кейін шиырланып көп жазылған тақырып – Ұлы Отан соғысы тақырыбы. Н.Серәлиевтің “Жеңешем, жорға және мен”, О.Сәрсенбаевтың “Таңбалы тас”, М.Мағауиннің “Бір атаның балалары”, М.Қаназовтың “Чика – Дабылдың баласы”, “Қияндағы күн нұры”, Д.Исабековтың “Біз соғысты көрген жоқпыз”, С.Нарымбетовтың “Айғай” повестері соғыс жылдарында ерте есейген балалық сырын бейнелейді.



2-тақырып. Балалар әдебиетінде 1957 жылдан бері қарай ғылыми-фантастикалық тақырыптағы шығармалар пайда бола бастады. Балалар әдебиетінде 1957 жылдан бері қарай ғылыми-фантастикалық тақырыптағы шығармалар пайда бола бастады. А.Машановтың “Жер астына саяхат”(1957), М.Сәрсекеевтің “Ғажайып сәуле”(1959), “Жетінші толқын”(1964) повестерін атауға болады. А.Машановтың повесі жердің жаратылысын, табиғаттың ұзақ ғасырлар бойғы өзгеріс-құбылыстарының заңдарын, ескінің қалай өзгеріп, жаңаның қалай дамитынын ғылыми тұрғыдан қызықты етіп әңгімелейді. М.Сәрсекеевтің аталған шығармалары техника тетіктерінің әр алуан жүйесінен мағлұмат береді.

3-тақырып. 50-жылдардың басында тың көтеру жаңа шығармалардың көптеп жазылуына себепкер болды. С.Омаровтың “Алтын алқап” повесі осылай туды.

4-тақырып. Соғыстан кейінгі жылдардағы балалар прозасы бала тәрбиелеудегі отбасы мен мектеп ролін көрсетуге тырысты. Мектептің өмірмен байланысын нығайту мәселесін басты мақсат етіп қойды. М.Иманжанов “Алғашқы айлар” повесінде(1950) ауыл мұғалімінің өмірі туралы жазды. Оның кейіпкері Жақыпбектің белсенді іс-әрекеті ауыл мәдениетін көтеруге, мектептегі оқу-тәрбие жұмысын жақсартуға жұмсалады. Ол мектеп пен өмірдің байланысын көтеру, балаларды еңбекке баулу ісіне бастамашы болды. Мектеп пен отбасы, мектеп пен колхоз арасындағы байланыс жайы әңгіме етіледі.

С.Жұбатыров, М.Қабанбаев, Э.Төреханов, Б.Бабақов, Б.Қойшыбаев, С.Асылбеков, М.Айымбетов, Б.Ыбырайымов, Н.Мұраталиев, Н.Ақышев, Б.Әділов, С.Дүйсенбиев және т.б. қаламгерлер балалар әдебиетіне өздерінің балалық өмірбаян сырын әкелді. М.Қабанбаевтың “Бақбақ басы толған күн”, “Арыстан, мен, виоленчель және қасапхана”, Қ.Қазиевтің “Үркер”, С.Жұбатыровтың “Жасыл сағым”, М.Айымбетовтың “Бар болғаны он төрт жас”, “Көлге шомылған ай”, Б.Қойшыбаевтың “Сенім” повестері мектеп оқушылары өмірінен жазылған шығармалар. Балалық шақ пен жасөспірімдік сәт аралығындағы өтпелі кезеңді бейнелеуді мақсат еткен бұл шығармалар балалар әдебиетіндегі соны ізденістің жемісіне жатады.

Шығармалардағы басты мәселе – кейіпкердің жан-дүниесіне үңілуге тырысушылықты аңғарамыз. Тіршілік дүниесі бала кейіпкер көзімен беріледі. Ата-анасы, әйтпесе, мектеп ұжымы, достар арасындағы психологиялық конфликт өрістейді. Шығарма кейіпкерлері - жазушылардың балалар өміріне жаңаша қарай бастауының куәсі.

2. Ө.Тұрманжанов. Оңтүстік Қазақстан облысының Ордабасы ауданына қарасты жерде, Бөген өзенінің бойында 1905 жылы өмірге келді. Ө.Тұрманжанов балалар әдебиетіне келу жайын былай баян етеді: «Мен балалар тақырыбына 1929 жылдан бастап шындап жаза бастадым. Балаларға арнап жазған тырнақалды кітапшам «Қарлығаш». Ол 1930 жылы Алматыда басылып шықты. Онан соң сол жылдары «Құрыш құс», «Карл» деген кітаптарым да басылып шықты. ...жазғандарымның дені балалар мен жасөспірімдерге арналған».

Әдебиеттанушы Қ.Ергөбек Ө.Тұрманжановтың балалар әдебиетімен айналысуына себеп болған екінші жайтты да атап көрсетеді. Ол бұған КСРО Жазушыларының 1934 жылы болған бірінші съезінің себеп болғанын айтады. Съезде назар аударылған мәселелердің бірі балалар әдебиеті болды. Бұл съезге қатысқан І.Жансүгіров елге оралысымен, қазақ балалар әдебиеті мәселелерін қолға алады. Өзге әріптестерін әдебиеттің осы саласына жұмылдырады. «Жалпы осы жылдары баланы болашақ тұтқан бірсыпыра қаламгер балалар әдебиетіне бетбұрыс жасады. Содан да отызыншы жылдары қазақ балалар әдебиеті қаламгерлерінің қатары толығып, недәуір еңсе көтеріп қалды. Өтебай Тұрманжановтың балалар әдебиетіне біржола бет бұрып, тұрақты машықтануына әсер еткен екінші фактор осы» - дейді(4:56) ғалым Қ.Ергөбек.

Сөйтіп ақын балаларды болашақ тұтып, өзінің бар дарын-қуатын бүлдіршіндерге арнады. Ө.Тұрманжанов Оңтүстік Қазақстан облысының Ордабасы ауданына қарасты жерде, Бөген өзенінің бойында өмірге келді. Ресми құжаттарда ақын 1905 жылы туған деп көрсетіледі. «Таң өлеңдері»(1925), «Қошан кедей»(1927), «Карл»(1934), «Пулемет»(1933), «Құрыш құс»(1932), «Таң сыры»(1929), «Еңбек және мектеп»(1930), «Қарлығаш»(1931) секілді кітаптары жарық көреді. Ө.Тұрманжанов балалар тақырыбына 1929 жылдан бастап шындап жаза бастаған екен. Балаларға арналған алғашқы кітапшасы – «Қарлығаш». Алғашқыда көптеген өлең, поэма, проза жазған ол бертін келе бойдағы бар дарын қуатын, алтын уақытын осы салаға біржола бағыштады. Ө.Тұрманжанов балалар әдебиетінің кезеңдік проблемалары, жеке таланттары жайлы мақала да жазып отырды.

Ө.Тұрманжанов балалар тақырыбына 1929 жылдан бастап шындап жаза бастаған. Балаларға арналған алғашқы кітапшасы – «Қарлығаш». 1930 жылы басылып шықты. Кейін «Құрыш құс», «Карл» кітаптары шықты. Ө.Тұрманжанов балалар әдебиетімен үздіксіз шұғылданды. Алғашқыда көптеген өлең, поэма, проза жазған ол бертін келе бойдағы бар дарын қуатын, алтын уақытын осы салаға біржола бағыштады. Ө.Тұрманжанов балалар әдебиетінің кезеңдік проблемалары, жеке таланттары жайлы мақала да жазып отырды. Ақын өлеңдерінің тақырыптары сан тарапты. Ө.Тұрманжановтың бүлдіршіндерге арнаған өлең-жырларынан сәбиге тән бала тілін, оқушыға тән асқақ сезімді, романтизмді, лиризмді оңай аңғарамыз. «Ән салайық» айналып өлеңінде Балалар-ау, балалар!Бойларыңа қарап ал.Беттеріңді жуып ал, Белдеріңді буып ал.Бастарыңды құрап ал,Тізбектеліп тұра қал.Жұрт тыңдасын тамсанып,Би билейік, ән салып- деп балаларды көңіл көтеруге шақырады. Бұл ретте ақын өлеңдері І.Жансүгіровтің «Ой, балалар, балалар» деп басталатын «Жазғытұрым», «Күз» өлеңдерін еске түсіреді. Өтебай ақын «Балқаш көлге барайық» деп аталатын тағы бір өлеңінде балаларға Балалар-ау, балалар!Қатар басып, барабар«Балығы тайдай тулаған, Бақасы қойдай шулаған»Балқаш көлге барайық.деп тілек білдіреді.

Ө.Тұрманжанов - Ы,Алтынсарин, С.Көбеев, С.Дөнентаев секілді ағартушы ақындардың дәстүрін жалғастырушы. Ақын өз ұстаз ағалары сияқты балаларды өнер-білім үйренуге шақырады. Ө.Тұрманжановтың дидактикалық өлеңдері құрғақ ақыл айтумен шектелмейді. Ойын суретке жалғайды. Кейде белгілі бір оқиға, көріністі суреттей бастап, ойын ақылмен түйеді. Осының бәрі табиғи өріліп, өзара әдемі жымдасып жатыр. Ақынның ақыл айтқан қай өлеңі болсын, қимыл-қозғалысқа, бояуға толы динамикалы өлең болып келеді.

Ө.Тұрманжанов бірде табиғаттың көркемдігін балғын бөбекке қалпынша Жақсылық, қайырымдылық, достық - Өтебай ақынның балаларға арнаған бар өлең-жырының күретамыры, лейтмотиві. Қарапайым апорт алмасын суреттеген ақын «Тәтті алма» өлеңінде мынадай ой айтады: Бір апортқа нысапты Екі бала тояды.Тату қылып тәтті алма, Табыстырып қояды. Бұл өлеңде «өле жегенше, бөле же!» деген ой бар. «Көбелектерді сйладым» өлеңінде лирикалық кейіпкер аулаға гүл егіп, көріктендіреді. Гүлді көріп көбелек ұшып келеді. Осы сәтті ақын былай суреттейді: Гүл өсіріп, қуантып, Көбелектерді сыйладым. Жаз сұлуын мұңайтып, Сыйламауға қимадым.

Ө.Тұрманжановтың әдеби мұрасы балалар әдебиетіндегі фольклор мен кеңестік кезең арасын жалғап жатқан алтын көпір іспеттес. Ол ауыз әдебиеті асыл қайнарынан үйреніп өсті. Фольклорлық тақырып, желі, сюжетті пайдалану, ауыз әдебиетін шығармашылық күшті қуатпен меңгеру - Ө.Тұрманжанов әдеби мұрасының басты ерекшелігі. Балаларға арнап шығарма жазу Ө.Тұрманжановты халық творчествосымен бұрынғыдан гөрі жақындастыра түсті.

