Барлығы – 90 сағат

Сабақ мазмұны мен кестесі

Қазақ музыка тарихының мақсаты:

Көне заманнан бастау алған қазақтың дәстүрлі музыкалық мәдениетінің қазіргі уақытқа дейінгі тарихи даму барысы. Музыкалық дәстүрлерді, салт-ғұрыптарды, ғұрыптық фольклорды тарихи-мәдени контексте түсіндіру. Фольклорлық және кәсіби шығармалардың жіктелуі, композиторлық стильдерді сараптау, Халық композиторларының дәстүрлі шығармаларарымен бірге ХХ-ХХІ ғ.ғ. композитор туындыларының классикалық үлгілерімен таныстыру.

Музыкалық туындылардың жанр түрлері. Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірі аясында әлем музыкасы туралы толық мағлұмат беру:

ЖОО-ның талаптарына сай, біліктілігі жоғары мамандарды дайындау барысында кәсіби деңгейінің дәрежесінің сапасын үнемі ұштау мақсатында әлемдік музыканың биік үлгілерін терең меңгеру;

1. 
   Өскелең ұрпақтың көркемдік-эстетикалық талғамын қазақ музыкасының биік жетістіктері негізінде қалыптастыру;
   
2. 
   Қазақ музыкасындағы көпжанрлық сипаты мен стильдік бағыттарын сараптап, талдау барысында өзіндік ой мен сананы қалыптастыру;
   
3. 
   Музыкалық мәдениет құбылыстарының аясында жан-жақты білімдар мамандарды дайындау барысында қазақ музыкасының классикалық деңгейдегі туындыларды студенттердің бойына сіңіру;
   

• 
  Қазақ муызка мәдениеті тарихындағы түрлі кезеңдердің көркемдік-эстетикалық құндылық тарапынан толық түсінік беру;
  
• 
  Көнеден жеткен дәстүрлі музыкалық мұраның ХХ ғасыр композиторлар шығармашылығында жаңа жанр, стиль ретінде қалыптасуы, Тәуелсіздік кезінде дүниеге келген тың туындылар туралы білім беру.
  
• 
  Тәуелсіз Еліміздің ұрпағын Жаңа заманда көркемдік-эстетикалық құндылық ретінде қалыптасқан музыка өнері үлгілері негізінде дайындау.
  
• 
  Жырау-жыршыдық дәстүрден бастау алған ұлттық музыкалық құндылықтардың заманауи композиторлық технологиялармен нәрлендіріп, трансформацияланған нұсқаларымен таныстыру. Сонымен қатар, музыкалық материалдың модификациялық нұсқалары туралы түсінік беріп, фольклордың ән, күй түрлерінің жаңа гармония, полифония әдіс-тәсілдерімен байытылған шығармаларымен таныстыру.
  

• 
  ХХ ғасыр музыка тарихындағы көркемдік ағымдар мәселелері; музыка мәдениетінің дамуын зерттеудегі бағыттар мен әдістер. Қазақ музыка мәдениетінің құбылыстарын түсініп және оның қоғамға ықпалын үйрету;
  
• 
  Қазақстандағы музыка өнерінің дамуын әлемдік музыка жетістіктерімен байланыстырып, төлтумалықтың қасиетін дәлелдеу.
  
• 
  ХХ ғасырда ғұмыр кешкен А.Жұбанов, Е.Брусиловский, М.Төлебаев, С.Мұхамеджанов, Ғ.Жұбанова, Е.Рахмадиев және т.б. қазақстандық классик-композиторларының іргелі музыкалық туындыларының Егеменді еліміздің рухани өміріне аса қажет ұлттық мүддені асқақтайтын мәңгілік мұра ретінде оқыту.
  
• 
  Тәуелсіздік кезеңінде дүниеге келген музыкалық туындылардың тарихи маңыздылығын айқындау.
  
• 
  Алған білімді практикалық қызметте қолдана білу. Пререквизиттер: Қазақ музыкасының антологиясы: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 томдары, С.А.Кузембаева «Лекции по истории казахской музыки». музыкалық шығарамаларды талдау, музыка теориясының негіздері, гармония пәндерінен базалық кәсіби білім.
  

Студент білу керек:

1) Қазақ музыка мәдениетінің дағдылары мен әдіснамалығын меңгеріп, өз бетімен жұмыстану.

2

) Музыка тарихының көне үлгілерінен бастап, қазіргі заманғы қалыбына дейінгі шығармалары жөнінде терең білімі болу.

3) Музыкалық мұра және композиторлар шығармашылығы жөнінде жан-жақты көпқырлылығын танытатын дәйеккөздерді қолдана білу.

Оқытудың әдіснамалығы:

Оқу жүйесі әдеттте дәріс және практикалық сабақ түрінде өтеді. Сабақ барысында негізгі музыкалық материалдың мазмұны практикалық мысалдарымен дәлелденіп отырады. Студенттердің білімі ССӨЖ кезінде, берілген тақырып бойынша ауызша жауап және фортепианода немесе басқа музыкалық аспапта шығармалардан үзінділерді мысал ретінде орындаумен тексеріліп отырады. Сонымен қатар, электрондық оқулықтар, жеке семестрлік тапсырмалар беру кең қолданылады.

−1 апта

1 тақырып

Қазақтың көне музыкалық фольклорыі.

Дәріс жоспары:

1. 
   Қазақ музыкасындағы сарындық белгілер.
   
2. 
   Отбасылық әдет-ғұрып әндері. .
   
3. 
   Тұрмыс-салт әндері.
   

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Кузембаева С.А. Лекции по истории казахской музыке. – Алматы: Таймас, 2005. – 232 с.(ауд. – А.Е.)

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б.
СОӨЖ сұрақтары :

1. 
   Кәмештің сарыны, Кемпірбайдың сарыны.
   
2. 
   Жеке дауыста айтылатын қоштасу, сыңсу әндері, хормен орындалатын жаржар, тойбастар әндері.
   
3. 
   Әдебиет:
   

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Кузембаева С.А. Лекции по истории казахской музыке. – Алматы: Таймас, 2005. – 232 с.(ауд. – А.Е.)

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б.

1. 
   Байбаланың сарыны.
   
2. 
   Байкөкшенің сарыны.
   

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Кузембаева С.А. Лекции по истории казахской музыке. – Алматы: Таймас, 2005. – 232 с.(ауд. – А.Е.)

