Барлығы – 180сағат

Дәрістің мазмұны

2. Психологиялық тесттер тарихы

3. Экспериментальды психологияның шеңберінде психодиагностиканың қалыптасуы (В.Вундт, Ф.Гальтон, Г. Эббингауз т.б.)

4. Дж. Кеттеллдің ақыл-ой тесттері.

Психодиагностиканың ғылым ретінде дамуының алғышарттары адамдар арасындағы жеке ерекшеліктерді түсінуді қарастырғаннан бастап дамыды. Ерте заманнан бастап-ақ адамдар көптеген жеке ерекшеліктердің көрінуін сипаттау үшін белгілі бір жүйе құрған. Антикалық кезеңнен біздің заманымызға дейін жеткен Теофрастың «Мінез» атты еңбегі адамның жеке ерекшеліктері туралы көптеген мәлімет береді. «Сараң», «өтірікші», «мақтаншақ» сияқты типтерді бөліп көрсеткен. Мұндай типология диагностикалық қызметті атқарады.

Ерте заманнан қарастырылып келген әртүрлі типологиялар ғылыми психодиагностиканың дамуына өз үлесін қосты: Гиппократ – Гален енгізген темперамент типтері, Канттың темпераментті психикалық қасиеттерден бөліп көрсетуі және қазіргі типологиялар – Павловтың, Кречмердің, Шелдонның темпераментті бөлуі диагностикаға жаңа өзгешеліктер алып келді. Ежелгі Грецияда әйгілі философ және математик Пифагор өзінің мектебіне тек белгілі бір күрделі тексерістерден өткен адамдарды ғана жіберген. Ол адамның күлкісі мен жүрісіне үлкен көңіл аударған, осылар адамның мінез-құлқын бейнелейді деген. Пифагорда оқығысы келген адамдар әртүрлі кездейсоқ, экстремалды ситуацияларға кездесіп отырған. Ең алғаш испан ғалымы Хуан Хуарт 1575 ж. тестке жақын өлшеу құралын пайдаланып, ақыл-ойды, есті және қиялды өлшеген.

Анна Анастазидің мәліметтері бойынша, XIX ғасырда ақыл-ойдың артта қалушылығын өлшеу бойынша зерттеулер психологиялық тестілеудің қалыптасуына өз үлесін қосты.

Ғылыми психодиагностиканың қалыптасуы біріншіден психология ғылымына эксперименттің, яғни өлшеу идеясының пайда болуымен байланысты. Неміс зерттеушісі Вольфтің анықтауынша, біз зейін көлемін өлшеп, көңіл-күйімізді зерттей аламыз. Вольф психометрия ұғымын енгізді. Э.Вебер мен Г.Фехнердің психофизика бойынша жұмыстарынан бастап психикалық құбылыстарды өлшеу идеясы жүзеге асырыла бастады (ХІХ ғ.), сол уақыттағы эксперименталдық психологиядағы зерттеудің маңызды бағыттарын анықтады.

Жеке ерекшеліктерді ғылыми зерттеудің негізін салған ағылшын ғалымы Френсис Гальтон, ерекшеліктерді өлшеудің негізгі құралы - тестті жасаған.

Ф.Гальтонның негізгі мақсаты – адамның қабілеттерін өлшеу. Бұл ғалымды қызықтырған негізгі проблема – қабілеттердің тұқымқуалаушылығы. Адамдарды сұрыптау үшін қабілеттерін өлшеу әдісін құруға тырысты: «Психометрия арқылы ақыл-ой операцияларын сандық өлшеу жүзеге асуы керек, бұл өлшемдер әртүрлі адамдардың реакцияларының уақытын анықтайды»