Тақпақ. Ақында төрт түліктен өрілген әлденеше өлең бар. Мәселен, «Шұбар лақ», «Ақ бұзау мен көк лақ», «Қозы, қозы, қозылар», «Текешік», «Мысық тілеуі неге жаман? Күшік тілеуі неге жақсы?», «Төрт түлікті қалай шақырады?», «Қой мен ешкінің қағысуы», «Қарағай мүйіз қара ешкі», «Жүйткі, жүйткі, жүйрігім», «Нартайлақ», «Екі қодық», «Жан-жануардың баласын сүюі», «Ақ мүйізді ақ қошқар», «Төрт түліктің төлдерін сүюі», «Қошақан», «Ешкім, ешкім, егіз тап», «Ешкі деген жануар», «Ақ ешкіні баптап бақ» секілді өлеңдер - бірыңғай төрт түліктің қадір-қасиетіне құрылған тұрмыстық-этнографиялық туындылар. Ө.Тұрманжановтың бұл саладағы өлеңдерінің өзіндік бірсыпыра ерекшеліктері бар. Біріншіден, ақын қандай хайуанат хақында қалам тартса да, халықтың мінездеуі тұрғысынан қарайды. Демек, ақын өлеңінде сол хайуанат жайлы халықтық түсінік қоса тіріліп отырады. Екіншіден, хайуанаттарды бала кейіпкермен қарым-қатынаста алып бейнелейді. Үшіншіден, ақын хайуанаттар хақында өлең жазғанда, оларды жеке қызықтамай, оқушысын ойландырарлық ой түйіндейді.

Мазақтама. Ө.Тұрманжанов шығармашылығындағы және бір ерекшелік - өлеңді бала мінезіне құратындығы. Ақынның «Шыбық тимес шыңқ етер» аталатын өлеңі: Шыбын қонса басына,«Ойбай, мені шақты» деп,Бала отырса қасына,«Құлағымды тартты» деп Бәле салып қыңқ етер, - деп келеді. Бұл өлең халық айтқан аталы сөзді негізге алған. Өлең бір жағынан, халықтық ұғымды тірілту болса, екінші жағынан, қиқар баланы сынау, мінеу болып табылады.

Ө.Тұрманжановтың «Қарабай-ау, Қарабай», «Мынау кір-кір қай бала?», «Ол беске, мен үшке оқимын», «Құйын», «Шекесі қанап жүреді» секілді өлеңдері бала тіліне, бала мінезіне, іс-әрекетіне құрылған. Бұл өлеңдерінде ақын бірде бұзық баланың өзін сөйлетсе, бірде өз атынан баланы сипаттай отырып, бүлдіршіндер бойындағы ұнамсыз қылықты әшкерелейді. Қарабай-ау, Қарабай!Шаш қойыпсың тарамай.Өсіріпсің қарамай,Басың бопты шарадай!Басты баптап күтпесең,Жүрмесін іске жарамай!Тазалық керек басқа да,Тазалық керек шашқа да,Тазалық керек асқа да,Болсайшы анау Сарадай. деп «Қарабай-ау, Қарабай» өлеңінде ұқыпсыз баланы сынайды.

Ақын мазақтамалары да көбіне тәрбиелік сипатпен ұштасып жатады. «Мынау кір-кір қай бала?» өлеңінде Тұрған деген баланың кір-қожалақ қалпын суреттей келе Айна ал да, қара айнаға!Айналып қара айнала!Дерсің сонда өзіңе:«Мынау кір-кір қай бала?» деп өзіне-өзін сынатады, өз үкімін өзіне айтқызады. Баланы шындыққа жүгіндіре сөйлеу – тәрбиешіл ақын мәнері. Демек ақын бала мінезін қызықтай отырып, бала сөзін өлеңге айналдыра отырып, баланың ұнамсыз мінезін әшкерелей отырып өлеңнің тәрбиелік мәніне ерекше назар аударады.

Қисық мінез қыңыр баланы кескіндеуде ақын сан алуан тәсілді қолданады. Бала мінезін беру үшін хайуанат табиғатындағы тентектікті әшкерелеуге барады. Қарағай мүйіз қара ешкі, Қызғаншақ, іші тар ешкі. Жаппай сүзіп жан-жақты, Жылады сенен бар ешкі. деген өлең жолдарынан жалқау, самарқау, сотқар балалардың мінезі аңғарылады. Ақынның мұндай өлеңдерінің кейбірі мысал жанрының еншісіне жатады.



Сұрамақ. Ө.Тұрманжановтың бірсыпыра өлеңі диалог үлгісінде жазылған. «Екі суайт»(«Иті мен иесі»)деген өлеңі пікірге дәлел:-Байбосын, қайдан келесің?-Бидай баулап келемін.-Байғасқа, қайдан келесің?-Қоян аулап келемін.-Байбосын, қайда бидайың?-Қырманға жайлап келемін.-Байғасқа, қайда қояның?-Байға байлап келемін.Ө.Тұрманжановтың халық өлеңбері үлгісіне құрылған осындай өлеңдері ізденіс жемісі, шеберлік кепілі болып табылады.

Мысал. Өтебай ақын еншісінде бірсыпыра мысал бар. «Шыбын мен бал ара» мысалының сюжеті мынандай: шыбын бірде бал арасына жоллығып, шыбындықтан тойдым, ластығымды қойдым, тазалыққа, ізгілікке ұмтылайын, жанымды қинап бал жинайын деп шағынады.Кір-қоқырға қарамайын,Білем ғой ара жайын,Жақсылыққа ауайын,Жұпар гүлді сауайын.деп жалынады. Ара аяп, шыбынды қатарға қосады. Бірге бал жинайды. Қоңы көтеріліп, күйі дұрысталған шыбын бірде серттен таяды.Бір күні бал теріп жүріп,Шірікті көріп,Көңілі бұзылып,Жалап алды қызығып.Былғанды балы,Мүшкіл болды халі.Ара «Былғадың деп балды, кірлеттің деп арды» шыбынның басын жұлып алды. Өлең астарында бірнеше ой бар. Алдымен – табиғатынан асып пенде ешқайда бара алмайды деген ой. Екіншіден, серт берме, берсең – орында, әйтпесе, өліммен тең деген ой. Жамандықпен ауызданғанның жақсылыққа ден қоймағы қиын екенін де сезіндіреді бұл мысал. Ақын шағын мысалмен шалқар ой айтып отыр. Қызықты, әрі күрделі мысал үлгісінің бірі – «Құмырсқалар, аралар – қиыспас дос, құдалар». Қаламгер мұнда әлденеше жанр мүмкіндігін ұштастырып пайдалана білген. Біріншіден, фольклорлық баяндау сарынын ұстаған:Ертеде бір орманда,Өзі салған қорғанда, Бір топ ара тұрыпты. деп бастайды автор поэмасын. Сондай-ақ, поэманың түйінінде өтірік өлең сипаты бар.Мініп алып бір қойға,Мен де болдым сол тойда,Аралардан бал жедім,Ондай тәтті көрмедім.Құмырсқадан нан жедім,Ондай дәмді көрмедім. деп түйеді ақын. Екіншіден. Ақын поэмасында сатиралық персонаж етіп хайуанаттарға сырт бейнесіне сай, тіршілік-харакетіне дөп келетін іс-әрекет берген. Қызыл, сары, жасыл, ақ қанатты Көбелек – биші, шаққан жерін қан қылып жүрген Сары маса – қанқұмар, ала жаздай ән қуған Инелік – парықсыз, өрмектен өрнек салған Өрмекші - өтірікші болып бейнеленген. Автор оқушы бала үшін поэманың танымдық сипатын арттыра түскен. Жәндіктердің іс-әрекетін бейнелеуде мысал тәжірибесін жете меңгерген. Ақын Инелік жөнінде:Жазды өткізген жалтырап,Қыста отырсаң қалтырап,дейді. Үшіншіден, бұндағы ұнамды персонаждар – еңбексүйгіш Ара мен Құмырсқа. Оларды айырылмас құда еткен – Еңбек.

Еңбек – поэманың айтар ойы, автордың түйер концепциясы. Ақын бұл ойға бала оқушыны әр түрлі әрекетке қанықтырып, балғын сананы осы үлкен идеяға сендіріп әкеледі. Шығарманың идеялық түйіні философиялық ойлармен қабысып, көркемдік биігіне жеткен.



Ертегі-поэмалар. Ақында ертегі-поэмалар да мол. Олардың қай-қайсысы да - ерлік, адалдық, еңбек, ынтымақ, тұрақтылық жайлы халық даналығын ұстанған шығармалар. Олардың қай-қайсысында да халықтық ой шығарманың идеясына айналды. Ақынның «Төрт өгіз туралы ертегі», «Қарлығаш, дәуіт, жылан», «Жолаушы мен жеті қасқыр», «Аю мен аралар», «Жолбарыс» деген поэмалары «бірлік болмай тірлік болмас» деген ойды танытады. «Төрт өгіз туралы ертегі» шығармасы бір орманда ала жаздай жұбын жазбай жайылып, семірген төрт өгіз туралы сыр шертеді. Бұларға азулы аңдар бата алмайды. Тату-тәтті өгіздердің бірлігіне іріткі салған түлкі болады. Түлкі оларды «әрқайсыларың әр түбекті басқарыңдар» деп азғырады. Түлкі сөзіне ерген жас өгіз қасқырдың жемтігіне айнала жаздайды. Қалған үшеуі қасқыр мен түлкінің сазайын береді. Автор қорытындысы төмендегідей:Не жетсін бірлікпенен ынтымаққа!Барлық күш – біле білсек, ынтымақта. «Жалғыз боп жол тапқанша көппен адас»Деп халық жай айтпаған әр уақытта!

«Қарлығаш, дәуіт, жылан» поэмасында балапандарының өмірі үшін күрескен қарлығаш өз даусы дәуітті іздеп тауып, одан көмек сұрайды. Сөйтіп дәуіттің көмегі арқылы балапандарын ажал аузынан арашалап қалады. Поэма оқиғасыБалалар, қашан дағы бірлік керек!Әлсізге артық болмас етсек көмек.Жақсылығың ұмытылмас қашан дағы,Игілікке дәнекер болсаң себеп, деп қорытындыланады. Жасөспірімдерге бірлік қана керек емес, әдісшілдік, айлакерлік те қажет.