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б.
Апта 2

2 тақырып: А.В.Затаевич − қазақтың көрнекті музыкалық фольклорын жинақтаушы (1869-1936)

1. 
   А.В.Затаевичтың музыкалық-этнографиялық еңбектері.
   
   • 
     А.В.Затаевичке дейін қазақ музыкасын зерттеген ғалымдар (орыс және шет ел ғалымдары, Ш.Уәлиханов).
     
   • 
     А.Затаевичтың өмірбаяны.
     
   • 
     «Қаазақтың 1000 әні» және «Қазақтың 500 әні мен күйі» еңбектері.
     
   • 
     А.Затаевич және қазіргі кездегі музыка өнері.
     

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Кузембаева С.А. Лекции по истории казахской музыке. – Алматы: Таймас, 2005. – 232 с.(ауд. – А.Е.)

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б.

СОӨЖ сұрақтары :

1. 
   А.В.Затаевичтың ғұмыр кешкен кезеңі (Тарихи, саяси ахуал. Мәдениет, ғылым өнер қайраткерлері).
   
2. 
   Қазақтың музыкалық фольклоры және А.Затаевич.
   
3. 
   «Ақсақ құла» және «Жошы хан» күйлері.
   
4. 
   Ноталық мысалдар.
   

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б.

Апта 3.

3 тақырып: Алғашқы музыкалық театрлар.

1. 
   Қазақ театрларының қалыптасу кезеңдері.
   
2. 
   Музыкалық спектекльдер.
   
3. 
   Композиторлары.
   
4. 
   ХХ ғ. 30-40 ж.ж. Қазақстанның мәдени-рухани өмірі. .
   

1Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Кузембаева С.А. Лекции по истории казахской музыке. – Алматы: Таймас, 2005. – 232 с.(ауд. – А.Е.)

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516
СОӨЖ сұрақтары 3:

1. 
   Қазақ музыка театрының көрнекті өкілдері (Е.Өмірзақов, с.Қожамқұлов, Қ.бадыров және т.б.).
   
2. 
   Театр репертуары.
   
3. 
   Театрдың гастрольдік сапарлары
   

Әдебиет:

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б.

СӨЖ сұрақтары 3:

1. 
   М.Әуезовтың «Еңлік-Кебек» музыкалық спектаклі.
   
2. 
   Ә:Қашаубаевтың шығармашылық келбеті.
   
3. 
   К.Байсеитованың музыкалық образдары.
   

1Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Кузембаева С.А. Лекции по истории казахской музыке. – Алматы: Таймас, 2005. – 232 с.(ауд. – А.Е.)

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516
Апта 4.

Тақырып 4 Қазақ халқының аспаптық музыкасы

1. 
   Жалпы шолу
   
2. 
   Қазақтың музыкалық аспаптарын зерттеуші ғалымдар.
   
   • 
     А.Жұбанов
     
   • 
     Б.Сарыбаев
     
   • 
     П.Аравин
     
   • 
     Ә.Мұхамбетова
     

Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Кузембаева С.А. Лекции по истории казахской музыке. – Алматы: Таймас, 2005. – 232 с.(ауд. – А.Е.)

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б.

СОӨЖ сұрақтары 4:

1. 
   Хордофон аспаптары (шекті, ысқышты).
   
2. 
   Мембранофон аспаптары (ұрмалы, соқпалы.
   
3. 
   Аэрофон аспаптары (үрмелі).
   

Әдебиет:

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Кузембаева С.А. Лекции по истории казахской музыке. – Алматы: Таймас, 2005. – 232 с.(ауд. – А.Е.)

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б.

1. 
   Сыбызғы күйлеріТропари.
   
2. 
   Қобыз күйлері
   
3. 
   Домбыра күйлері
   
4. 
   Саз сырнай әуендері
   

5 тақырып: Қазақ халқының ән, жыр өнері.

1. 
   Біржан Қожағұлұлы − Арқа өңірі әншілік өнерінің негізін қалыптастырушы. .
   
2. 
   Ақан сері шығармашылығындағы лирикалық образдар.
   
3. 
   Мұхит мектебі.
   

1Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Кузембаева С.А. Лекции по истории казахской музыке. – Алматы: Таймас, 2005. – 232 с.(ауд. – А.Е.)

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б.

СОӨЖ сұрақтары 5:

1. 
   Біржанның «Жанбота», «Адасқақ», «Ләілім» әндері.
   
2. 
   Ақан серінің «Құлагер» әнінің сюжеттік және музыкалық семантикасы.
   
3. 
   Мұхит шығармашылығындағы көркемдік образдар.
   

СӨЖ сұрақтары 5:

1. 
   Біржан салдың «Көкек» әнінің ноталық жазбасы.
   
2. 
   Ақан серінің «Сырымбет» әні.
   

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Кузембаева С.А. Лекции по истории казахской музыке. – Алматы: Таймас, 2005. – 232 с.(ауд. – А.Е.)

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. −

6 тақырып : Абайдың музыкалық мұрасы.

1. 
   Абай Құнанбаев (1845-1904) − үлкен сөз зергері, рух пен ойдың кемеңгері.
   
2. 
   Абай мелодикасының негізгі сипаты.
   
3. 
   Абай әндерінің жанрлық классификациясы.
   
4. 
   Автор қолтаңбасы (новаторлық).
   
5. 
   Абай − ән өнерінің дәстүрін байытып мазмұнын кеңейткен ақын.
   

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, 1978, с.77-86

СОӨЖ сұрақтары 6:

1. 
   Абайдың сүйіспеншілік лирикасы («Айттым сәлем, Қаламқас», «Көзімнің қарасы», «Сүйсіне алмадым», «Желсіз түнде жарық ай» және т.б.).
   
2. 
   Философиялық («Мен көрдім ұзын қайың құлағанын»)толғаулар.
   
3. 
   Өнер жайлы әндер («Өзгеге көңілім тоярсың» және т.б.).
   

Әдебиет:

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Кузембаева С.А. Лекции по истории казахской музыке. – Алматы: Таймас, 2005. – 232 с.(ауд. – А.Е.)

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б Розеншильд К.К.

1. 
   Гұрыптық әндер («Мағыштың жоқтауы»).
   
2. 
   Абай әндерінде кездесетін сатира элементтері («Бойы бұлғаң»).
   
3. 
   Аударма әндер («Қараңғы түнде тау қалғып», «Татьянаның сөзі»).
   

1Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Кузембаева С.А. Лекции по истории казахской музыке. – Алматы: Таймас, 2005. – 232 с.(ауд. – А.Е.)