Өзінің байқауларына сүйене отырып және Дж.Локктың философиялық ілімдерін негізге ала отырып Ф.Гальтон сенсорлық тану көмегімен адамның ақыл-ойын бағалауға болады деді. 1883ж. өзінің ақыл-ойды өлшеу идеясын нақтылады: «Сыртқы жағдайлар туралы біздің қабылдайтын ақпараттарымыздың барлығы сезім мүшелері каналдарымыз арқылы түседі; егер адам сезім мүшелері арқылы нәзік айырмашылықтарды да сезіне алса, онда оның интеллектуалдық іс-әрекеттерді жүзеге асыруы мен пікірлердің қалыптасуы үшін мүмкіндіктері молаяды». Гальтон реакциялардың уақытын, сезімталдық табалдырығын анықтаудың эксперименталдық-психологиялық тәсілдерін одан әрі жетілдірді. Ол 1888 жылы корреляция коэффициентін анықтау әдісін ұсынды. Ф.Гальтон интеллект тесттерін бірінші құрушысы бола отырып, сонымен қатар жеке тұлғалық ерекшеліктер тестін де алғаш құрастырды. 1884 жылы «Мінезді өлшеу» атты мақаласын басып шығарды. Гальтонның идеясын жалғастырушы және жеке ерекшеліктерді өлшеу әдістерін ұсынушы американдық ғалым Джеймс Мак-Кин Кеттелл. В.Вундтің ассистенті ретінде жұмыс жасады. Оның 1890 жылы «Ақыл-ой тесттері және өлшеу» еңбегі жарық көрді. Кеттеллдің ойынша, тесттер мен статистикалық талдау – жаңа психология дамуының негізгі кепілі және ол нақты білімге негізделеді.

1. Психодиагностиканың ғылым ретінде дамуына не себеп болды?

2. Френсис Гальтонның психодиагностиканың дамуына қосқан үлесі қандай?

3. Дж. Кеттелдің қосқан үлесі?

1.Анастази А. Психологическое тестирование. Т1,2 М, 2000

2.Основы психодиагностики /Под ред. Шмелева Д, 1996

3.Сыромятников И.В Психодиагностика .М 2005. 248-270 б.

4.Сопчик Л.Н. Методы психологической диагностики М, 1990

5.Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию. М, 1995

6.Диагностика психологического развития /под ред. Шванцары. Прага 1998

7.Бодалев А.А., Столин В.В. Практикум по психодиагностике.,М.,1988. .

8. Шевандрин Н.И. Основы психологической диагностики. М-2003. 1,2,3 кітаптар

№ 5 дәріс

1. Ресейде психодиагностиканың даму тарихы

2. 50-60 жылдардағы психологиялық зерттеулердің белсенділігі.

3. А.Н. Леонтьев, А.Р. Лурия, П.Я. Гальперин еңбектері.

Психологиялық тестілеудің дамуы мен қалыптасуында Ресей психологтарының да қосқан үлесі зор. Революцияға дейінгі Ресейде ХХ ғасырдың басында тесттер танымал болды. Осы уақытта тестке көп көңіл бөлген педагогтар да болды, себебі олар тесттердің көмегімен оқушылардың қабілеттілік деңгейі жөнінде, тұлғалық ерекшеліктері жөнінде мәліметтер жинақтап, психикалық дамуын болжап және бағалауды жүзеге асырамыз деп ойлады. Мектептерде оқушыларды эксперименталды-психологиялық тексеру мақсатында кабинеттер ұйымдастырылды. Психология дамуындағы табиғи-ғылыми бағытты жақтаушылар (А.П.Нечаев, Н.Е: Румянцев, Г.И. Россолимо) тестілеу идеясын таратуға белсенді әрекет етті, тесттерге үлкен үміт артты.

Ресейде психологиялық тестілеу жөнінде еңбектер 1917 жылға дейін әйгілі психолог және психиатрлар Г.И. Россолимо және Ф.Е. Рыбакова есімдерімен байланысты.

1908 жылы Г.И. Россолимо жалпы қабілеттің даму деңгейін өлшеуге арналған шкаланы басылым етіп шығарады, бұл шкала психология мен психодиагностика тарихына «Психологиялық профильдер» атауымен енді. Автордың ойынша тесттің негізгі мақсаты – қалыпты балалардың дамуын әртүрлі деңгейде ақыл-ойында ауытқушылықтары бар балалардың дамуынан айырмашылығы бар екенін критерийлер арқылы өңдеу. Бұл мақсатты шешу үшін тестті 11 субтесттен құрастырды (11 субтест 11 психикалық процесті зерттеуге негізделеді және олар бес топқа жинақталады: зейін, қабылдау, ерік, есте сақтау, ассоциативті процестер) және бұл субтесттердің көмегімен алынған мәліметтер профиль түрінде берілді. Тапсырмалар зерттелушілер категорияларына байланысты (балалар, интеллигентті ересек адамдар, интеллигентті емес ересек адамдар) бөлінді. Бірінші рет профильдер графикалық тілден арифметикалық тілге ауысты. «Профильдер» ғылыми қоғамдастықтың жағынан жоғары бағаға ие болып, көптеген тілдерге аударылды.