Ө.Тұрманжанов әлем халықтарының ертегілерін, Эзоп мысалдарын, Л.Толстой, Изов, Ғ.Ғұлам, Ғ.Тоқай өлеңдерін қазақ тіліне аударды. Мысал өлеңдері тұжырымды, қысқа келеді. Өткір ой жанды көріністер арқылы беріледі. Оқиға желісінде шұбалаңқылық жоқ. Әзілге құрылған. Жазушының 1962 жылы «Менің кітабым», 1966 жылы «Адам адамға дос» кітаптары жарық көрді. Бұл кітаптарға енген қысқа әңгімелеріндегі қазақы характерлер оқушысын табиғилығымен баурайды. Ө.Тұрманжановтың әңгімелері - балаларды мазмұн қызықтылығымен, шағын көлемімен, композициялық құрылым ерекшелігімен, мақал-мәтелдермен көмкерілген ажарымен, көркемдігімен, танымдық, әрі тәрбиелік мәнімен және жанрлық әркелкілігімен де қызықтыратын, өзіне тартатын дүниелер.

Ақын, жазушы, аудармашы Ө.Тұрманжановтың ел аузынан мақал-мәтелді көп жинағаны мәлім. «Қазақтың мақал-мәтелдері» деген атпен бірінші кітабы 1935 жылы басылып шықты. Екінші кітабы «Таңдамалы мақал-мәтелдер» деген атпен 1957 жылы шықты. Үшінші кітабы таңдамалы жинақ болып «Қазақтың мақалдары мен мәтелдері» деген атпен 1959 жылы басылып шықты. Балаларға арналған «Асыл сөздер» деген шағын мақал-мәтелдер жинағы 1963 жылы басылып шықты. Сол себепті ақын шығармашылығынан мақал-мәтелдік орамдар мен ой айту үлгісінің ықпалын, ырғағын аңғарамыз. Осы ықпалды оның балаларға арнап жазған өлеңдерінен де кездестіреміз. Атап айтқанда, өлең арасында, лексикондық сөздік қорында:Еңбек – адамның ырысы екен. «Еңбек – ен байлық» деген дұрыс екен. («Есік алдында бір түп алма егіп»)«Көшерімді жел білсін,Қонарымды сай білсін».Деді де, жөнелді дөңгелей.«Береке – көп жүрген жер» - дейді халық,Жіберер жәрдемдесіп, қалсаң талып.(«Көп түкірсе – көл»)секілді райда қолданылады.

Екінші, мақал-мәтелдің ойын алып, философиясын таратып өлең жазады. «Өстіп жанын қинадым» өлеңі осы ойымызға дәлел:Жамандық қылған жаманды,Жамандыққа қимадым.«Берейін» деп сазаңды,Жақсылықпен сыйладым.Қастық қылған қасымды,Қастыққа мен қимадым,Достықпенен сыйладым,Өстіп жанын қинадым

Үшінші, дербес өлең жазып, соңын мақал-мәтелдің ойымен түйіндейді. Мысалы: «Құмырсқа мен піл» өлеңінде пілдің құмырсқа илеуіне аунағанын, ызаланған құмырсқалардың пілді шағып талап өлтіргенін баяндай келіп:Бұзықтық істеп асқынып,Бойыңа сеніп, зорсынба.Ынтымақты көп елді,Кіші екен деп қорсынба! деп түйіндейді. Төртінші, тұтас өлеңді, кейде жеке шумақты мақал-мәтел мақамында, ырғағында қиыстырады.Қара басын қорғаған,Қарнын ғана ойлайды.Қарнын ғана ойлағанӨмірінде тоймайды. Немесе:Ер бетіне тыртық түссе қылыштан –Отан үшін табан тіреп тұрысқан...Бұл тыртықтар батырлықтың белгісі.Қатын болмай, батыр болсын ер кісі.Хас сұлулар хас батырды қалайды,Жара, дағын жарастыққа санайды. Мақал-мәтелді ақынның ізденімпаздықпен пайдалануының кейбір сәттері осындай.

Ө.Тұрманжанов балаларға арналған өлең-жырлары қатарында оның аударма мысал өлеңдерін қарастырудың реті бар. Себебі Ө.Тұрманжанов үлкен тәржімашы еді. Оның әлем халықтарының ертегілерін, Эзоп мысалдарын, Л.Толстой, Изов, Ғ.Ғұлам, Ғ.Тоқай өлеңдерін қазақ тіліне аударғаны белгілі. Мысал өлеңдері тұжырымды, қысқа келеді. Өткір ой жанды көріністер арқылы беріледі. Оқиға желісінде шұбалаңқылық жоқ. Әзілге құрылған. Осы ерекшеліктерімен жеткіншектердің жан-дүниесін баурайды, қызықтыра түседі.

Ө.Тұрманжанов Л.Толстойдың «Жіңішке жіп», «Маймыл мен бұршақ», «Маймыл», «Сауын сиыр», «Үйрек пен ай», «Шаң басқан қасқыр», «Су иесі мен меруерт», «Көкқұтан, балық, шаян», «Қасқыр мен садақ» деген мысалдарын және Изовтан «Арыстан терісін киген есек», «Балық пен балықшы», «Көк кептер ме құмырсқа», «Арыстан мен тышқан», «Күзен», «Бүркіт пен тасбақа» және тағы басқа мысал өлеңдерін аударды.

Қызылордада басылған «Қошан кедей» деген шығармасы қазақ шаруасының күйзелісті көрінісіне құрылған. Әңгіме түрінде жарияланғанымен, көлемі мен өмір шындығын қамтуы жөнінен повестке бара-бар. «Қошан кедейден» соң көп жылдар бойына ол прозаға орала алмады. «Адамға сену керек» повесі ешқайда жарияланбаған. Жазушының 1962 жылы «Менің кітабым», 1966 жылы «Адам адамға дос» кітаптары жарық көрді. Бұл кітаптарға енген қысқа әңгімелеріндегі қазақы харктерлер оқушысын табиғилығымен баурайды. Жазушының әңгімелерін оқып отырып, оның жалпы балалар әдебиетіндегі бұл жанрды жетік меңгергенін байқаймыз.

Негізгі әдебиеттер:



  1. Ахметов Ш. Қазақ совет балалар әдебиеті. –Алматы: Мектеп, 1976.

  2. Ергµбек Ќ. Өтебай Тұрманжанов. –Алматы: Рауан, 1992.

  3. Қ.Ергөбек. Арыстар мен ағыстар. А. 2003.

  4. Ќазаќ совет балалар жазушылары. –А., Жалын. 1987.

  5. Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы. А. 1980.

  6. Қазақ балалар әдебиетінің кітапханасы: Тұрманжанов Ө., Әлімбаев М., А.,Жалын, 1984.

  7. Ө.Тұрманжанов. Таңдамалы шығармалар. А.1965.

  8. М.Әлімбаев. Балдәурен, шіркін, балалық. А.1973.

  9. Е.Ерботин. Далаға саяхат. А. 1991.

  10. М.Жаманбалинов. Мықтылардың мықтысы. Ә.Дүйсенбиев. Не деу керек? Ж.Смақов. Сылдырмақ. Ж.Кәрібозин Көшпелі тымақ. А. 2003.

  11. Ж.Смақов. Ж.Кәрбозин. Т.Молдағалиев. А. 1992.

Қосымша әдебиеттер

  1. Қазақ балалар поэзиясының антологиясы, А., Жалын, 1977.

  2. Қазіргі қазақ балалар поэзиясының антологиясы, А., Балауса, 1992.

  3. Тұрманжанов Ө. Менің кітабым, ҚМКӘБ, А., 1962.

  4. Тұрманжанов Ө. Таңдамалы шығармалар, А.,1965.

  5. Тұрманжанов Ө. Жаңа туған жас бұлақ, А., Жазушы, 2003.

14-ДӘРІС

1960-80 жылдардағы балалар әдебиеті

1. М.Әлімбаев

2. Ә.Дүйсенбиев
1. М.Әлімбаев. 1923 жылы Павлодар облысының Шарбақты ауданындағы Маралды аулында туған. Мұғалім әкесінің, екі ағасының арқасында сауатын ерте ашады. Бес жасында кітап оқи бастайды. Мұғалімнің баласы болғандықтан оқытушы болуды мақсат еткен. Он бес жасында педучилищеге түсіп, оны аяқтаған. Педагогикалық трактаттарды көркем әдебиетпен бірдей көріп, іңкәрлана оқыған. Ұлы Отан соғысына қатысқан. Университет бітірген. Мұзафар – ұстаз, тәлімгер, қаламгер.

Балалар баспасөзінде 1948 жылдан 1989 жылға дейін жемісті, ізденісті қызмет атқарған. «Балдырған» журналын 28 жылдан астам уақыт басқарған. Балалар баспасөзіндегі ондаған жылдарға созылған қызметі, әсіресе 1958 жылдан тұңғыш рет шыға бастаған «Балдырған» журналында бас редактор болуы балалар әдебиетінің ерекшелігін, өзгешелігін, талап-тілектерін, мұң-мұқтажын зерттеуге себепші болды. Балалар әдебиетін қалыптастыру және дамыту мәселелерімен тікелей шұғылданып, белсенді атсалысады. Осының бәрі ақынның бүлдіршіндерге рухани азық беруге өз үлесін қосуға мүмкіндік тудырды, творчестволық ізденісіне жол ашты.

Ақынның алғашқы сыншылары – бауырлары. Бүлдіршіндерге дегенінің бәрін солар үшін жазған, алғашқы нұсқаларын соларға тыңдатқан, мектепке барған соң соларға оқытқан, соларға сынатқан, жаттай алмаса, не ұқпаса, солардың ыңғайына қарай өңдеген, қысқартқан. Кәдеге жарамағандарын лақтырған. Ақын әр жастағы баланың ақыл-ой тұрғысынан қабылдағыш қабілетін, белгілі бір өлеңге лайық түр қандай болуын бауырлары мен балаларының қылығына қарап зерттеп үйренгендігін айтады. Балабақша бөбектерімен, мектеп оқушыларымен кездесулер, ата-аналар комитетіндегі мүшелік – осының бәрінің шарапаты ақын қаламына тиген.

Қырық жыл бойы балалар басылымдарында қызметте болу – Мұзафар ақынды балаларға арнап шығарма жазуға итермеледі. «Балдырған» журналын 28 жылдан астам уақыт басқарған. Көп жылғы балалар әдебиетіне еткен еңбек М.Әлімбаевты балалар поэзиясының бірден-бір жасаушысы, классигі қатарына көтерді. Оның балажан жүрегі сәбилерге арнап талай-талай тілге орамды, оқуғажеңіл, ойнақы жырларды тудырды. Мұзафар – тумысынан дерлік ұстаз, тәлімгер, қаламгер. Ол өзі мұғалімнің баласы, кішкентайынан бала оқытуды армандап, педучилище бітірген, қолында бастауыш мектеп мұғалімінің аттестаты бар.