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б
7 апта

7 тақырып: Құрманғазы − қазақ музыкасының классигі.

1. 
   Құрманғазы (1823-1889) өмір сүрген кездегі Қазақстандағы саяси, тарихи, мәдени жағдай.
   
2. 
   Құрманғазы − батыс батысқазақстандық төкпе күй стилін орнықтырушы.
   
3. 
   Күйші шығармашылығындағы өмірбаяндық күйлер («Ақбай», «Ертең кетем», «Кісен ашқан», «Түрмеден қашқан»).
   
4. 
   Аспаптық өнердегі көркемдің үлгіге татырлық туындылар («Сарыарқа», «Серпін», «Балбырауын»).
   
5. 
   Құрманғазы күйлерінің жаңашылдық сипаты.
   

1Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Кузембаева С.А. Лекции по истории казахской музыке. – Алматы: Таймас, 2005. – 232 с.(ауд. – А.Е.)

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, 1978, с.95-102;

с.112-120

1. 
   Құрманғазының Исатай мен Махамбетке арналған күйлері («Кішкентай», «Көбік шашқан»).
   
2. 
   Туған жер, табиғатқа арналған туындылар («Алатау», «Қызыл қайың»),
   
3. 
   Құрманғазы күйлерінің апликатуралық-интонациялық мазмұны.
   

1Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Кузембаева С.А. Лекции по истории казахской музыке. – Алматы: Таймас, 2005. – 232 с.(ауд. – А.Е.)

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, 1978, с.104-110
СӨЖ сұрақтары 7:

1. 
   Қүрманғазы мектебінің үздік өкілдері (Дина, Мәмен,Ерғали, Уахап Қабиғожин, Қали Жантілеуов, Рысбай Ғабдиев, Бақыт Қарабалина, Тұяқ Шәмелов, Айгүл Үлкенбаева және т.б.).
   
2. 
   Құрманғазы күйлерінің ХХ ғ. композиторлар шығармашылығында трансформациялануы (фортепианоға «Серпер», «Жігер», «Қызыл қайың», «Саранжап»).
   

1Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Кузембаева С.А. Лекции по истории казахской музыке. – Алматы: Таймас, 2005. – 232 с.(ауд. – А.Е.)

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, с. 110-112
Баяндама және реферат тақырыптары:

1.Құрманғазы − дәстүрлі өнердің көрнекті өкілі.

2. Құрманғазы күйлеріндегі сағалық даму белгілер.

3. Құрманғазының автобиографиялық күйлері.

4. А.Жұбанов және Ғ.Жұбанова шығармашылығындағы Құрманғазы бейнесі.
Әдебиет:

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

1. 
   4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, с. 150-190
   
2. 
   Музыкалық энциклопедия, 1-9 том, Москва
   

8 тақырып: Қазақтың жазба дәстүрлі кәсіби музыкалық өнерінің және Қазақстанның композиторларлық мектебінің қалыптасуы.

1. 
   Қазақстан композиторлық мектебінің қалыптасуы мен дамуы. Негізгі сатылары.
   
2. 
   1920-1950 жж. жазбаша кәсіби өнердің қалыптасуы.
   
3. 
   1950-1970 ж.ж. Музыка, шіркеу және дін соғысы (Гугеноттық псалмалар)
   

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б
СОӨЖ сұрақтары 8:

1. 
   Кәсіби музыканың негізін қалаушы −А.Жұбанов, Е.Брусиловскй, М.Төлебаев, Л.Хамиди.
   
2. 
   С.Мұхамеджанов, Қ.Қожамьяров, Ғ.Жұбанова, Е.Рахмадиев − ұлттық композиторлық мектепті қалыптастырып, жалғастырушылар.
   
3. 
   Б.Жұманиязов, В.Новиков, М.Сағатов, Ж.Дастенов шығармашылығы.
   
4. 
   «Алтын ғасыр» кезеңіндегі испан кәсіби музыкасы
   
5. 
   Тәуелсіздік кезіндегі қазақ музыкасы.
   

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б
СӨЖ сұрақтары 8:

1. 
   Кәсіби музыкалық білім беру орындары.
   
2. 
   Қазақ музыкасына еуропалық жанрлардың ықпалы (аспаптары, көп дауысты фактура. құрылым).
   

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б
9 апта.

9 тақырып: Қазақ операсының фольклорлық бастаулары.

1. 
   Қазақстанның ұлттық опера өнері − жаңа дәуірдің ерекше құбылысы.
   
2. 
   Операның жан-жақты мүмкіндіктері.
   
3. 
   Алғашқы опералар. Кәсіби музыка және халық әндері
   
4. 
   Операдағы речитатив түрлері.
   
5. 
   Халықтық шығармашылық қырларының операдағы көрінісі.
   

Әдебиет

2 Ахметова М. Традиции казахской песенной культуры. -Алма-Ата. 1984.

3 .
СОӨЖ сұрақтары 9:

1. 
   Қазақ операсының озық үлгілері (А.Жұбанов. «Абай», М.Төлебаев. Біржан-Сара).
   
2. 
   Операдағы фольклорлық-өлеңдік материалдың маңызы.
   

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

СӨЖ сұрақтары 9:

1. 
   Халықтық-аспаптық музыкадағы опералық негіздер.
   
2. 
   Қазақ дәстүріндегі хормен ән айту тәжірибесінің операдағы көрінісі.
   

10 тақырып: Е.Г.Брусиловскийдың музыкалық мұрасы.

1. 
   ХХ ғ. Отандық мәдениеттің іргетасын қалаған қайраткерлер.
   
2. 
   Е.Г:Брусилоамкийдыі өмірі мен шығармашылы. Рим операсы
   
3. 
   Композитордың опералық туындылары.
   
4. 
   Симфониялық шығармашылығы.
   
5. 
   Камералық аспапты, хор және вокал музыкаыс.
   

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

СОӨЖ сұрақтары 10:

1. 
   А.Жұбанов, Е.Брусиловский, Л.Хамиди, Қ.Жандарбеков, К.Байсеитова, Қ.Қожамияров, М.Төлебаев – жаңаша мәдениеттің негізін қалаған қайраткерлер,
   
2. 
   Ленинград консерваториясын бітірген жас маманның қазақ музыкасымен танысуы.
   
3. 
   Опералық трилогия («Қыз Жібек», «Жалбыр», «Ер Тарғын»).
   

Әдебиет:

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

1. 
   «Дударай» операсы.
   