Ф.Е. Рыбакованың кеңістікті қиялдың даму деңгейін анықтауға арналған зерттеулері де қызықты. «Рыбаков фигуралары» әлемге әйгілі болды, оған ұқсас көптеген тесттер жасалды. Мысалы, 1955 жылы Р.Мейли ұсынған интеллект тесті.

Революцияға дейінгі Ресейде тесттер жасалып, өңделгенмен, қолданылуы мен дамуы шетелде (көбіне басқа авторлардың есімдерімен) жүзеге асты.

1912 жылы Г.И. Челпанов «психологиялық тесттердің тек қана ғылыми мәні бар, тек ғылыми зерттеулерде ғана қолданады, бірақ практикалық мақсатта қолдануы мүмкін емес» деп айтты. Челпановтың бұл пікіріне сүйенсек, тесттер тек адамның жеке көрінулері мен қасиеттері жөнінде мәлімет береді, бірақ бұл алынған мәліметтерді ұзақ уақыт тесттік емес әдістермен дәлелдеу қажет.

Кеңестік кезеңде 1920-30 жылдары практика жүзінде тесттер кең түрде қолданыла бастады. Психологиялық тестілеу саласында еңбектенген ғалымдар:

Украинада өздерінің новаторлық зерттеулерін А.М. Мандырка мен М.Ю. Сыркин басып шығарды. Бұл ғалымдардың жұмыстарында психологиялық тестілеудегі статистиканың теориялық аспектілерін ашуға үлкен көңіл бөлінеді (Мандырка), сонымен қатар тесттердің нақтылық критерийлері мен алынған мәліметтердің әлеуметтік факторлармен байланысына көңіл бөлінеді (Сыркин). Осы уақытта психодиагностика дамуында Выготскийдің де үлесі зор болды. Ол психологиялық диагноз туралы, оның ерекшеліктері мен кезеңдері туралы ілімі әлі де маңызын жойған жоқ.

Тестке қарсы шыққан ғалымдар: К.Н. Корнилов, А.В. Залкинд, С.С Моложавый, Н.К. Крупская. Тесттерге қойылған қатал қарсылықтардың негізгі себебі, тесттердің көмегімен зерттелген балалардың көбі ақыл-ой жағынан қалыс қалған болып шықты. 1920 жылы жүргізілген зерттеулер арқылы балалардың интеллектік даму деңгейінде ұлттық және әлеуметтік айырмашылықтар бар екендігі анықталды. Өзбекстан балаларының интеллект деңгейі Ресей мен Украина балаларының интеллектуалдық деңгейіне қарағанда көп төмен болған. Бұл балалардың интеллектуалдық қалыс қалуының себебі: қиын әлеуметтік-тұрмыстық жағдайлар, физиологиялық даму ерекшеліктері. Орта Азия балалары ғана емес, сонымен қатар славяндық жұмысшылар мен шаруалардың балаларының да интеллектуалдық дамуы төмен болды. 1920 жылы зерттеулер көрсеткендей, Кеңестік кездегі балалардың IQ деңгейі американдық балалармен салыстырғанда 7 % төмен болған. Сонымен қатар, басшы қызметкерлердің балаларының IQ деңгейі жұмысшы балаларына қарағанда жоғары болған.

1935-41 жылы соғыс алдындағы кезеңде ақыл-ой дамуы диагностикасында «сапалық ыңғай» қарастырылады. Мұндай ыңғай қабілет процесін сәйкес іс-әрекетті орындау үстінде зерттейді. Сапалық диагностика салыстырмалы түрде тар міндеттерді шешуде тиімді болып табылады, ол лабораториялық жағдайларға бағытталуына байланысты практика сұраныстарын өтеуге бейімлелмегендіктен тесттерді ауыстыра алмаған.