1948 жылдан 1986 жылға дейін жемісті, ізденісті қызмет атқарған. «Детская литература» баспасы 1978 жылы көп ұлтты кеңестік балалар әдебиетінің көрнекті өкілдері шығармашылығына арнап «Вслух по себя» атты екі томдық шеберханалық кітап шығарды. Аталмыш кітапқа Қазақстаннан бір ғана М.Әлімбаев «Вечно самим собою недовольный...» аталатын мақаласымен қатысты. Мұның өзі М.Әлімбаевтың қазақ балалар әдебиетінің көрнекті өкілі екендігін айғақтайды. 1985 жылы М.Әлімбаевтың «Аспандағы әпке» жыр жинағына Қазақстан Мемлекеттік сыйлығы берілді.

Кейінгі жылдары М.Әлімбаев балалар әдебиетіне ақын, жазушы, аудармашы, теориялық тұжырымдар айтар әдебиетші, зертеуші, тәрбие туралы ойын бөлісер педагог болып атсалысты. Әлімбаев қазақ балалар әдебиетін өркендетуге өз шығармаларымен бірге, әдебиетке жас дарындар тәрбиелеу арқылы да араласты. М.Әлімбаев аударған В.Маяковский, Ю.Тувим, С.Михалков, А.Барто, Қ.Мұхаммади, А.Қыдыров, Т.Махмуд, С.Баруздин т.б. өлеңдерін кішкентай оқырмандар сүйіп оқиды. М.Әлімбаев өлеңдері оқулықтарға тұрақты енген, мектеп және балабақша репертуарынан оның көптеген шығармаларын ұшыратамыз.

Ақынның балаларға арнап жазған кітаптары «Менің ойыншықтарым», «Жұмбақтар», «Биікке - биікке», «Шынықсаң шымыр боларсың», «Орақ – олақ», «Балдәурен, шіркін, балалық», «Ақсерек те көксерек», «Аспандағы әпке» деп аталады. Автордың отыздан астам өлеңі балдырғандардың сүйікті әніне айналған. Олар радио мен теледидар арқылы жиі орындалады. Ақынның шығармалары жиырмадан астам тілге аударылған. М.Әлімбаев балалар әдебиетіндегі көптеген саланы қазақ өлеңі үшін бірінші болып ашқан. «Арфа», «Медуза», «Баобаб ағашы», «Пони», «Ақсақалдың ақ батасынан», «Диалог өлеңдері», «Шнықсаң шымыр боласың», «Жаттығу – жанның тынысы», «Жаңбыршы», «Логарифтер», «Адас атаулар», «Қарама-қарсы қызық сөз», «Метаграммалар», «Шарадалар», «Сайқымазақ - клоун», «Инебалық» т.б. сондай тұңғыштар.

Бір тақырыптағы ізашалықты айтқанда көтерілген тақырыптың сонылығы өзінен-өзі шығармаға көркемдік қасиет дарытады, сған кепілдік береді дегеннен аулақпыз. Ал М.Әлімбаев жаңа тақырыптағы да, «жауыр» тақырыптағы да өлең-жырларын қашан да көрікті, ойлы етіп жазуды мақсат тұтады және сол мақсатқа қол жеткізеді де. М.Әлімбаев өлең-жырларын қашан да көрікті, ойлы етіп жазуды мақсат тұтады және сол мақсатқа қол жеткізеді де. «Сен мұндай сөздерді білесің бе?» және «Халық тағылыматынан» атты цикл өлеңдері үлкен жаңалық болып саналады. Мәселен «Дерһам» өлеңін алайық:Місе тұтпа дерһамды, Кеңге салма арқаңды...Дерһам – титтей, титімдей...Ізде үлкен мен шалқарды.Сөз зергері Мұзафар сөзбен сурет салады, оның балаларға арналған өлеңдерінің көбі өте бейнелі, сурет салуға лайық.Айдың беті аппақ,Аяның беті сатпақ.Неге олай?Ол былай:АйАунамайды жерге,Шомылады көлге.дейді «Ая мен ай» өлеңінде.

М.Әлімбаевтың өлең тақпақтары жаттауға жеңіл, ойда сақтауға оңтайлы. Мәселен, «Он саусақ» өлеңін оқып көрелік:Жалғыз саусақ тіпті деҰстай алмас жіпті де.Екі саусақ бірікті,Ине қолға ілікті.Үш саусағым орамдыЖүгіртеді қаламды.Өнерлі екен он саусақҚала салсақ, жол салсақ.«Мен дала бардым» өлеңін де мысалға келтірейік:Мен дала бардым,Қыр гүлін берді.Көл суын берді,Күн нұрын берді. М.Әлімбаев «Жақсы шығарма жас талғамайды» деген қағиданы ұстанады. «Жазған жырларымды жеті жастағы бала да, жетпіс жетідегі қария да оқыр болса екен!» - деп тілейді, соған талаптанады ақын. Бір заттың екінші затқа қандай ұқсастығы бар? Не несімен ұқсайды? Соны аңғару, өлең-жыр жазуға себепші болады.

Бірде ақын көк шағылды кешіп серуен құрады. «Көгал – жердің кілемі» деген бір жол тіліне оралады. Содан «кілемді біреу тоқиды ғой, ал жер бетіндегі кілемді тоқитын не?» деген сауал қояды. Сол сауалға жауап іздейді. Серуен соңында он екі жол ойша өлең әзір болады. Күн –Кілем тоқиды,Нұрмен тоқиды,Гүлмен тоқиды.Ол – Асыл зер кілем,Жалпақ кең кілем,Жерге тең кілем.Ол –Сен де сыярлық,Мен де сыярлық,Ел де сыярлық кілем.Ақын өлеңді «Күн тоқыған кілем» деп атайды. Соңғы шумақтағы идея, ой -бейбітшілікті, татулықты сақтайық, халықтарға жер үсті кең дегендік.

Ақынның өз көзімен көргені көбіне өлеңге арқау болады. Інісі Әнуардың Асқар деген кіші ұлы сурет салып отырады. Бір кезде «Жол жғалды, ата, жол қайда кетті, ата?» деп жылайды. Сөйтсе, парақтың ортасына көк қарындашпен көл салыпты. Күрең қарындашпен бір бұрыштан жол тартыпты. Жолы байқаусызда көлге келіп тіреліпті. Сөйтіп жол жоғалған. Ақын «Асқар, асықпа, жол қазір табылады» - деп көлдің арғы жағалауынан күрең қарындашпен жолды алып шығады. «Міне, көрдің бе, сенің жолың көлге шомылып шықты» дейді. «Алақай, алақай, жол табылды!» деп Асқар мәз болады. Арада бірнеше күн күн өткенде «Жол қайда жоғалды?» деген өлең жазады. «Жоғалды ма жол оңай?Суға кетті-ау, обал-ай!Іздеп жүрсек жан-жақтан,Сүңгіп шықты ар жақтан.»деп өлеңін аяқтайды ақын.

Мұзафар ақынның өзі куә болған көріністерінен жазылған қатарына жататындар: «Кітап та – жеміс ағашы», «Адалдық», «Мысық пен құмыра», «Қисыбай», «Пернебек пен Көбелек» және т.б. жүздеген өлеңдер. Ақын әр заттан, әр құбылыстан, әрбір ой-пікірден, әрбір көзқарастан поэзияны таба біледі. Өлең кейде өмір мұқтажынан туады. Мәселен, қазақта әлі де спорт жөнінде лең өте аз. Ал соның ішінде таңертеңгі денешынықтыру жайында өлең атымен жоқ. Ақын қолына жаттығулар тізілген кітап ала отырып, қолдан өлең тудырады. Кейін суретті кітапша болып басылған өлең «Шынықсаң, шымыр боларсың» деп аталды. Қандай тақырыптар қаламға оралмай жүр? Ақын соны іздеп тауып, жаңа жырлар жазуға, кемтікті толтыруға ынталы.

Шығармашылықтың тағы бір қайнар көзі – халық арасындағы аңыз-әңгімелер, әзіл-оспақтар, ертегі, хикаялар. Ақынның бірсыпыра шығармалары халықтық ертегі, аңыздардан алынған. Мысалы, «Мейман», «Жақсыбай батыр мен Елпекбай», «Аштың аңы жүрмейді», «Сараң», «Көк сиырды көтерген келіншек», «Бүркіт пен жапалақ» сияқты туындыларын атауға болады. Халық творчествосына еліктеп шығарған аңыздарының қатарына «Шөже мен Алшынбай», «Еріншектер елінің Ертеңбайы», «Қос керуен», «Күлдіргілер», «Кім ұтылды, кім ұтты» т.б.

Танымдық мәні бар нәрселерді кішкентайларға поэзиялық шығарма арқылы ұсынған жемістің пайдасы бар. Ол үшін ақын-жазушы аса білімдар, жан-жқты хабары бар адам болуы керек. Ақын ғылыми-көпшілік кітаптарға, оқымыстылар еңбегіне үңілгенді ұнатады. Солардан өлеңге нәр табады. М.Әлімбаевтың өлең-жырларының басты тақырыптары – еңбексүйгіштік, білім құмарлық, қаһарман ата-бабалар жолын ардақтау, солардың ерліктеріне еліктеу, Отанды сүю, оны қорғауға әзір болу, жер жүзі халықтарын, еңбекші балаларын бауыр тұту. Ақын ауыз әдебиетімен тілі шыға танысқан деуге болады. Анасы Зейнеп халық өлеңдерін құлағына ерте құйған. «Солардың пайдасын мен күні бүгінге дейін көріп жүрмін. Мысалы, өтірік өлеңдерді, жұмбақ-жаңылтпаштарды халықтық нұсқалардан үйрене отырып жаздым» дейді ақын. (М.Әлімбаев. Балаға жыр арнауды бақытым деп... Қазақ совет балалар жазушылары. А.Жалын. 1987. 43-б.) Ақын өлеңдерінде мақал-мәтелдік, афоризмдік жолдар, тұтас орамдар жиі ұшырасады. Спорт – күштің қайнары,Спортшылар жайдары.--- --- ---Қалың ну – халық саулығы,Көк орман – Отан байлығы тәрізді жолдар пікірдің айғағы. М.Әлімбаевтың өлең-жырлары халық өлеңдеріндей, мақал-мәтелдеріндей нығыз, ықшам, қысқа болып келеді. Мәселен, «Орманда» деп аталатын өлеңінің көлемі бас аяғы екі-ақ жол:Отын жардық жұмылып,Орман кетті жылынып.«Еңбек еткен адам тоңбайды, рахатқа батады, ешкімге емінбейді» деген идеяны еркін жеткізген. Көктемнің келбетін жалғыз-ақ шумаққа сыйғызады:Көлкіген су айнала,Малтығып тұр тал, қайың.Қарайды айдын – айнағаШымшық қағып таңдайын.«Тату бол» өлеңінде «бейбітшілік берекесі» деген үлкен ұғымды да шағын көлемге сыйғызады:Достар болса достық атын ақтаған,Алыс жол да – жақын жол.Қара бала, ақ балаТуыстардай тату бол!