2. 
   «Сарыарқа симфониясы».
   
3. 
   «Қозы Көрпеш- Баян сұлу» балеті.
   
4. 
   «Советтік Қазақстан» кантатасы. Арканджело Кореллидың сонаталары және concerti grossi
   
5. 
   Е.Г.Брусиловский әндері («Гүлденген Қазақстан», «Шолпан», «Қос Қарылғаш»).
   

Әдебиет:

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

11 тақырып: А.Жұбанов және Л.Хамидидың «Абай» операсы.

1. 
   А.Жұбановтың шығармашылық келбеті.
   
2. 
   Л.Хамиди − тамаша әуезділігімен танылған ларынды композитор.
   

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

СОӨЖ сұрақтары 11:

1. 
   Ақын, философ, композитор Абай Құнанбаевтың 100-жылдығына орай А.Жұбанов және Л.Хамидидың бірлесе жазылған операсының құндылығы.
   
2. 
   Операның алғаш қойылымы.
   

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

СӨЖ сұрақтары 11:

1. 
   Операның либреттосы.
   
2. 
   Туындының музыкалық драматургиясы (1-ші көріністегі Абайдың ариясы, 2-ші көріністегі Ажардың ариясы, Абайдың 5-ші көріністегі атақты «Ей, халайық» ариясы). .
   

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

апта 12

12 тақырып : Композитор Мұқан Төлебаев шығармашылығы.

1. 
   М.Төлебаев – кәсібиліктің шыңын меңгерген композитор.
   
2. 
   Композатордың әртүрлі жанрда жазылған туындылары.
   
3. 
   «Біржан-Сара» операсы.
   

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

СОӨЖ сұрақтары 12:

1. 
   М.Төлебаевтың ән-романстары.
   
2. 
   Композитордың кантата, симфониялық поэма, камералық аспапты туындылары.
   
3. 
   Автордың «Біржан-Сара» операсы − қазақ музыка өнеріндегі ерекше құбылыс, шоқтығы биік туынды.
   

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

СӨЖ сұрақтары 12

1. 
   «кестелі орамал» және «Тос мені тос» әндері.
   
2. 
   «Коммунизт оттары» кантатасы, «Қазақстан» симфониялық поэмасы, скрипкаға арналған «Поэма» пьесасы.
   
3. 
   «Біржан-Сара» операсының либреттосы, тақырыптық мазмұны, музыкалық тілі.
   

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б
13 апта

13 тақырып: Композатор Сыдық Мұхамеджанов.

1. 
   С.Мұхамеджанов туындыларындағы көнеден жеткен музыкалық мұраның өзіндік қолтаңбамен өрнектелуі.
   
2. 
   Композитор туындыларының көпжанрлық сипаты.
   
3. 
   «Айсұлу» операсы.
   
4. 
   «Жұмбақ қыз» опеар операсы.
   
5. 
   Ақан сері-Ақтоқты» операсы.
   

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

СОӨЖ сұрақтары 13:

1. 
   Қазақ ұлт аспаптары оркестріне арналған шығармалар («Шаттық отаны», «Классикалық күй», «Концерттік вальс», «Қыз қуу»).
   
2. 
   Абай өлеңдеріне жазылған романстар циклы.
   
3. 
   «Айсұлу», «Жұмбақ қыз», Ақан сері-Ақтоқты» опералары.
   
4. 
   Дауыс пен оркестрге арналған концерт.
   

Әдебиет:

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

СӨЖ сұрақтары 13:

1 «Шаттық отаны» поэмасынан домбыра және қобыз партияларын орындау (университет оркестрінің репертуарындағы шығарма).

2 «Айсұлу» операсынан Серкенің каватинасы.
14 апта

14 тақырып : Құддыс Қожамияровтың өмірі мен шығармашылығы..

1. 
   Қ.Қожамияровтың өмір жолы. .
   
2. 
   «Ту,ан колхозымда» атты шекті квартеті.
   
3. 
   «Ризвангүл» симфониялық поэмасы.
   
4. 
   «Чин Томур» балеті.
   

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б
СОӨЖ сұрақтары 14:

1. 
   Қ.Қожамияров шығармашылығындағы ұйғыр халқының музыкалық фольклорының сипаты.
   
2. 
   «Назугум» операсы. Қолтаңбасы. .
   

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б
СӨЖ сұрақтары 14:

1. 
   «Садыр Палуан» операсы.
   
2. 
   Бірінші, Екінші, «Такла Макан» симфониялары.
   
3. 
   «Садыр Палуан» операсынан Шаваханның зары (ноталық мысал).
   

Әдебиет:

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

Баяндама және реферат тақырыптары:

1. 
   А.Жұбановтың өміір мен шығармашылығы. .
   
2. 
   Е.Г.Брусиловскийдың алғашқы опералық трилогиясы.
   
3. 
   С.Мұхамеджанов шығармашылығындағы комедиялық образдаро.
   
4. 
   С.мұхамеджановтың «Жұмбақ қыз» операсы.
   
5. 
   А.Жұбановтың «Абай» операыс.
   
6. 
   Қазақтың көне музыкалық фольклоры.
   
7. 
   Эпикалық образдардың музыкадағы бейнесі. .
   
8. 
   Домбырашылық өнердегі батысқазақстандық төкпе дәстүрі.
   

Әдебиет:

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

15тақырып : Е.Рахмадиев − композитор және қоғам қайраткері.

1. 
   Е.Рахмадиев шығармашылығындағы вокалды музыка.
   
2. 
   Аспапты музыкада композитор орнықтырған симфониялық күй жанры. .
   
3. 
   Е.Рахмадиев музыкасындағы лироэпикалық бағыт.
   
4. 
   Вокалдық-аспаптық туындылар.
   

1. 
   Композитордың музыкалық эстетикасы. .
   
2. 
   Е.Рахмадиев шығармашылығындағы патриоттық тақырып.
   
3. 
   «Қамар сұлу» операсы.
   
4. 
   Сазгер иуындыларындағы лир-оэпикалық бағыт.
   

СӨЖ сұрақтары 15:

1. 
   «Таң самалы», «Жетісудың қыздары-ай», «Анашым-Ардағым», «Дос көңілі» әндері. .
   
2. 
   «Алпамыс» операсы.
   

1. 
   Затаевич А. 1000 песен казахского народа. − М.Музгиз,
   
2. 
   Затаевич А. 500 песен и кюев казахского народа. − М.Музгиз,
   
3. 
   Ерзакович Б. Песенная культура казахского народа. − Алма—Ата: Наука, .
   