СССР кезіндегі дифференциалдық-психологиялық зерттеулер «жеке ерекшеліктердің пайда болуы мен дамуы туралы күрделі теориялық негізі жоқ» деп танылды. Интеллект факторы немесе жеке қасиеттердің өмір сүруі жөнінде шын дәлелдеулер үшін дифференциалды психология мінез-құлықтың психофизиологиялық көрінулерін тіркеп отырады (Теплов, Небылицын) Сонымен, Б.М. Тепловтың көзқарасы бойынша тұлғаның жеке-психологиялық ерекшеліктері интеллект тесттер көмегімен кездейсоқ жағдай ретінде анықталуы керек. Олар жеке ерекшелік болып есептелмейді, егер олар жүйке жүйесі қасиеттерімен байланысы анықталып, «мінез-құлықтық» (нейродинамикалық) көрінуінің тұрақтылығы қарастырылмаған болса.

1980 жылдары психодиагностиканың жалпы және жеке мәселелері жөнінде пікірлер әлі де жалғасты. Е.Т. Соколова, В.С. Аванесов, М.М. Кабанов, Б.В. Кулагин, Л.Ф. Бурлачук, Б.Г. Херсонскийдің кітаптары шықты. Әрбір кітап психологтардың қызығушылығын туғызды, практика жүзінде танылды. Студенттерге арналған оқу құралдары, мамандарға арналған анықтама-сөздік жарыққа шықты. Бұл жұмыстарда тестілік материалдардың дифференциалды-психологиялық өлшеулермен байланысты жүзеге асады, бұл психодиагностиканың ғылым ретінде қалыптасуына зор үлесін қосты.

Оригинальды әдістемелерді жасау жолында бірінші қадамдар жасалып, олар қазіргі психологиялық зерттеулерде белсенді қолданылып жүр. (А.Е. Личко, В.М. Мельников, Ямпольский, Акимова, Столин,т.б. ) Осы жылдары психологиялық тесттерді жасаушылар мен қолданушылар басшылыққа алатын этикалық нормаларды жасауға үлкен көңіл бөлінді.

1980 жылдардың соңында психодиагностикада зерттеудің негізгі салалары анықталды, жылдар өте келе ғылымда жалпы психодиагностика деп аталатын мәртебеге ие болды. Арнайы психодиагностика салаларына мыналарды жатқызуға болады: клиникалық, кәсіби, спорт және педагогикалық. Осы салалардың бәріне диагностикалық тесттердің компьютерлік нұсқалары енгізілді. Осы уақытта жалпы психодиагностиканың шекарасы да кеңейе бастады, мұнда қазіргі есептеу техникаларының мүмкіндіктерін есепке ала отырып, диагностикалық құралдардың қолданылуы мен тиімділігін бағалау жөнінде мәселелер қарастырылды.

СССР құлдырағаннан кейін ХХ-ғасырдың соңғы 10 жылдығында психодиагностиканың дамуы тұрып қалды. 1960 жылдар СССР кезіндегі психодиагностика дамуының негізгі шыңы болып табылады.

1. Ресейде психодиагностиканың дамуы қандай жағдайда болды?

2. Рессейде психодиагностиканың дамуына орыс ғалымдарының қосқан үлесі?

3. Рессейде психодиагноситканың дамуына қандай тарихи оқиғалар себебші болды?

1.Анастази А. Психологическое тестирование. Т1,2 М, 2000

2.Основы психодиагностики /Под ред. Шмелева Д, 1996

3.Сыромятников И.В Психодиагностика .М 2005. 248-270 б.

4.Сопчик Л.Н. Методы психологической диагностики М, 1990

5.Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию. М, 1995

6.Диагностика психологического развития /под ред. Шванцары. Прага 1998

7.Бодалев А.А., Столин В.В. Практикум по психодиагностике.,М.,1988. .

8. Шевандрин Н.И. Основы психологической диагностики. М-2003. 1,2,3 кітаптар

№ 6 дәріс