Автордың көптеген өлеңдері әдетте, 4-8 жолдан әрі аспайды. Оның есесіне өлеңдегі ой-идея салмақты, туындының бітімі айшықты. «Бал араның жыры» өлеңінде былай дейді:Баратыным – қыр,Қонатыным – гүл.Теретінім – нәр,Беретінім – бал.Мұзафардың поэзиясында жағымды юмор, әзіл-қалжың бар. «Піл мен құмырсқа» өлеңі - сондай өлеңдерінің бірі. «Өтірікшілердің айтысынан», «Қайда кеткен қарындаш», «Бас пен қол», «Ұмытшақ», «Әдет қой» сияқты өлеңдері қалжыңға суарылған.

Қазір қазақ балалар әдебиетінің ірге тасын қалаушылардың бірі деп танылған М.Әлімбаевтың үздік туындылары оқулықтарға, мектеп және балабақша репертуарына тұрақты енген. Оның 60 шақты балалар жырына ән жазылып, айтылып жүр. Бірде ақын төменгі сынып оқушыларының айтуына лайықты мұғалім жайында ән жоқтығын байқайды. Әрі ойланып, бері ойланып «Мұғалім ол біздің» деген жыр жазады. Оған композитор Ибрагим Нүсіпбаев тәп-тәуір ән жазады. Білімнің кілтіндей«Әліппе» ұстатқан.Оқуға іркілмей,Тоқуға ұстартқан.Қамқоры ұл-қыздың –Мұғалім ол біздің.Қиынға төзугеҮйреткен қашан да.Жаманнан безуге,Жақсылық жасауғаҚамқоры ұл-қыздыңМұғалім ол біздің.Анам да сыйлайтынАтамның тұстасы.Папам да сыйлайтынАқылдың ұстазы.Қамқоры ұл-қыздыңМұғалім ол біздің.Қазір бастауыш мектеп оқушыларының сүйіп оқып, жаттайтын өлеңдерінің бірі – осы «Мұғалім ол біздің» ән-өлеңі. Мектептерде жиі айтылып жүр.



М.Әлімбаев өлеңдері негізінен мектеп жасына дейінгі балдырған мен бастауыш сынып оқушыларына арнап жазылды. Сонымен ақын шығармашылығы төмендегі ерекшеліктерден тұрады:

Біріншіден, ақын шығармашылығы жанрлық жағынан бай. Ақын шығармаларында өлең, тақпақ, ертегі, өлең-ойын, санамақ, қайсысы қайсысына ұқсайды, синоним сөздер, өтірік өлең, айтыс, мазақтама, ән өлеңдері, жұмбақ, лотогрифтер, қарама-қарсы қызық сөздер, адас атаулар, метограммалар, шарадалар, жаңылтпаштар т.б. секілді «ішкі жанр» үлгілері ұшырасады. Мұның өзі ақынның ізденіс аясын, білім өресін аңғартатын дәлел болса керек.

Екіншіден, сол мол жанрлық үлгіні аңғартатын өлеңдерден шынайы балалар ақынының кішкентай оқушы танымы, қабылдау мүмкіндігіне саналы бейімделуін аңғарамыз. Өлеңдері мейлінше қарапайым, бірақ ойлы, мақсатты, тәрбиелік нысанасы айқын. Әр сатыдағы оқущылардың жас мөлшеріне сай лексиконды таңдап ала отырып, қандай күрделі ойды да аз буынға сыйғыза айтып бере білу де - осы бейімделудің көрінісі. «Күз нышандары» атпен берілген, небәрі екі жолдан тұратын өлеңдер барынша қарапайым. Қарапайым бола тұра, ең кішкентай оқушының өзіне табиғат маусымының негізгі белгілерін, сурет-характерін нақты жеткізіп беріп отыр. Сондай-ақ, тұрақты үш буынмен жазылған «Қар мен жел» өлеңі де бала танымына лайықталып жазылған.

Үшіншіден, М.Әлімбаев поэзиясының тақырыбы аса бай, әрі соның көбі қазақ оқырмандары үшін соны, тың. Мәселен, спорт жөніндегі цикл өлеңдер, стюардесса, монтер, корректор, сылақшы, студент т.б. Көптеген өлең тың тақырыпты болуымен бірге, танымдық мәні зор. Ақын көптеген саланы қазақ өлеңі үшін бірінші болып ашқан. «Оның шығармалары тақырып байлығымен оқшаулана көзге түседі. Тіпті талай-талай тақырыптарда М.Әлімбаев ізашар, тұңғыш түрен салушы десек әділ» - дейді сыншы Бақыт Сарыбалаев. Мәселен, стюардесса туралы өлеңді қазақ тілінде бірінші болып жазған – Мұзафар. «Арфа», «Медуза», «Баобаб ағашы», «Пони», «Ақсақалдың ақ батасынан», «Диалог өлеңдері», «Шынықсаң шымыр боласың», «Жаттығу – жанның тынысы», «Жаңбыршы», «Адас атаулар», «Қарама қарсы қызық сөз» - т.б. да сондай тұңғыштар.

Төртіншіден, ақын өлеңдері оқиғалы, сюжетті болып келеді. Сол шағын сюжетте характер ашарлық конфликт өре біледі автор. Бұл - өлеңнің ойнақы, динамикалы болып шығуына септеседі. Мұндай ерекшелікке ақын жырларынан көптеп мысал келтіруге болады.

Бесіншіден, М.Әлімбаев ел аузындағы елеулі ертегі, аңыздарды тере жүріп, жаңғырта жырлайды, халық шығармашылығындағы ғажап үлгілер дәстүрімен өзі де жанынан аңыз, ертегілер, күлдіргі жырлар тудырады. «Қос керенау», «Кім ұтылды, кім ұтты?», «Жақсыбай батыр мен Елпекбай», «Алшынбай мен Шөже» т.б. өлеңдер осының дәлелі.

Алтыншыдан, өлеңдерінің құрылысынан, бунақ-бунақ, ырғағынан балалар ақынының қолтаңбасы аңғарылады. Бірыңғай үш буынмен жазылған «Қар мен жел» өлеңін алсақ та, осыған көз жеткіземіз.

Жетіншіден, ақын өлеңдері – юморлы. Шуақты әзіл әрекідік уытты күлкіге ұласып жатады. Өлеңдерінде детальды ойнату, контрасты көріністі юмормен сөйлетудің ұтымды сәттері байқалады.

Сегізіншіден, ақын сөзге үнемшіл. Сөзге үнемшілдік өлең техникасын жете меңгерген шеберлікке тән. Ерігу не? Білмеймін.Зерігу не? Білмеймін.Неге десең, ешқашанЕрінуді білмеймін. (Жұмыс)Сөз үнемдеуден туған өлеңнің бір үлгісі – осындай.

Тоғызыншыдан, ақын өлеңдерін ғылым мен техниканың соны жаңалықтарына сүйене отырып жазады. Бұған ақынның бала психологиясын, таным процесін жете зерттеуі себеп деп ойлаймыз. М.Әлімбаев стюардесса еңбегінің мәнін ашып, оны «Аспандағы әпке» деп баламалапты.

Оныншы ерекшелік, ақын өлеңдерінде тәрбиелік ой екінші бір құбылыспен астастырыла айтылады. Бұл – ойды оқушыға сіңімді жеткізудің тәуір жолы дерлік. Әрі көркемдік шарт та. «Кітапты жел парақтады» аталатын өлеңінде ой былай жеткізіліпті:Кітапты жел парақтады,Парақтады қарап тағы.Өршеленді, жалақтады,Парақтады, парақтады.Түсіне алмай, алақтады...Түсінуге зерде керек,Құр парақтау неге керек?Осы өлеңдегі оқушыға айтылар мораль әрі қарапайым, әрі ойлы, табиғи... Немесе «Көктем кімге көңілді, кімге көңілсіз?» деген өлеңінде де бала кейіпкер көктемгі табиғат көркіне тебірене тұрып та:Жолдастарым не білді?Сол көктемнің өзі деБолмайды екен көңілді«Екілік» алған кезіңде...деп түйіпті ойын. Алдыңғы өлеңмен салыстырғанда, осы шумақта ұтымды екі сәт бар. Біріншіден, көктемгі табиғат пен бала көңілі астастырылған, салыстырылған. Екіншіден, көңілсіз көріністі басқа емес, бала кейіпкердің өзі мойындап тұр. Егер, өлең түйініне айналған мораль кейіпкер атынан берілмей, автор атынан баяндалар болса, сіңімсіз шығар еді. Ақын орайын тапқан.

Он біріншіден, ақынның «Қайсысы қайсысына ұқсайды?» деген тақырыппенен жазылған циклдық өлең топтамасы формалық сонылық болып табылады. Әрқайсысы екі, не төрт жолдан тұратын ықшам өлеңдер. Топтама кішкентай оқушылардың тіршілік сырына көңілін оятып, көзқарасын қалыптастыратын ыңғайлы, ықшам, тиімді өлеңдер. Бұл да - ақын ізденісін байқататын бір ерекшелік. «Мақал – халықтың даналығы, халықтың жадына түйгені. Автордікі – нақыл... Егерәкім, түбінде мақал-мәтелге айналып кетіп жатса, дауым жоқ...» деген екен ақын. Шынында, М.Әлімбаевтың мақалға, халық даналығына айналып, ауыздан-ауызға көшіп кеткен сөздері баршылық.

Ақынның өрнекті нақыл, қанатты сөздері мен балаларға арнап жазған поэзиясының жанды бір күретамыры халық педагогикасымен өзектестігі. Жазушының нақылдарынан, балаларға арналған шығармаларынан ұлттық педагогиканың ұстындары бой көрсетіп тұрады. М.Әлімбаев жас буынға арнап көркем шығарма жазумен ғана шектелмейді. Ол балалар әдебиетіне толассыз кадр тәрбиелеген «Балдырған» журналын өз қолымен ұйымдастырып, ширек ғасыр шымыр басшылық жасады. «Балдырған» балалар әдебиеті үшін оқушы мен жазушы арасындағы алтын көпір іспетті болғанын айту керек.

Аталмыш журнал арқылы ақын кішкентай оқушыны ғана тірі сөзге тәрбиелеп қойған жоқ, оларға шынайы көркем шығарма сыйлайтын жас таланттар тәрбиешісіне де айнала білді. Жалпы қазақ әдебиетінің көрнекті тұлғалары Ж.Смақов, Қ.Мырзалиев, Т.Молдағалиев, О.Әубәкіров, Н.Серәлиев, Е.Өтетілеуов, Н.Айтов, Қ.Толыбаев сынды бірқатар қаламгер иелерінің Мұзафар ағамен бірге қызмет істеп, қанаттаса шеберлік шыңдаған таланттар екені мәлім.