4. 
   Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. Алматы,
   
5. 
   Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. Алматы,
   
6. 
   Ерзаковмч Б.Г:. Песенная культура казахского народа. Алматы. : 1976. -168 с.
   
7. 
   Галацкая В.С. Музыкальная литература зарубежных стран. Вып.1. М., 1978
   
8. 
   Сарыбаев Б. Қазақтың музыкалық аспаптары. – Алматы: Өнер, 1981. – 208 б.
   
9. 
   Сахарбаева К. Атырау ән-күй мұхиты. – Алматы: Дайк Пресс, 2001. – 784 б.
   
10. 
    Мерғалиев Т., Бүркіт С., Дүйсен О. Қазақ күйлерінің тарихы. – Алматы: Комплекс, 2000. – 412 б.
    

Үшінші мыңжылдықта Тәуелсіздікке ие болған кезеңде ұлтымыздың материалдық және рухани мәдениет ескерткіштерін іздестіру,анықтау, табу және зерттеу жаңа бағыттар белгіленді. Бірнеше ғасырлық көркемдік сипаттарымен. Тарихи маңызымен сақталған және ауызекі түрде қалыптасқан қазақ мәдениеті жалпы түркі руханиятының бір бөлігі бола тұра, Еуразия аумағында, сонымен қатар, дүниежүзілік адамзат прогрессіне

өзіндік үлесін қосуда.

Сарынның рухани мәдениетіміздің өзегі ретінде, оның ғасырлар тереңінен бізге жеткендігі «Қазақ өнері» энциклопедиясында ғылыми түрде дәлелденеді.Сонымен қатар, мұнда сарын музыкалық-поэтикалық фольклордың көне түрі деп келтірілген. Сарын тек өзіне тән мақамымен, әуенмен, өлшемдік-ырғақтық иірімдерімен ерекше сипатталады.Оның этимологиясы-«әуен», «мақам», «мотив», «сарындату»,«сарындатып айту» деген ұғымдармен тығыз байланысты және оның мағынасы қазақ әдебиетінде, филология ғылымында жан жақты зерттеліп, кең қолданылады. Сарын көптеген мән сырымен көркем шығармаларда, музыкада орын алады: әдебиетте-ерекше стильдік бағыт ретінде, табиғат көріністерін сипаттауда, романның негізі кейіпкерлерінің ішкі дүниесін ашуда, олардың ой-пікірлерінің бірліктігін көрсетуде, сонымен қатар, қықа да нұсқа да поэтикалық өлеңдер түрінде де кездеседі. Ал музыкада, дәлелдеп айтқанда, опера өнерінде-леймотив, лейт –интонация ұғымдары негізгі сарын түрінде және басқа да көркемдік тәсіл ретінде пайдаланады. «Сарын» деген термин тұңғыш рет ұлы ғалым, энциклопедист Ш.Уәлихановтың еңбектерінде, нақты айтқанда, Қорқыт туралы зерттемелерінде кездеседі. Шоқанның пікірі бойынша: «Қырғыз бақсыларында ең алғашқы бақсы болған Қорқыт туралы аңыз кең тараған. Онда Қорқыт қазақтарға, қобыз ойнап, сарын айтуды үйреткен».

Сарын –архикалық сөз, оның мағынасы жалпы түркі халықтарында жиі кездеседі. Мысалы, балқар-қарашайлар, ноғай, башқұрт-татарларда, сарын, сарнау, жылау-сықтау деп айтылып, рәсімдік- салттық функцияларды орындау ұлттық дәстүрлерінде кеңінен орын алған, Ал, қазақ халқының рухани өміріенде сарын –көп мағыналы және сәйкес өзіне үндесе, бақсы сарындары: арбау, емдеу адамның және тірі жандардың сырқаттанған кезінде гипноздық жағдайға келтіру үшін магиялық және шипагерлік мақсатпен орындалады. Сопылық сарындарға келсек, олар діни ұғымдарды уағыздауға, ислам дінін насихаттауға бағытталды. Ақындар сарындары туралы айтсақ, олар тек сол ақынға тән, өзіндік ерекшеліктері бар мәнерлерімен қолданылады. Қазақтың Шығыс өлкесінде кейбір сарындар қыз ұзату, келін түсіру саттарында диалогті түрде айтылады.Түйіндеп келгенде, сарын байырғы фольклордың ерекше түрі ретінде халықтың тұрмыстық рухани дүниесінде кең және тұрақты орын алып, жан жақты дамып, тарап, көне рухани дүниеміздің сарқылмас бұлағына айналды. Сарын туралы құнды ой-пікірлерді көрнекті ғалым түркітанушы А.Байтұрсыновтың еңбектерінде, оның көп мағыналары туралы Ә.Марғұлан, М.Әуезов, С.Қирабаев, А.Ісмақов және т.б ғалымдардың зерттемелерінде айтылған.

Қазақтың отбасылық әдет-ғұрып, тұрмыс-салт әндері ұлттық өнердің бастау көзі. Музыкалық фольклор жүйесіндегі бұл байырғы жанрларда ғасырлар бойы қалыптасқан ырым-ұғымдар сақталған. Қазақ халқының өмірінен үлкен орын алған ғұрыптық әндер жанрлық-тақырыптар жаұынан төмендегі салаларға бөлінеді: арбау-байлау әндері – «Бәдік», «Күпәлсан», «Жарапазан»; үйлену тойларында айтысатын – «Жар-жар» («Аужар», «Бике-ау», «Үкі-ау»), «Сыңсу» («Қыз сыңсуы», «Көрісу», «Қоштасу», «Сарын»), «Тойбастар», «Беташар»; нәрестенің дүниеге келуімен бацланысты айтылатын – «Бесік жыры» («Әлди бөпем», «Бала жұбату»); қайғы қасірет, мұң-шер әндері – «Естірту», «Жоқтау» («Жылау», «Зарлау», «Дауыс айту»,т.б.).

Қазақтың әдет-ғұрып, тұрмыс-салт әндерінің тарихи қазақ қауымы өз алдына жекелене бастаған (б.д.д VII-V ғғ.) кезінде-ақ пайда болған. Әрине, ол кезеңнің музыкалық мәселелерін зерттеудің өзіндік қиындықтары жеткілікті. Көне үлгілердегі ән-өлендердің ауызекі түрде таралуы себепті олардың жазбалары сақталмады.