Төлеген Айбергенов балаларға арнаған тырнақалды туындысының қалай дүниеге келгендігі жайлы былай сыр шертеді: «... бірде «Балдырған» журналына келді. «– Мұз-аға, балаларға өлең жазып көрмеппін. Балаларға жазу қиынның қиыны секілді» дегені келген бетте. Бір сағаттай балалар поэзиясы жайлы сыр айттым. Бір жұма өткенде балаларға арналған өлең әкеліп тұр. Санамақ. Кілтін таба қойған. «Аққуда бар қос қанат» деп келетін еді». (А.Егеубай. Мұзағаңды танымайтын қазақ жоқ. Ана тілі. №42. Қазанның 23-і. 9-бет.) Сөйтіп, «Балдырған» балалар журналы әдебиеттің Кіші академиясына айналған. Оның негізін қалаған Қазақстанның халық жазушысы – М.Әлімбай. Ақын аға жас талаптың тұсауын кесумен шектелмей, оның шығармашылық жолын ұдайы қадағалап, беталысын бақылап, сын мақала жазып, бағдар сілтеп отыратын жақсы қасиеті бар. Қ.Ыдырысов, М.Жаманбалинов, Қ.Мырзалиев, Ж.Смақов, Ә.Дүйсенбиев, Қ.Баянбаев, Е.Өтетілеуов, Е.Елубаев, С.Оспанов т.б. іні қаламгер жөніндегі мақалалары осындай тәрбиелік мәнге ие.

2. Ә.Дүйсенбиев. Ә.Дүйсенбиев 1931 жылы 25 қазанда Алматы облысы Жамбыл аданының Қарақыстақ ауылында дүниеге келген. Әл-Фараби атындағы Қазақтың мемлекеттік ұлттық университетін 1964 жылы бітірген. Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасында 1956-1958 жылдар аралығында редактор болған. 1958-1970 жылдары «Балдырған» журналының жауапты хатшысы болған. 1970-71 жылдары Қазақстан Республикасы Телеизия және радиохабар жөніндегі мемлекеттік комитетінде 1971-79 жылдары «Жалын», «Жазушы» баспаларында аға редактор болып қызмет істеген.

Ә.Дүйсенбиевтің балалар өмірін арқау еткен өлеңдері баспасөзде 50-жылдардан бастап жарияланды. Тұңғыш кітабы «Парадта» 1955 жылы жары көрді. Кейі н балаларды адамгершілікке, гуамнизмге тәрбиелейтн, Отан, ана, қоғам, бейбітшілік, достық, ізгілікті суреттетін «Сыйлық»(1956), «Не деу керек?»(1957), «Бәтеңке, шұжық, балқаймақ»(1959), «Ана жүрегі»(1961), «Гүлзар»(1962), «Ауыл әендері»(1965), «Аққулы айдын»(таңдамалы, 1976), «Жаңбырлы жаз»(1982) т.б. өлеңдері мен поэмалары, «Ақ қозы»(1972, 1987) ертегі-повесі басылды. Шығармалары бірнеше тілдерге аударылды. Көптеген өлеңдеріне ән шығарылды. М.Ю.Лермонтов, А.В.Кольцов, Дж. Родари, Мэрис Керим,Я.Колас, С.Маршак, А.Барто, С.Михало, М.Жәлел, Тоқтағұл т.б. туындыларын аударды.

Ә.Дүйсенбиев - «Не деу керек?», «Елка жыры», «Ақ мамам» т.б. балалар сүйіп оқитын өлеңдердің авторы. Ә.Дүйсенбиевтің «Шірік алма», «Автобуста», «Күшті болсам мен егер», «Не деу керек?», «Жалқау», «Білгіш», «Бәтеңке, Шұжық, Балқаймақ», «Менікі де, сенікі де, оныкі де - біздікі» туындылары да - бүгінгі талапқа толық жауап беретін дүниелер.

Апаң сенің базардан

Алма сатып әкелді.

Ең үлкенін, жақсысын

Саған таңдап әперді.

Не деп барып жеу керек?-

деп басталатын «Не деу керек?» өлеңі бүгін де, ертең де, арғы күні де сәбилерге әдеп әліппесін үйрете береді. Ақын өлеңдері балалар бойында гуманистік сезімді оятуға, оларды ізгі мінезге тәрбиелеуде пайдалы қызмет атқарып келеді.

Ә.Дүйсенбиев өлеңдері жанрлық жағынан бай. Ертегі-поэма, санамақ, тақпақ т.б молынан ұшырасады. Халық поэзиясы көне формасының жаңа мазмұн алып дамуына «Бес саусақ» өлеңін мысалға келтірге болады:

Балаларым, тұрыңдар,

Сөзге мойын бұрыңдар.

Бас бармақ,

Жатып алдың талайдан,

Бұзаларды бақ, айнам.

Кешке үйге келгенде,

Құйып берем ақ айран.

Бірде М.Әлімбаев «Балдырған редакциясында бас редактор ретінде бір мәселені қозғайды. «Бауырсақ қайдан келеді?» деген сауалға қала балабақшасында тәрбиеленіп жүрген бес жасар бала- қазақ сәбиі «ақ бауырсақ алма сияқты ағашта өседі» деп жауап беріпті. «Ауыл тірлігінің қыр-сырына қала балаларын қанықтыру үшін «Балдырған» беттерінде әдеби-көркем туындыларды көптеп жариялау – басты парызымыздың бірі» - деп ескертеді ақын. «Малшылар еңбегі жаынан оқиғалы сурет-кітапшаны қолға алайын»- деп Ә.Дүйсенбиев өзіне міндеттеме артады. Кейін «Бәтіңке, шұжық, балқаймақ» туады.(М.Әлімбаев естелігінен алынып отыр). Ертегі-поэма төмендегіше басталады:

Бәтеңке,

Шұжық,


Балқаймақ,

Дүкенде тұрып ұрысты,-

Ұрыс-ерістің сыры - қайсысымыз халыққа керекпіз? – деген ауалдың төңірегінде өрбиді. Олар төрешілерге жүгінеді. Кк төбет Шұжықты, ала мысық Балқаймақты, тышқан тістңқышуын қандырадыдеп бәтіңкені жақтайды. Дау шығып, атыс үшейе түседі. Ең соңында олар ақ сиырға жүгінеді.

Сиыр сөйлей жөнелді,

Бір төңкеріп көздерін:

- Мына менен, әуелі,

Шыққансыңдар өздерің.

Шытынама, Балқаймақ,

Сені сүттен беріп ем.

Ал, Бәтіңке, айқайлақ,

Жасалғансың теріден.

Сен де, Шұжық, безілдек,

Шығасың ғо етімнен,

Енді өзім, өзім» - деп,

Екіленбе бетіңмен.

Сөйте тұра өзімді,

Мақтамаймын, таспаймын.

Әрқашанда сөзімді

Бақташыдан бастаймын-

деп үшеуін ертіп, бақташы еңбегін көзбен көру үшін фермаға кетеді.

Ертегі-поэмада тәлімдік бірнеше сипат бар. Шығарма, алдымен, өзімшілдікті сынайды. Өз көкірегін қағып, менмендік танытқан Бәтіңке, Шұжық, Балқаймақ әрекеттері осыны маңзейді. Екінші, Көк төбет, Аламысық, Тышқан төреші ретінде алынған. Әркім өз керегіне қарай сыңаржақ бағалаған. Соңғысы, Ақ сиырдың аналық пейілі аңғарылады.

Ә,Дүйсенбиев әр өлеңінде баламен сырласудң қарапайым жолын тауып сөйлейді. Оның өлеңдерінің өміршең болатын себебі де осыдан.

Ә.Дүйсенбиевтің туындыларынан жалаң үгіт, насихат байқалмайды. Ақын өз өлеңдеріне тәрбиелік сипат беріп, айтар ойын астарлап, ишаралап жеткізеді. Мысалға «Шірік алма» өлеңін алайық:

Жеп тұр Әсет алманы,

Інісін еске алмады.

- Маған да аздап бер - дейді,

Әсет оған бермейді.

-Кәкәй, жеуге болмайды,

Айта көрме ондайды.

Шірік алма - деп қоды,

Сөйтті де өзі жеп қойды.

Бұл өлеңде бала характері алдыңғы планға шыққан. Дидактикалық өлеңдерден арылудың бір жолы - өлеңді бала мінезіне құру болатын болса, Ә.Дүйсенбиев - бұл істі оңтайына келтірген ақын.



Негізгі әдебиеттер:

  1. Ахметов Ш. Ќазаќ совет балалар єдебиеті. –Алматы: Мектеп, 1976.

  2. Қ.Ергөбек. Арыстар мен ағыстар. А. 2003.

  3. Ќазаќ совет балалар жазушылары. –А., Жалын. 1987.

  4. Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы. А. 1980.

Қосымша әдебиеттер:

  1. Қазақ балалар әдебиетінің кітапханасы: Тұрманжанов Ө., Әлімбаев

М., А.,Жалын, 1984.

  1. М.Әлімбаев. Балдәурен, шіркін, балалық. А.1973.

  2. М.Жаманбалинов. Мықтылардың мықтысы. Ә.Дүйсенбиев. Не деу

керек? Ж.Смақов. Сылдырмақ. Ж.Кәрібозин Көшпелі тымақ. А.

2003.


  1. Қазақ балалар поэзиясының антологиясы, А., Жалын, 1977.

  2. Қазіргі қазақ балалар поэзиясының антологиясы, А., Балауса, 1992.

15-ДӘРІС

Туысқан халықтар әдебиетіндегі балаларға арналған шығармалар



  1. Орыс балалар әдебиетінің дамуы

  2. Орыс әдебиеттанушылары балалар әдебиеті ерекшеліктері жайында.

  3. Орыс балалар әдебиеті шығармалары



  1. Орыс балалар әдебиетінің дамуы.

Орыс балалар әдебиеті сынын қалыптастыруға Н.И.Новиков, Л.Н.Толстой, К.Д.Ушинский сынды орыс педагогтары мен жазушылары мол үлес қосты. Олардың балалар кітаптарының тәрбиелік мәні, балалар әдебиетінің ерекшеліктері жайындағы ой-пікірлері үлкен мәнге ие болды. В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов, А.И.Герцен, Д.И.Писарев қалдырған мол мұра да аса қымбат қазына санатында. Ол мұра орыс балалар әдебиеті сынының негізін қалады. Орыс балалар әдебиеті мен сыны дамуында дәстүр мен жаңашылдық мәселесі басты орын алды. Орыс балалар әдебиеті сынының профессиональды деңгейге жетуі – ХХ ғасырдың 20-жылдары. 1921 жылы балалардың кітап оқу институты(институт детского чтения) ашылды.