Қазақтың алғашқы дәстүрлі фольклоры заман елегінен өткен сайын мүлдеи жоқ болып кетпегенімен, бастапқы қалпында сақталмай, үлкен өзгерәстермен жаңарып, бізге жеткені мәлім. Соның ішінде арбаубаулау, емдеу ән өлеңдері «Бәдік», «Күләпсан» әндері өзіндік сипатымен ерекшеленеді. Бұл өлеңдер белгілі бір малды немесе адамды аурудан емдеуге арналған. Бәдік және бақсы сарындары ауруды емдеу кезінде әнөлеңмен қатар, түрлі қимыл қозғалыстармен, жоражосық би элементтерімен қосылып, сиекреттік сипатта әсер етеді.
№ 2 дәріс. Ұлттық музыканың синкреттік сипаты
Ұлттық аспапты музыканың тарихында көне аңыз күйлер басты орын алады. Олар − мәдениетіміздің маңызды да көркем саласы. Бұл күйлердің мазмұндық, жанрлық жүйелік қырлары дәстүрлі төкпе күймен салыстырғанда тек өзіне типтес шегінде сипатталады. Бұл күйлердің негізгі формалық ерекшелігі − күй тарауларының қайталануында. Домбыраның табиғи перне дыбысы күйдің композициялық тұрғысын ашып, саз дыбыстарының өзара ұйымдастырылуын айқындайды. Квинталық бұрау және ашық ішек дыбысына негізделген бұл аспаптың музыканың шығу тегі және оның бурдондық тәсілдегі композиициялық құрылымы көшпелі түрік – монғол халықтарымен дүниетанымымен ұштасады. Қағыс және ырғақтың да алар орны ерекше, олар күйдің образын бейнелеп, мән – мағынасын тереңдете түседі. Көне аңыз күйлер – сөз-сөйлемге икемді болып келеді. «Антологияда» кең орын алған «Балаң өлді, Жошы хан,», «Әке-ке-ау, ерке атан кетті, қайтейін», т.б.күйлер.

Күйлерде жиі кездесетін «жоғарғы», «ортаңғы», «төменгі» деген ұғымдар – халық санасында «өзгермейтін» мәнгіліктің символы. Осындай әлем кеңестігінің үшке бөлінуін көшпелі халықтар қасиетті санап, өзінің дәстүрлік түсініктерінде кеңінен дамытқан. «Күй» деген сөздің арғы тегі Көкпен байланысты болғаны рухани ілімдерге жаңаша көзқарастан, ежелгі сенім-ырым, аңыз, эпос, жыраулық өнерден белгілі. Көк пен су екеуі көне заманда біртұтас пікірмен қабылданған: бірі – жоғарғы аспан, бірі – төменгі аспан. Алғашқы адам түсінігінде екеуі де – жаратылыс. Барлық табиғат адамның сыртқы күйі болып қабылданған. Музыканың алғашқы шығатын өзегі адамның сыртқы ортамен біртұтастығы, сонымен тығыз байланысуы болса, күй сөзінің аспан мағынасында мақұлдануы осы пікірді дәлелдейді. « Антологияда» берілген көне аңыз күйлердің негізгі дені осы құрылымдық сипатқа негізделген.

Аспан – шамандықтағы ең құдіретті дүниетаным. Көк тәңірі – көк аспан. Қазақтардың ұғымындағы бірінші аталатын сын есім «көк» көріністі бейнелейді және заттың түсін білдіреді, ол зат есім (тәңірі) «көк» атауының баламасы (синонимі). Аспан өзінің әрекеттерінде жақсылықты да, жамандықты да Көк биік іске асырады. Бүкіл адамзаттың аман – саулығы – Көктің күшінде. «Тәңірі жарылқасын», «көк соқыр», «көк соққан» деген сөз тіркестері шамандық кезінде пайда болады. Антологияда «Ақсақ қыз», «Қыз туралы аңыз», «Сау өаз», «Сал жігіт» секілді көптеген күй аңыздары осы мифологиялық сенім, ұғым санасымен ұштастырылған.

Аңыз күйлердің үлгілерінде ырғақ өрнектері басым келеді. Олардың аңызыеа байланысты жан – жануарлардың шабысы, тағы басқа қимыл - әрекеттері ырғақ өрнектерімен келтіреді. Сонымен қатар, жетекші орынға шығады, яғни, шығармалардың басынан аяғына дейін бірнеше рет қайталанып, сол шығарманың лейт- ритмі (негізгі ырғақ) ретінде пайдаланады. Ырғақ өрнегі жиынтығынан тұратын күйлер – «Боз айғыр», «Қаражорға», «Ақ боран». Бұл күйлердің ерекшелігі – сюжетіне, аңызынна байланысты көбінесе қозғалыс, жүрісті бейнелеу. Сонымен бірге, бұл шығармаларда жанрға сәйкес күй тарауларының халық әндеріндегідей сөйлемдерден құралуы да кездеседі. Мәселен: «Айналайын, Тепеңкөк, кекіліңе болайын, күлтеленген жібектей, сауырыңа болайын, түбі түскен шелектей» деп еркелеткен сөз сарыны «Тепеңкөк» күйінің негізгі әуенімен жалғасады. Назар аударатын жай – мұнда аттың шабысы сөз – сөйлемге құралған, үнемі өзгеріссіз қайталанып отыратын қайырымы бір ырғақ жүйесінен тұратындығында.

«Аққу» күйлері халқымыздың жан – жануарды киелі санаған тотемдік ой-сенімдеріне байланысты туған. Киелі құс аққуды қасиетті ана, тылсым күштің иегері, сұлулық пен мейірімнің жаршысы деп ой – армандарына арқай еткен. Бұл күйлердің ішкі құрылысының ең кіші бөлшегі – сол қолмен іліп ойнау әдісі құстың музыкалық образын елестетеді. Бұл бейнелеу «Аққу» күйінің тұла бойында құстың дыбыстық үнімен үйлесім табады. Оның композициялық құрылымы осы іліп ойнау тәсілмен шектеліп, бүкіл күйдің басынан аяғына дейін алма – кезек келетін «қара қағыс» түрімен орындалады.

Сыбызғы күйлері қазақтың аспабы музыка мәдениетінде домбыра және қобыз өнерімен қатар тұратын асыл қазына. Тереңнен тамыр бойлаған сыбызғы күйлерінің шығу тегі көне заманнан басталады. Олардың ежелгі дәуірден етек жайған тарихы аңыз әңгімелер мен музыкалық ерекшеліктерінен байқалады.

№3 Дәріс. Алғашқы музыкалық театр

Театрдың бірінші труппасына көркемөнерпаздар үйірмесінің белсенді мүшелері, халық творчествосының шеберлері-Елубай Өмірзақов, Серәлі Қожамқұлов, Қапан Бадыров, Құрманбек Жандарбеков, Қалибек Қуанышбаев, Әміре Қашаубаев, Иса Байзақовтар кірді. Олар тетрдын негізін құрды және жаңа қойылымдары қоюға асықты. Мұндай театрға қолайлы репертуар таңдап алу қиынға соқты және актерлердің профессионалды білімі болмады. Бұл қиыншылықты жылдан- жылға, бірте- бірте жеңіп шықты.

1926 жылдың басында мемелекеттік ұлттық театрдың шымылдығы көрермендер үшін алғаш рет ашылды. Бірінші бөлімінде М.Әуезовтың «Еңлік- Кебек» пьесасынан үзінді қойылды. Екінші бөлімінде концерттік бағдарлама болды. Иса Байзақов көрермен қауымның сұрауы бойынша домбырамен терме айтты. Қалибек Қуанышбаев – тілі өткір, халық күлдіргіші – сықақ әңгімелер оқылды. Елубай Өмірзақов тамаша әндер шырқады. Құрманбек Жандарбеков әсем баритон үнімен халықтың лирикалық әндерін құйқылжытты.

Театр, өз өмірінің алғашқы жылдарынан бастап Қазақстанның басқа қалаларына да гастрольға шықты. 1927 жылы көрнекті әншілер мен актерлар Москваға барды. Бұлардың ішінде Әміре Қашаубаев та болды. Ол Москвада өнер биігінен көрінді, Париж, Майндағы Франкфурт, Берлин қалаларында өткен бүкіл әлемдік көрмеге Совет Одағының атынан барған этнографиялық топқа кірді. Сол, 1927 жылы театр Солтүстік және Батыс Қазақстан аймақтарының тұрғындарын өз өнерімен таныстырды, Қазақстанның қай түкпіріне барса да, театрдың өнерін ыстық ықыласпен қошеметтеді, өйткені олар жаңа өмір үшін, халықтың бостандығы үшін күресті сахнадан көрсете білді.

№4 Дәріс.

Аспап негізінен көшпенділердің бақташылық өмірімен тығыз байланысты. Сыбызғыға арналған күйлер − «Тепеңкөк», «Балжыңгер», «Жеті атым», «Өрелі көк», «Қара жлоға», «Ат келді» және т.б.Қазақ халқының әдет-ғұрпына сәйкес келген сыбызғы күйлері той-думандарда, үйленц («Қыз алып қашқан», «Арбиянның жастық шағы») және жерлеу рәсімінде жиі қолданылған («Естірті», «Хан жұбату», «Жұбату»). Жерлеу салт жораларынна қатысты күйлер болғаны белгілі.

Сондай-ақ, сыбызғы күйлерінің аңыздары аңшылық әлемімен де сабақтасады. («Жаралы ақ бөкен»).

Күйлердің семантикасына толқталсақ, бұл туындылар негізінен екі дауысты, яғни, бурдон (төменгі дыбыс) мен әуеннің қатар жұруі. Төменгі дыбыстың көмей дауысымен үнделуі, ал жоғарғысының − аспаппен орындалуы. Сонымен қатар бұл күйлерде имитациялық орындаулар басыңқы келеді. Әуені мен ырғағының қарапайымдылығы, әуеннің көбінесе квинта интервалынан басталуы;саздық-интонациялық және құрылыстық негізі ретінде табиғи дыбыс қатарының пайдаланылуы (бұл орайда сыбызғы күйлерінің акустикалы-обертонды негізделуін ерекше айта кеткен жөн);дәстүрлі музыкаға тән суырып салма өнерін танытатын өлшем еркіндігі және ұстамды,байсалды,сабырлы екпіндерінің жиі кездесуі де көнеліктің нышандарын айқындайды.

Сыбызғы күйлерінің даму кезеңіXVII-XIX ғасырлар аралығын қамтиды.Себебі,бұл уақытта сыбызғы дәстүрінде ауқымды авторлық шығармалар пайда болуымен қатар,замана қойнауынан қалыптасқан күй-тартыс өнері өзінің дамуы шыңына

Қазақтың отбасылық әдет-ғұрып, тұрмыс-салт әндері ұлттық өнердің бастау көзі. Музыкалық фольклор жүйесіндегі бұл байырғы жанрларда ғасырлар бойы қалыптасқан ырым-ұғымдар сақталған. Қазақ халқының өмірінен үлкен орын алған ғұрыптық әндер жанрлық-тақырыптар жаұынан төмендегі салаларға бөлінеді: арбау-байлау әндері – «Бәдік», «Күпәлсан», «Жарапазан»; үйлену тойларында айтысатын – «Жар-жар» («Аужар», «Бике-ау», «Үкі-ау»), «Сыңсу» («Қыз сыңсуы», «Көрісу», «Қоштасу», «Сарын»), «Тойбастар», «Беташар»; нәрестенің дүниеге келуімен бацланысты айтылатын – «Бесік жыры» («Әлди бөпем», «Бала жұбату»); қайғы қасірет, мұң-шер әндері – «Естірту», «Жоқтау» («Жылау», «Зарлау», «Дауыс айту»,т.б.).

Қазақтың әдет-ғұрып, тұрмыс-салт әндерінің тарихы қазақ қауымы өз алдына жекелене бастаған (б.д.д VII-V ғғ.) кезінде-ақ пайда болған. Әрине, ол кезеңнің музыкалық мәселелерін зерттеудің өзіндік қиындықтары жеткілікті. Көне үлгілердегі ән-өлендердің ауызекі түрде таралуы себепті олардың жазбалары сақталмады.

№5 Дәріс.

лықтары ерекше көркейіп,эстетикалық, көркемдік әсерлік дәрежеге ие болды.

Бұл –ақын, сал, сері,күйші дәуірінде қазақтың әні мен күйі өзінің тақырыптық

жағынан кең ауқымды,құрылымы жағынан күрделі,жетілдірген,қамтыған

образдары жағынан сан –түрлі болып келеді. Авторлық музыканың стильдік,

өэіндік ерекшеліктерінің ішінде айта кететініміз – олардың музыкалық тілі.

Мұнда жаңашыл интонациялар (кең интервалдар),жаңарған сарын,күрделі

лад жүйесі,тың ырғақтық,ауспалы өлшемдік өзгерістер басыңқы жүйеленеді.

Речитативтік мақамдар кең көлемді (диапазонды) әуендермен табиғи түрде

болмысын тауып,қатар келтіріліп,нәзік ызғарлы және әуезді әндер өмірдің

көпсырлы,көпқырлы көрністерін мәнерлі бейнеледі.Сонымен қатар,музыка

сазы ән мәтіндерімен біртұтас болып,адамның ішкі дүниесін,эмоциялық жағ

дайн тереңінен суреттеді.

Ұлттық мәдениеттің көтерілуіне ауызша музыкалық дәстүрдің кәсіби өкіл

дері-халық сазгерлері тамаша ықпалын тигізді,Олар;Біржан –сал

№6 Дәріс.

1995 жыл ЮНЕСКО-ның шешімімен Абай жылы деп аталып өтілуі - қазақ ойшылының әлемдік дәрежеде мойындалғанының фактісі болды. Абай шығармашылығы сан-салалы: ол - ақын, ойшыл, ағартушы, рухани ұстаз, әнші, сазгер. Ол өз шығармашылығымен көпшіліктің санасын оятады, оның рухани тазаруына әсер етеді. Абай сөзіне қазіргі кезеңде де назар аударуға мәжбүрміз, өйткені ол халқымыздың тарихы, мәдениеті мен тұрмысы. Осыған қатысты М.Әуезовтың пікіріне құлақ қояйық: «Абай біздің өткен өміріміз емес. Ол халықпен бірге мақсатқа батыл қадам жасаған адам, ал мұндай жанға өлім жоқ, әрі оның шығармашылық тұлғасы алдында уақыт дэрменсіз».

Абай туралы біз аз білмейміз, «Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла» деп өзі айтқандай, әлі күнге ақынның жан сыры ашыла қойған жоқ. Ол жұмбақтарының бірі - энциклопедиялық эмбебаптығы, өзінің рухани бай аурасы, халықтық - поэтикалық және музыкалық фольклор саласындағы мінезі, дүние құпиясын шешпек болған жаңашылдығы.

Ол екі жүзден астам әр түрлі көлемдегі өлеңдер, шығыстық сарындағы үш поэма жазып қалдырды және Пушкиннің, Лермонтовтың, Крыловтың негізгі шығармаларын аударды. Абай дарыны орыс әдебиетімен қатар шығыс поэзиясын да тең меңгерді. Оның ақындық қарымы жан-жақты: тарих, этнография, философия, мәдениеттану, әдеби сын саласындағы еңбегі ұшан-теңіз, білімдарлығының арқасында өзіне дейінгі ескі сүрлеу жолды қайта жаңартқан тұлға ретінде тарихта қалды. Дәстүрлі қазақ жырының құрылымын жаңғыртты (Абай оннан астам бұрын белгісіз өлең формаларын жасап шығарды). Ол сол заманның әдебиетіне философиялық поэма, сатиралық памфлет, азаматтық лирика, нақылдар, терең ойлаудың синтезі - «Ғақлия» сияқты және публицистика, ақыл-кеңес, сонымен қатар афоризмдер сияқты жаңа жанрлар енгізді. Абайдың қоғамдағы қайраткерлігі де жан-жақты болды. Ол өз халқының тағдырына алаңдап, Қоңыр-Көкше аймағының болысы болып сайланды (1876-1878). Өмірінің соңына дейін халық жанашыры болды. Сотта қорғаушы болып, әділдікпен шындықты жақтап, маңайына шапағаты көп тиді. Абайдың өзекті бірақ аз зерттелген қыры - оның музыкалық көзқарасы. Абайдың көзін көрген замандастары, жақындары, соңына ерген шәкірттерінің куәландыруы бойынша, ақынның шабыты келгенде тамаша импровизатор, ғажайып орындаушыға айналып шыға келетіні айтылған. Музыкалық дарыны жайлы оның поэзиясы да хабар беретіндей. Бұл жөнінде академик Асафьевтің «жазушы, болмаса ақын музыка туралы ашық ешнәрсе айтпауы мүмкін, десек те нағыз дарынның поэтикалық харекеті музыкалық болатыны анық». Осы сөз Абайға да дөп келеді. Ол өз замандастарының арасынан суырылып, адамзатқа ортақ махаббат пен ғадауатқа жыр толғап, тұнжыр табиғат суретін тапқан дара ақын. Осы қырынан қарағанда Абайдың кез-келген өлеңі ән сияқты жүректі тербейді. Белгісіз әуенмен өрнектелгендей әсер қалдырады. Көптеген зерттеушілердің пайымдауынша Абай әндері біртұтас шығармашылықтың жемісі, өлең мен ән және әуен бірден туған. Бұл Абайдың жалпы халыққа өз ойын жеткізейін деген тілегінен туған арман ғана емес, оның өзіне тән ішкі терең жан-дүниесі мен музыкалық дарынының атқылаған жанартауы.

«Ол жердің сұлулығы мен өз жүрек еркіндігін өзгеше білдірген сезімтал жан. Бұл кейде жаңа ғана күнге ұмтылған жас құрақ, кейде ерте көктемнің шуағы, кейде даланың қоңыр салқын желі, оны сергітіп, өлең-шумақтарымен астасып, жаңа әндерінің алғашқы әуездерін тудыратындай еді. Ол оны сезбегендей ән салды. Мәкен тыңдады, тыңдады да ағасының басқаның емес, өз әнін айтып тұрғанын түсіне қойды», - деп «Абай жолы» эпопеясында Мұхтар Әуезов ақынның шығармашылық сәтін осылай сипаттап жазды. Абайдың ән шығармашылығы қазақтың аса бай фольклоры, шығыстың дәстүрлі поэзиясы және орыс әдебиеті мен орыс романсының ықпалымен жазылды. Абай дәуірі - XIX ғасыр, бұл қазақ музыканттарының орындаушылық шеберлігі мейлінше шыңға көтерілген кезеңі. Бұл дәуірде Құрманғазы, Дәулеткерей, Біржан сал, Ақан сері, Мәди, Ыбырай, Балуан Шолақ сияқты біртуар өнерпаздар өмір сүрді. Бұлардың шығармашылығында ұлттық дәстүрдің жаңаруы, жаңа тарихтың міндетін арқалаған жаңашыл көзқарас айрықша орын алды.
№7 Дәріс.