1922 жылы Ленинградта пединститут жанындағы балалар кітапханасында үйірме жұмыс істей бастады. Үйірмеде сыншылармен қатар С.Маршак, Б.Житков, В.Бианки және т.б. жазушылар қоян-қолтық қызмет атқарды. 1932 жылы «Балалар мен жасөспірімдер әдебиеті» бюллетені шыға бастады. Ол 1935 жылы «Балалар әдебиеті» журналына айналды. Балалар әдебиеті сыны саласында өнімді еңбек еткен дамдар шоғыры пайда болды. Баспасөз беттерінде Н.Крупская, А.Луначарский, М.Горький, Д.Фурманов, А.Фадеев, А.Макаренко, К.Федин, Ю.Олеша, Ю.Тынянов сияқты қоғам қайраткерлері мен жазушылар балалар кітаптары жөніндегі ой-пікірлерімен бөлісті.



Балалар әдебиетінің есейіп, өзіндік үлкен дәстүрге ие болғанын көреміз. Бұл дәстүрдің басында орыстың көрнекті жазушылары Аркадий Гайдар, Самуил Маршак, Корней Чуковский, Сергей Михалков, Валентин Катаев, Борис Житков, Лев Кассиль, Агния Барто, Виталий Бианки, тағы басқалары тұрады. Орыс әдебиеті біздің ұлттық балалар әдебиетіміздің дамуына жаңа бағыт сілтеді. Н. А. Некрасовтыц «Мазай атай мен қояндары», В. В. Маяковскийдің әр алуан кәсіп туралы, еңбек сұлулығын жырлаған атақты «Кім боламыны» мен С.Я.Маршактын «Балмұздағы», К.Чуковский, С. Михалков, А. Бартоның өлеңдері — айта берсе, классикалық орыс және кеңес балалар поэзиясының бұл сияқты тамаша үлгілері қаншама!

Қазақ балаларына арнап қазақ әдебиетінің негізін салушы классик жазушыларымыз С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, М.Әуезов, С.Мұқановтар шығармалар жазды. Сәкеннің жастарды жаңа заман кұруға үндеген отты өлеңдері, Бейімбеттің «Хан күйеуі», «Өтірікке бәйге» сияқты өлеңмен жазылған ертегілері, Ілиястың балаларды өмір тануға үйрететін табиғат жырлары, Мұхтардың «Көксерегі» мен Сәбиттің «Бақташының баласы», «Менің мектептерім» атты кітаптары қазақ балаларының алғашқы кезінен бүгінге дейінгі ұрпағына талмай қызмет етіп келеді. Бүгінгі қазақ балалар әдебиеті осы бір құнарлы топыраққа дән тастап, содан нәр алып өсті.

1941 жылы маусым айында «Балалар әдебиеті» журналының соңғы саны шықты. Соғыстан кейінгі жылдары балалар әдебиеті саласында ғылыми-зерттеу жұмысы кең қанат жайды. Балалар әдебиеті баспасы жанынан Балалар кітабы Үйі ашылды. Бұл лаборатория әдістемелік және библиографиялық құралдар шығаруды жүзеге асырды. 1952 жылдың сәуір айында балалар әдебиеті бойынша Бүкілодақтық мәжіліс(совещание) өткізілді. Кеңес балалар әдебиеті сыны дамуындағы жаңа кезең 50-жылдардың ортасынан басталды. 1953 жылдан бастап Балалар кітабы Үйі кеңес балалар жазушылары жайында сын-библиографиялық очерктер сериясын шығара бастады. 1966 жылы «Балалар әдебиеті» журналы өз жұмысын қайта жандандырды. 1941 жылы маусым айында «Балалар әдебиеті» журналының соңғы саны шықты.Қолдарына қару алып майданға аттанған қаламгерлер А.Гайдар, Л.Кассиль, С.Михалков, Л.Пантелеев, В.Катаев т.б. болды. 1941 жылдың күзінде А.Гайдар қаза тапты.Отан соғысын балаларға арналған кітаптарда бейнелеу принциптері А.Толстойдың, А.Фадеевтің, Н.Тихоновтың, И.Эренбургтің әдебиет жөніндегі мақалалары мен баяндамаларында, С.Маршактың, К.Чуковскийдің, В.Смирнованың балалар әдебиеті туралы сын мақалаларында ұсынылды. Аталмыш принциптер біртіндеп әдебиет практикасында орнықты.

Балалар әдебиеті дамуы мәселелеріне баспасөз үлкен мән берді. Соғыс кезіндегі баспасөз балалар әдебиетінің тәрбиелік мәніне баса назар аударыды. Партия Басқармасының Х пленумына 1945 жылдың мамырында «Балалар әдебиеті соғыс жылдарында» деген тақырыпта А.Кононов баяндама жасады.

Балалар әдебиеттінің негізгі мәселелері жайындағы мақалалар мен ой толғаулар «Правда», «Комсомольская правда», «Учительская газета», «Литература и искусство» газеттерінде және «Новый мир», «Знамя», «Звезда», «Октябрь» журналдарында жарық көрді. Бұл жарияланымдарда балалар шығармаларындағы өмірлік шындық пен көркемдік шындық нақты мәселе ретінде қойылды.

Балалар әдебиетінің соғыс кезіндегі халықтың шынайы өміріне бет бұруы, жас оқырманның халық тәжірибесіне иек сүйеуі оны үлкендер әдебиетімен жақындастырды. Үлкендерге арналып жазылған, соғыс туралы ең жақсы кітаптардың көпшілігі(толықтай немесе үзінділері) балаларға арналып басылды.

Балалар үшін ең жақсы классикалық туындылар мен кеңестік дәуірдегі кітаптар, бірінші кезекте кеңестік Ресейдің өткені жөніндегі кітаптар бірнеше мәрте басылып шықты. Соғыс кезінде орыс аңыздары, Пушкиннің «Полтавасы», Лермонтовтың «Бородиносы», Гогольдің «Тарас Бульбасы», Л.Толстойдың «Севастополь әңгімелері», Фурмановтың «Чапаевы», Серафимовичтің «Железный поток», Н.Островскийдің «Құрыш қалай шынықты?» және т.б. кітаптар жарық көрді.

Қиын-қыстау кезеңдегі халықтың күрделі қат-қабат өмірі әдебиеттің барлық жанрлық түрлерінде көрініс тапты: лирикалық өлеңдермен, публицистикалық мақала, очерк, қысқа әңгімелермен қатар, соғыстың басында поэма, баллада, повесть, ал кейіннен тіпті романдар пайда бола бастады. Бір жанр элементінің екіншісінен көрінуі, әр қилы әдеби жанрлардың өзара кірігуі байқалды. Лирика публицистік сипатта көрінсе, эпос лирикалық қасиетпен ерекшеленді.

Соғыс кезіндегі туындылардың арасынан тарихи жанрдағы кітаптар, «жеңгендігіміз туралы ғана емес, біз кімбіз және біз неліктен жеңуіміз керек» дегенді түсіндіретін кітаптар басты орынға ие болды.

Балаларға арналған драматургия, фантастика, ғылыми-көпшілік әдебиет, жасы кіші балаларға арналған түрлі кітапшалар - осының бәрімен де балаларды балалар баспасы қамтамасыз етіп отырды.

Балалар мерзімді баспасөзі ел өміріндегі маңзды оқиғаларға ұйымшылдықпен үн қосып отырды, мектеп, пионер өмірі жайында хабарлаумен болды. «Пионер», «Дружные ребята», «Мурзилка» журналдары шығып тұрды. Біраз үзіліспен Ленинградтық «Костер» журналы шықты. Свердловскіде 1942 жылдан балаларға арналған «Боевые ребята» альманағы шыға бастады.

Соғыс кезіндегі балалар әдебиеті жас ұрпақты ерлік істерге баулу, тәрбиелеу жолында көп шаруа атқарды. А.Гайдардың, С.Маршактың, А.Бартоның, М.Пришвиннің, В.Катаевтың, Л.Кассильдің, В.Кавериннің және тағы басқа көптеген ақын-жазушылардың шығармалары балалар әдебиеті тарихына теңдессіз ерлік куәгерлері ретінде енді.

Соғыстан кейінгі жылдары балалар әдебиеті саласында ғылыми-зерттеу жұмысы кең қанат жайды. Балалар әдебиеті баспасы жанынан Балалар кітабы Үйі ашылды. Бұл лаборатория әдістемелік және библиографиялық құралдар шығаруды жүзеге асырды. 1952 жылдың сәуір айында балалар әдебиеті бойынша Бүкілодақтық мәжіліс(совещание) өткізілді. Кеңес балалар әдебиеті сыны дамуындағы жаңа кезең 50-жылдардың ортасынан басталды. 1953 жылдан бастап Балалар кітабы Үйі кеңес балалар жазушылары жайында сын-библиографиялық очерктер сериясын шығара бастады. 1966 жылы «Балалар әдебиеті» журналы өз жұмысын қайта жандандырды.

2.Орыс әдебиеттанушылары балалар әдебиеті ерекшеліктері жайында. Ересектер әдебиеті мен балалар әдебиетінің жалпы міндеттері мен принциптері, көркемдік әдістері мен тарихи тағдыры бірдей. Бірақ балалар әдебиеті әдебиеттің жеке бір саласы болып есептеледі, оған ерекше қасиеттер тән. Балалар әдебиетінің ерекшелігі жайындағы мәселе талай рет талас өзегіне айналды. Көбінесе бір-біріне кереғар пікірлер легі толастамады. Кейбір сыншылар балалар әдебиетінің басты ерекшелігі – оның тематикасында, басқалары – оның ұғынықтылығында, үшіншілері – оның балаларға лайықталған ерекше тілінде деп түсінді.

1971-1973 жылдары «Детская литература» журналы беттерінде балалар кітаптарының өзіндік ерекшеліктері жайында жазылған мақалалар жарық көре бастады. Мақала авторларының паймдауынша, жазушының ерекше таланты, яғни дүниені бала көзімен көре білетін тума қабілеті, оның алдын-ала ойластырылған педагогтік және көркемдік ішкі есебі болуы керек. Ол өз идеяларын белгілі бір жас мөлшеріндегі бала оқырманға жеткізе білуге ұмтылуы қажет.

Балалар әдебиетінің ерекшелігін бала оқырманның жас өзгешелігін есепке алу да айқындайды.«Әйтпегенде, - дейді М.Горький. – жазушы қаламынан балаға да, ересек адамға да қажетсіз, адрессіз кітап тууы мүмкін». Балалар әдебиеті баспасы жұмысының күрделілігін С.Маршак оның үш тілде кітап шығаруымен байланыстырады, өйткені бес жастағы бала бір тілде, он жастағы бала екінші тілде, ал он бес жастағы бала үшінші тілде сөйлейді. «Жастан-жасқа толуымен өзгеретін бала табиғаты дәуірден дәуір, ұрпақтан ұрпақ ауысқан сайын да өзгеріске түседі. Адамзат та есейеді. Кезінде үлкендердің өздері үшін шығарылған көне мифтер қазіргі уақытта балаға арналған ертегіге айналған» - дейді И.Мотяшов.

Балалар жазушысы болу үшін оған білім қажет. Жазушы білімді қайдан алады? Өз балалық шағынан алады. Балалармен арадағы қарым-қатынастан, оларды бақылау нәтижесінен тірнектеп жинайды. Балалар кітаптарының тематикасына шектеу қоюға болмайды, онда адамның бүкіл қоғамдық және жеке өмірі қамтылады. А.Макаренконың айтуы бойынша, бұл жерде «не туралы?» деген сұрақ блмауы тиіс, «қалай?» деген сұрақ қойылуы керек. Балалар әдебиетінің тағы бір қасиеті – юмор. Онсыз ол балалар әдебиеті болмақ емес. Бұның өз балалар табиғатымен белгіленеді.

Балада К.Чуковскийдің айтуы бойынша, «күлуге деген үлкен қажеттілік»(есть великая потребность смеяться) бар. Осы қажеттілікті өтеу үшін жарамды материал ұсынылуы қажет. Көркем шығарма балаларды көңілдендіру үшін ғана күлдірмейді, олардың бойында юмор сезімін тәрбиелеу үшін күлдіреді. Өйткені юмор сезімі бала өскенде оның кез келген қолайсыз ортаға қарсы қорғаныс қабілетін арттырады және ұсақ-түйек қажетсіз кикілжіңдерден жоғары тұруға үйретеді. Ашықжарқындылық балалық шаққа тән болатыны сияқты юмор балалар әдебиетіне тән.

Балалар әдебиеті – балалар өмірінің энциклопедиясы. Бала кітап арқылы өзін, өз өмірін танып біледі. Балалар өмірінің энциклопедиясы халық өмірінің энциклопедиясын да танытады, өйткені бала тағдыры халық тағдырынан ажырағысыз. Бұның өзі балалар әдебиетінің халық әдебиетімен органикалық бірлікте екендігін байқатады.



3. Орыс балалар әдебиеті шығармалары. Орыс ғалымы Ф.И.Сетин орыс балалар әдебиеті даму кезеңдерін төмендегіше бөледі: 1.Балаларға арналған ежелгі орыс әдебиеті(ІХ-ХҮІІғғ.) 2. ХҮІІІ ғасырдағы орыс балалар әдебиеті.3. ХІХ ғ. Орыс балалар әдебиеті. 4. ХХ ғасыр орыс балалар әдебиеті. Ал басқа зерттеушілердің(Н.В.Чехов, А.В.Бабушкина) пікірінше, орыс балалар әдебиеті ХҮІІІ ғасырда қалыптаса бастады. ХҮІІІ ғасырда орыс балалар әдебиеті үлкендер әдебиетінің бір саласы есебінде бой түзей бастады. Алғашқы онжылдықта алфавитке реформа жасалды, кириллица графикасы жеңілдетілді. І Петр тұсында оқулықтар көптеп шыға бастады. Бұл кезеңде үлкендер мен балалар әдебиеті арасындағы айрым-белгі анық байқала қоймады.

ХҮІІІ ғасыр әдебиеті классицизм және сентиментализм бағыттары арнасында дамыды. Кезең тынысына қарай ағартушылық әдебиеттер – ғылыми-көпшілік, энциклопедиялық әдебиеттер пайда бола бастады. Чех педагогы Я.А.Коменскийдің «Сурет әлемі» кітабы Ресейдегі балалар энциклопедиялық басылымдарының жарық көруіне жол салды. Д.Дефоның «Робинзон Крузо» романының ықпалы болды. Немістің уағыздық әдебиетінің әсері де біліне бастады. Н.М.Карамзиннің(орыс сентиментализмінің негізін салушы), В.А.Жуковсийдің, А.С.Пушкиннің, П.П.Ершовтың ертегілері пайда болды. А.Погорельскийдің «Қара тауық және жер асты тұрғындары», В.Ф.Одоевскийдің «Табакеркадағы қалашық» шығармалары ертегілік шығармалар қатарынан саналды.

ХІХ ғасырдың екініш жартысы – орыс балалар әдебиетінің гүлденген кезеңі. Л.Толстой, Н.Некрасов, К.Д.Ушинский, С.Аксаков, Н.Гарин-Михайловский балаларға арнап жаза бастайды. Кезең соңында баланың қоғамдағы, отбасындағы орны мен жағдайына назар аударыла бастады. 80-90 жылдары авторлар түрлі тақырыптарға(теңіз, зауыт жұмысшыларының өмірі) құлаш сермеді. ХІХ ғасыр соңында, ХХ ғасыр басында А.Н.Куприн, А.Н.Толстой, И.А.Бунин, А.П.Чехов, А.М.Горький, К.М.Станюкович, Д.Н.Мамин-Сибиряк балаларға өз шығармаларын ұсынды.

ХХ ғ. 20-30 жылдардағы балалар әдебиетіне К.Г.Паустовский, М.М.Пришвин, В.П.Катаев, Б.С.Житков, К.Чуковский, С.Я.Маршак, А.Гайдар, А.Платонов өз шығармаларымен үлес қосты. К.Чуковскийдің түгелге жуық ертегілері(«Мойдодыр», «Тараканище», «Муха-Цокотуха», «Бармалей», «Айболит» т.б.)20-30 жылдары жазылды. Бала бойына адамгершілік дәнін егу ақынның басты мұраты болды. С.Маршак фольклордың шағын формалары мақал-мәтел, частушкаларды қайта жаңғыртады. Бұл кезең орыс балалар әдебиеті лирикалық өлеңдермен толыға түседі. 40-50 жылдардағы орыс балалар әдебиетінің өкілдері С.В.Михалков, Л.А.Кассиль, А.Л.Барто, Н.Н.Носов болды. 60-80 жылдардағы орыс балалар әдебиетінің өкілдері есебінде В.В.Медведев, С.А.Баруздин, В.Ю.Драгунский, В.К.Железниковты айтуға болады. В.В.Медведевтің «Баранкин, будь человеком» шығармасы Г.Х.Андерсен атындағы халықаралық конкурс дипломын алды.

Шығармасын балаларға арнаған драматургтердің ескеретін тағы бір міндеті — балалардың жастық ерекшеліктеріне байланысты өзіне тән өзгеше қасиеттерін жете меңгеріп, дұрыс түсіну қажеттігі. Орыс дра-матургиясында С. Михалковтың «Үйге қайтқым келеді», Л. Гераскинаның «Кәмелеттік аттестат», В. Розовтың «Оның достары» сияқты тартымды жазылған бірнеше шығармалардың аттарын атауға болады.

Орыс және қазақ мәдениетінің өзара байланысы ерте замандардан басталған еді. В.Бартольд, В.В.Радлов, А.Н.Веселовский, И.Березин, А.Алекторов, Н.Потанин, Ф.Достоевский, В.И.Даль, А.В.Васильев, П.М.Мелиоранский, В.Катаринский, Н.Пантусов, Мамин-Сибиряк т.б. жазушылар мен шығысты зерттеушілер орыс пен қазақ арасындағы өзара әдеби және мәдени байланыстар мен қатынастарды күшейтуге мейлінше мол еңбек сіңірді.

Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, С.Көбеев аударған Крылов мысалдарынан бастап, 1889 жылы А.Пушкиннің “Балықшы мен балық хақында”, “Салтан патша туралы ертегісі” Орта Азия халықтары ішінде ең бірінші болып қазақ тіліне аударылған еді. Сол кездің өзінде-ақ бұл қазақ балалар жазба әдебиетінің ірге тасын қаласқан теңдесі жоқ мол мұра боп қала берді. М.Әуезовтің сөзімен айтқанда мұның өзі “Ол(Пушкин) мәдениет қазынасынан жаңа бір заманды бастап келіп кірді… Оның ықпалымен жаңа бір орта қалыптасты және бұл ықпал әрдайым тарихи перспективалы болды, белгілі бір әдебиеттің бұжан былайғы бүкіл даму жолы үшін құтқарушы ықпал болды” – дейді. Д.Дефоның “Робинзон Крузо”, Ч.Диккенс пен М.Твеннің повестері, Ж.Верннің романдары, Сетон Томпсонның әңгімелері қазақ тіліне аударылып, балалар әдебиетінің қорын молайта бастады.

1936 жылдан 1957 жылға дейін К.Чуковскийдің “Доктор Айболиті”, Н.Некрасовтың “Генерал Топтыгині”, С.Маршактың “Бұл не деген жаңғалағы”, А.Бартоның “Ормандағы жұлдыздары”, В.В.Маяковскийдің “Жақсы деген немене, жаман деген немене?”, “Кім болам?”, Гайдардың “Тимур және оның командасы” кітаптары қазақ тіліне аударылып басылды.

Қазақ кеңес балалар әдебиеті өзбек, қырғыз, татар, башқұрт, азербайжан, түрікпен, тәжік, қарақалпақ, дағыстан және т.б. халықтар әдебиеті шығармаларының қазақ тіліне аударылуымен да толығы түсті. Қазақ балалары өзге халықтар әдебиеттерін оқып, олардың өмірімен танысуға мүмкіндік алды. Тәжік жазушысы Садриддин Айнидің “Мектеп” атты өмірбаянық повесі, М.Миршакардың “Алтын қыстақ” атты поэмасы, өзбек ақыны Қуддус Мухаммадидің “Мектеп балалары және көктем”, Эрназар Рузиматовтың “Достық” өлеңдер жинағы, 1960 жылы “Жазушы” баспасынан өзбек жазушыларының балаларға арналған “Сахара самалы” атты әңгімелер жинағы басылып шықты.

1973 жылы түрікпен ақыны Каюм Тангрукулиевтің балаларға арналған өлеңдер жинағы шықты. Қырғыз жазушысы Ш.Айтматовтың “Менің алғашқы мұғалімім”, “Ақ кеме” повестері, “Солдат ұлы” әңгімесі қазақ тіліне аударылып, үлкендермен қатар балалардың да сүйіп оқитын шығармаларына айналды. Қазақ балалары басқа халықтар әдебиетін оқу арқылы олардың тарихымен, әдет-ғұрып салтымен, мәдениетімен танысуға мүмкіндік алды.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет