Барлығы – 90 сағат

Бұл көріністе Абай мейірімді қамқор әке ретінде, жастардың ұстазы ретінде тұлғаланады. Оның «Ата-анаға көз қуаныш» әуенімен айтылатын Айдарға арналған ариозасы шәкіртінің табысына қуанған ақынның қанағат сезімін береді. Және осы актіде басты кейіпкердің жауларымен кездесетін драмалық тартысы орын алады (операның кульминациясы). Барша жұрт тойға дайындалып жатыр: қыздардың көңілді биі Дәулеткерейдің «Қосалқа» күйіне қойылған. Қыздар Ажардың бетіне ақ жаулық жабады, келіннің құрметіне «Беташар айтылады, соңында салтанатты хордың үнімен бірге Абай шығады. Жігіттер биі: тақырып домбыра күйінің ырғағы мен мақамына құрылған (халық күйі «Мерген»), бидің аяғы ұлттық ойынға ұласады, бұл да би көріністерімен өрнектеледі. Қыздардың хорымен әсем сазды «Қарлығаш» әні орындалады. Хордан кейін соңғы би биленеді. Лирикалық өзек - Айдар шырқаған «Айттым сәлем Қаламқас» эні.

5-көріністе драманың түйіні шешіледі. Айдар қайтыс болады, оған қайғырған Абай «Ей, халайық» атты атақты ариясын айтады. Арияның бірінші бөлімінде Абай халыққа бұрылады, одан тірек күтеді. Оның ойы да соншалық көтеріңкі әуенмен шырқалады. Арияның ортаңғы бөлімі екі бөліктен тұрады. Біріншісі сөзбен айтылатын қобалжулы бөлік («У беріпті Айдарға»), Екіншісі кең тынысты ынтыққа толы әуен ми-мажорда ұран тәрізді өтеді. «Бұл әуендік тақырыпты сот көрінісінде естігенбіз, онда бұл әуен Абайды қолдаған халықтың орындауында өтеді. Енді оны Абай қайталайды. Ол өзін халық қолдайтынына сенеді. Расында, бұл әуенді хордың жауабында естиміз» (5, 102 б.)


12 дәріс.

Композитор Мұқан Төлебаевтың шығармашылығы
Мұқан Төлебаевтың өмірі мен шығармашылығы, Қазақстанның музыка мәдениетінің дамып, қалыптасу кезеңіне сай келді. Ол Талдықорған облысы, Бөрлітөбе ауданы, Қарашаған деген жерде 1913 жылы дүниеге келген.Оның балалық шағы Балхаш көлінің жағалауында, Жетісудың кең даласында өтті. Мұқанның музыкаға деген қабілеті ерте оянды. Алты жасында домбыра шертіп, ән салуға әрекеттенді. Жұмсақ үнді жағымды дауыс анасынан баласына дарыған. Анасы өз заманында халық әндерін тамаша орындап, айтыстарға қатысқан.Алғашқы әріпті Мұқан молдадан үйренді.Басында ол арапша оқыды.Жер аударылып келген орыс тұрғындармен танысқан соң,оқып білім алғысы келді.

20-шы жылдардың соңында және 30-шы жылдардың басында қазақ ауылдарында күрделі әрі маңызды өзгерістер болды.Иван Сироткин деген жақын досының нұсқауымен Мұқан оқуын үзіп,өз ауылына келді.Мұнда колхоз ұйымдастыру жұмыстарына және бай құлақтарын конфискелеу әрекетіне белсене кірісіп кетеді.Бұл өнерден аулақ әрекет болса да,Мұқан музыкаға,әнге орын табады.Ол көркемөнерпаздар концертіне жиі қатысып тұрады.Әсіресе Жаяу Мұсаның‹‹Хаулау››және халық әні‹‹Тілеу қара››әндерін сүйсіне орындайды.Сол кезде атақтары шыға бастаған К.Байсейітованың,Қ.Жандарбековтың және т.б.артистердің өнерімен танысу нәтижесінде,Мұқанның санасынан,шындап оқу қажеттілігі кетпейді.Мұқан Москва консерваториясының жанынан ашылған қазақ студиясына Алматыда арнайы сынақтардан өтіп,қабылданады.

Москва консерваториясында оқу М.Төлебаевтың профессионализмінің дамуына жол ашып, қалыптасуына ықпалын тигізеді. Білімге құштарлығымен алдына қойған мақсатына жету үшін, ол үлкен музыка әлемінің алғашқы білімін алады. Әдебиетке деген құштарлығы, театр, концерттерге барып музыка тыңдауы, ол ушін жаңалық болған еуропаның классикалық өнері оның көркемдік көзқарасын қалыптастырады. Басында ол ән бөлімінде оқыды,одан кейін композиция факультетіне ауысты.Оның алғашқы мұғалімдері П.Шехтер және Р.Глиэр болды.Олар М.Төлебаевтың халық музыкасына әуестігі және әндерді өңдеудегі тәжірибелерін қолдады.Тұңғыш авторлық шығармаларына : ‹‹Кешкі көк››,‹‹Көп журдім›› және ‹‹Қамар›› сияқты әндері мен романстары жатады.

Ұлы отан соғысы басталы,оқуды тоқтатуға тура келді.Оның Қазақстаннан барған талай жолдастары майданға кетеді.М.Төлебаев денсаулығына байланысты әскери міндеттен босатылады.Бірақ сонда да болса,ол бірнеше рет майданға өз еркімен аттануға әрекет жасады.

1941 жылы Алматыға оралды.Мұнда Е.Брусиловскиймен танысады,онымен қарым-қатынаста болуы шығармашылық ізденіске жетелейді.Әр турлі жанрлармен формаларды меңгере бастайды.

‹‹Соқ барабан›› ,‹‹Жеңіс›› ,‹‹Комсомол››-патриоттық әндері және ‹‹Кестелі орамал››,‹‹Тос мені, тос›› сияқты лирикалық әндер оның шығармашылығында маңызды орын алады.Соғыс жылдары шыққан шығармаларының ішінде,скрипкамен оркестрге арналған лирикалық поэмасы тамаша туындыларының біріне жатады.Бұл шығарманы ,атақты совет скрипкашысы В.Пиказе –орындады.Ол кезде В.Пиказе Алматыда эвакуацияда қазақ әндерінің әуеніне фантазия және Қазақ увертюрасын жазады.Қазақ увертюрасын кейіннен өңдеп,‹‹Қазақстан›› атты симфониялықпоэмаға айналдырады.Бұл операда қазақ халқыныңСовет укіметі ушін жургізген куресін көрсетеді.Соғыс жылдары шыққан талай шығармаларынан профессионалды шеберлікті меңгергенін байқаймыз.

Шығармашылығының кемелдену кезеңі 1946-1960 ж.ж.

Композитордың қомақты шығармаларының біріне ‹‹Біржан Сара›› операсы жатады.Бұл туынды композитордың кәсіби шығармашылық жетілуі мен өркендеуініңбастауы іспеттес.

М.Төлебаев әр жанрда талмай жұмыс істейді.‹‹Біржан-Сара›› операсы жазғаннан кейін, ол білімін толықтыру керек екенін сезінеді.Сонымен ол 1947 жылы Москваға бет алады.Мұнда Совет композиторлары Н.Мяковский және Я.Фереден оқып,білім алады.

Бұл кезеңде М.Төлебаев шығармаларында өз замандастарының бейнелеріне көп көңіл бөлетін.Ол ән жазуын жалғастыра түседі.Әндерінің мазмұны мен әуені жан-жақты байи түседі.Бұларға:‹‹Шахтерлер әні››,‹‹Отан››,‹‹Жастар вальсі››,‹‹Спортшылар вальсі››,жатады.Кинофильмдерге музыка жазу да ән шығаруына ықпалын тигізеді.Мысалы, ‹‹Алтын мүйіз›› кинофильмдеріне ‹‹Жылқышы әні››, ‹‹Қойшылар әні››, атты әндер жазады.Әдемі әуездік басқа жанрдағы шығармаларына да тән.Мысалы, ‹‹Жастық шақ›› хор сиюитасы әндер циклын құрады.Туған өлкенің табиғатын, халық тұрмысын бейнелеу арқылы, бізді қоршап тұрған жарқын өмірмен таныстырып, жақындастарды.

Совет адамының жаңа қоғам құруындағы бейнесі ірі шығармаларында көрсетіледі.Бұған ‹‹Қазақстан›› симфониялық поэмасы және ‹‹Коммунизм оттары›› кантатасы жатады.

Шығармаларының гүлденген шағында М.Төлебаев үлкен қоғамдық жұмыстар атқарады.Ол СССР композиторлар одағының мүшесі,Қазақ ССР- ына еңбегі сіңген өнер қайраткері,СССР-дың халық артисті атағы және т.б. наградалармен марапатталады.

М.Төлебаевтың өмірі қысқа да болса жемісті болды.Оның шығармалары қазақ музыкасының қалыптасуына және жас композитордың шығармашылық өсуіне ықпалы зор болды.

<< Біржан-Сара>> операсы

М.Төлебаевқа адамның дауысына қатысты жанрлар неғұрлым жақын келеді.Сондықтан,ірі жанрлардың ішінде композитор операға ерекше көңіл бөлген.Тек опера жанрында оның ең тамаша шығармасының шыққанын білеміз.Қазақстан опера өнерінің көрнекті тұлғаларының бірі болған М.Төлебаевтың операсы музыка мәдениетінің алтын қорына кірді.

«Біржан-Сара» операсы 1946 жылы аяқталды.Бұл операны композитор соғыс жылдары жазады.Операның алғашқы қойылымы 1946 жылы,қарашаның 7-ші жұлдызында,Абай атындағы мемлекеттік акдемиялық опера және балет театрында болды.Соғыс жылдарынан кейінгі музыка мәдениетіндегі бұл өте маңызды оқиға болды.

«Біржан-Сара» операсына дейін М.Төлебаев Е.Брусиловскиймен бірлесіп «Амангелді» операсын жазды. Азамат соғысының тақырыбын, соғыс ерлерінің бейнесін ашу композитордың лирикалық табиғатына оңай тимеді.Тек,шабыт әкелген келесі сужетте,М.төлебаевтың көркемдік дарыны ашылды.

Біржан мен Сараның тағдыр,композитордың өзінің поэтикалық бейнелілігімен тартады.Халық өнерішнің әсерлі күші өмірге ықпалын тигізбей қоймайды.Мұнда,феодалдық қоғамдағы халықтың жағдайы,өзінің ар-намысын қорғай алмайтындығы,бірақ өз өмірін терең бағалайтындығын кейіпкер әндерінде көрсетеді.Біржан мен Сараның адал махаббаты теңіздік өмірге қарсы тұрады және басты кейіпкердің аянышты тағдыры арқылы,композитор халық өнерінің мәнділігін көрсеткісі келеді.Опера халық санасында халық ақындарының есімін мәңгі өшпестей етіп қалдырды.

Операның либреттосын ақын Қ.Жұмалиев жазды.Кейіпкерлердің мінез-құлқын,түпкі ойын толығынан ашып көрсету үшін,Қ.Жұмалиев қосымша бейнелер кіргізді.Бұлар:Біржанның досы-халықтың сезімін,ойын жырлайтын Естай ақын,баласының жанын терең түсінетін анасы-Аналық,Біржанға ғашық болған,Сараның күндесі-Алтынай,Біржанның әкесі Құлжағұл және заңмен билікке бағынушылықты тілейтін-молдалар.Жанбота болыс және нөкер жігіті Серік .

Опера төрт көріністен тұрады.Мұнда ариялар,дуэттер,сахналық көріністер,хорлар және би көріністері бірін-бірі толықтырып,алмасып отырады.

Үшінші көріністен басқалары оркестрлік кіріспемен басталады.Үшінші көрінісі қыздардың мұңды шыққан хорымен басталады.Олар мұнда ақ отауды,Сараның аянышты тағдырын,атастырып қойған Жиенқұл деген күйеу жігітпен өтетін көңілсіз өмірін баяндайды.

Операның мазмұны

1-ші көрініс.У-Шуға толы халық жәрмеңкесі,ауыл-ауылдан жиналған халық Естай Біржанның айтысқа келгенін жариялайды.Әзіл күлкі,шат көңіл еш жамандықтың сыңайын көрсетпейді.Біржан мен Сара поэтикалық сөз шеберлері,суырыпсалма ақындық сайысында өз өнерлерін көрсетеді.Бұл айтыста Сара жеңіледі.Бірақ,бұл жерде айтыстан гөрі айтарлықтай маңызды жағдай болады.Қарсыластар бір-біріне ғашық болып,айтыстың үшінші бөлімінде бір-біріне деген махаббатты сездіреді.Бірақ Біржан бар болғаны қарапайым адам,ол қалыңдықты өз таңдауымен ала алмайды.Біржанның шыншыл,өжет әндері айтыс кезінде екі ақын арасында оянған махаббат сезімі әндері айтыс кезінде екі ақын арасында оянған махаббат сезімі Жанбота болыспен бай күйеу жігіт Жиенқұлға ұнамайды.Қазақтың салты бойынша Сараны Жиенқұлмен атастырып қойған.Болыстың әмірімен айтысты тоқтатады,ол Біржанды болысты мазақ қылғаны үшін жаза қолданбақшы болып қорқытады.

1-ші көрінісінде мазмұнының негізгі жүйесі және музыкалық драмматургиясының түйіні ашылды.Мұндағы лирикалық түйін-махаббат үшін күрес,драма түйіні-әншінің бостандығы және туған өлкесіне арнаған әні көрсетіледі.Бұл екі түйін мұнан былай ашылып түседі.

Біржан мен Сараның алғашқы шығуын,композитор жәрмеңкемен байланыстырады.Ақындардың шығуын ария емес ән арқылы көрсетеді.Біржанның кең танысты әні,туған өлкесі-Көкшетау табиғатының сұлулығын бейнелеп,әншінің поэтикалық дарынын байқатады.

Сараның әні жеңіл,сергек,әсем келеді.Оның әуені өрнектелген ұршықша иіріледі және әнші қыздың айтысуға құштар екендігін,мінезінің жарқын ашықтығын байқатады.

1-ші көріністің негізі-айтыс.Бұл-бүкіл операның ішіндегі тамаша эпизодтардың бірі.Операға енгізілген музыкалық поэтикалық жанр-халық айтысы ерекше поэтикалық шабыт туғызады.Айтыс өнері суырыпсалма өнердің сайысынан басталады.Ән бір-біріне жалғасып тоқтамайды және әрбір сұраққа кідірместен жауап қату тыңдаушыны қыздыра түседі.

Біржанның Сараға аударған назарынан,оның мейірімді жан екенін,оның адамгершілігін,ішкі таза сезімін байқаймыз.Ән әуезділігімен,тынысының кеңдігімен Біржанның алғашқы әніне ұқсайды.

Біржан екінші айтысында,өз тағдырын өзі шеше алмағандығын бетіне басады.Бұл әннің әуенінде көрермен халықтың «Ау» деген қолдаушы үні естілді.Ән жігерлі,сергек келеді және әншінің бейнесі әр қырынан көрсетеді.

Сараны бейнелейтін музыкалық әуен Біржанға қарағанда,кейіпкердің мінез-құлқын сараңдау суреттейді.Сара бейнесі көбінесе Біржанға байланысты суреттеледі.Айтыс көрінісінде Сараның сергек,лирикалық сарында мазмұнымен композитор әйел бейнесін суреттейді.

Айтыс,Біржанның әуенінде құрылған музыкалық дуэтпен тәмаммдалады.Бұл дуэтте елдің көңілін көтерген той-думанды,қасиетті әсем әнді мадақтайды.Ойламаған жерден,болыстың әмірі бойынша айтысты тоқтатады.Біржан жауап ретінде сықақ әні «Жанботаны» айтады.Драмалық оқиға шиеленісіп,түйінделе түседі.

2-ші көріністің оқиғалары,екі ғашықтың қосылуының мүмкін еместігін нығайта түседі.Мұнда Біржанның бейнесі жаңа жағынан ашылады.Анасымен кездесу көрінісінде Біржанның сағынышқа толы сезімін,ойға шомған бейнесін көреміз.Ақын өз бақытын іздейді.Оның аризосында күдікпен сұраққа толы мұңын шаққан жанның үні естіледі.Және әуен сарынында бітпес қайғының әзі байқалады.

Біржан көңіл-күйін жайлаған уайымға қарамастан,қасиетті ән құдіретінен күш-қуат жинайды.Біржан мен анасының дуэтінде үндері үйлесіп,бір сарынды ағында естіледі.

Әкесі Біржанның Сарадан бас тартып,шариғат заңына бағынуын талап етеді.Қожағұлдың қарғысы Біржанның Сараға деген адал махаббатын және Алтынайдың Біржанға деген сүйіспеншілігін бұза алмайды.Біржанның жастармен кездесуінде әнге деген ғашықтығын,қазақтың сары даласына деген сүйіспеншілігін сеземіз.Жастардың жалпы көңіл-күйі,ақынды жоғары көтермелеп,мадақтауы хорда және Естайдың партиясында байқалады.Біржанның бейнесінде тағы бір ерекшелік ашылады.Еркін толқыған әуезді «Арқанның ардагері,Біржан-салмын»әнінде ақынның ішкі дүниесінің жан байлығын сеземіз.Оның әні және Сараға деген махаббаты бөлінбей,тұтас келеді.

Сараның Біржан ауылына келуі басты кейіпкерлерді бір-біріне деген ынтықтығын үдете түседі.Сараның аризосында,лейтмотивіне айналған мұңды лирикалық әуен,енді батыл үнге ауысады.Ол «Қоянды көңілінің еркін ұшқан құсы болып,ақынның сенімді жолдасы болғысы келеді».Біржан мен Сара бір-біріне серт береді. «Арамызда достық болсын» дуэті Біржанның әуенінің әніне құрылған.Бір-бірінің дауысын қайталағандай бір сарынды әуенде өтеді.

2-ші көріністің соңында кейіпкерлердің жағдайы шиеленісе түседі.Егер 1-ші көріністе ақындар айтысы тоқтатылып,Жанбота болыс өз билігінің қаhарымен қорқытса,енді бұл көріністе ол ыза кернеген жауыздығын көрсетіп,халықты таратып қуады және екі ғашықты бір-бірінен айырып жібереді.Мұны біз Жанботаның жалғыз ариясынан көреміз.Арияның әуені речитативті ауыр келеді.

Сара ізіне түскен жігіттерден қашып құтылады,ал Біржан жалғыз қалып қояды.Біржанның осы кездегі халі,оркестрдің үнінен білінеді.Оркестрде Сараның аризосының тақырыптық әуені естіледі.

2-ші көріністің барлық суреттемелерінде ақынның туған өлкесіне,әнге және үлкен махаббатына деген сезімі нығая түседі.Көріністің барысында пайда болған-туған жері,ән,ақынның тағдыры туралы ойлар Біржанның бейнесін бірте-бірте дамытып,көріністің соңында ол,Сараның бостандығы үшін бар күш қайратын жұмсағысы келеді.Біржанның соңғы ариясы өз әуезділігі мен «Өздерінің әншіңмін дала кезген» әніне жақын келеді.Мұнда,әнді созыңқырап дамыта түседі және құрылымы бойынша пысықтап,тәмамдағандай болды.Арияның ортасында дуэтіне ұқсайтын әуен естіледі.

3-ші көрініс операның кульминациясы.Көріністің басы баяу,жайбарақат басталады.Оқиға Жиенқұл ауылында болады.

Мұнда,атастырып қойған екі жастың үйлену тойы болмақ.Көңілдері жабыңқы.Мұны қыздар хорының әуенінен байқаймыз.Салт-ғұрып әндері шырқалып,би орындалады.

Берілген жанр бейнелілігі шиеленіскен жағдайды одан сайын айқындай түседі.Ән және би көріністерінің арасында Алтынайдың Серік және Сарамен жүргізген диалогі естіледі.Есі ауысқан Біржан тауда жүр деген хабар Сараны тағдырдың тәлкегіне көндіре алмайды,ол жексұрын Жиенқұлдан бас тартады.Жиенқұлдың қысқа да,бір қалыпты орындалған партиясы келеке тәрізді естіледі.Сараның ариозосы мен ариясы оның мұңын,ғашық жарымен кездесуді армандайтынын бейнелейді.

Біржанның ойламаған жерде пайда болуы көрініске екпінділік енгізеді.Лирикалық сарын қатая түседі.Біржан мен Сараның кездесу көрінісінде драманың дамуы ең жоғарғы шегіне жетеді.Ғашықтар қосылып,махаббаты үшін өлуге де бар екенін білдіреді.Бұл көрініс бірте-бірте дуэтке айналады.Біржан Сараның кетуін қалайды.

1-ші және 2-ші көріністегі басты кейіпкерлерді бейнелейтін негізгі тақырыптық әуендер естіледі.Мұнда,Біржанның ариясы мен әні,Сараның ариозосы .Осы кезде,бастапқы бөлімдерде болған қарсылас күш иелерді келеді.Бұлар Біржанды байлап,зынданға тастайды 4-ші көріністе драманың қайғылы,шиеленіскен түйіні шешіледі.Зынданда жатқан Біржанды күзетшілер күзетуде.Қараңғы қапаста Біржанның күні өтеді.Ол ән шырқай алмайды,бірақ әндерінің ешқашан өлмейтініне кәміл сенеді.Біржанның партиясында оның әндерінің үні сезіледі,ал оркестрде 2-ші көріністегі <<Біржан-сал>>әннің әуені естіледі.Өмірінің соңғы кезеңінде,ол анасы мен Сараны есіне алады.Күтпеген жерден зынданға Сара келеді.Оркестрде оның ариозосынан алынған лирикалық әуен естіледі.Ол Біржанның рухын көтеріп,өмірге деген ынтасын оятады,өйткені ол халықтікі,оның әндері халыққа керек.Сараның партиясы 2-ші көріністегі ариозоның сарынында жазылған,бұл жерде Сара батыл мінез көрсетеді.Бірақ,Біржан әлсірей бастайды. Өлер алдындағы қоштасу дуэтінде адал махаббаттарын,туған өлкесін естеріне алады.

№13 Дәріс.
Сыдық Мұхамеджановтың опералық шығармашылығы

Қазақ музыкасының тарихында елеулі орны бар тұлға, ҚазССР және КСРО халық әртісі, ҚазССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, композитор - Сыдық Мұхамеджанов (1924-1991) музыкалық жанрдың барлық саласына қалам тербеген жан.

Табиғатынан әсем әуенді саз дарыған талантты суреткер опера («Айсұлу», «Жұмбақ қыз», «Ақан сері-Ақтоқты»), оратория («Ғасырлар үні»), симфония («Дауыл»), сюиталар («Коне Түркістанда»), поэмалар, жеке дауыс пен оркестрге арналған концерт, романстар (Абай өлеңдеріне жазылған романстар циклі), қазақ ұлт аспаптары оркестріне арналған шығармалар («Шаттық отаны», «Классикалық күй», «Концерттік вальс», «Қыз қуу», «Домбыра туралы баллада» т.б.), драмалық спектакльдерге (С.Мр;анов -«Ботагөз», Қ.Шаңғытбаев - «Беу, қыздар-ай»), кинофильмдерге («Алдар көсе», «Менің арманым», «Орман балладасы») музыкалар жазып көзге түсті.

Өнертанушы ғалым М.Ахметова былай деп ой түйеді: «С.Мұхамеджанов шығармасында көнеден мұралыққа қалған тамаша дәстүріміздің қырлары еш нәрсемен ұқсаса қоймайтын өзіндік өрнекпен мейлінше мәнділікке ие болды. Дәстүршілдігіне қарамастан, композитор музыкасы көркемдік мазмұны жөнінен қазіргі заман талабына сай келеді».

С.Мұхамеджанов шығармалары мазмұндылығы жағынан кең көлемді, айтар ойының айшықтылығы, ерекше әуендік сұлулығымен көзге түседі. Сазгер сөз бен әуен қатар өрілетін жанрға жанымен әуес болды. Бұл оның жастайьшан лирикаға бейімдігіне, поэзияны жетік түсінуіне байланысты қалыптасқан жай еді.

Бірінен соң бірін күттірмей әсем шығармалар жаза бастаған сазгердің қаламы да ұштала бастайды, енді оның қолтаңбасынан лирикалық шығармалармен қатар халықтық нақыштарды да аңғаруға болар еді. Оның көбірек қолданатын стильдік ерекшеліктері ірі вокальды-аспапты, вокальды және опералық шығармаларда анықтала бастады. Сазгердің шығармашылығының төрінен орын алатын туындылар сөз жоқ, ән жанры мен романстар. Кейбір шығармаларының мәтіндік сөздерін өзі жазғаны оның ақындық өнерден де құралақан емес екендігін білдіреді.

Опера жанрына СМұхамеджанов 60-жылдары келді. Алғашқы жанған «Айсұлу» операсынан кейін (1964) бірден танымал болды. Бұл қазақ опера өнерінің жанрында жаңа тақырыпты игеру жолын салған оқиға болды. Жаңа замандағы колхоз өміріне арналған операның негізгі идеясы лиро-комедия жанрының «кілтімен» ашылған. «Қайнаған қызу өмірдегі адамдардың» (П.Чайковский дің сөзі) тіршілігі суреттелген опера либреттосының авторлары -Қ.Шаңғытбаев пен Қ.Байсейітов, опера сюжеті қазақтың М.Әуезов атындағы академиялық драма театрында 1960 жылы қойылған «Беу, қыздар-ай» комедиясының желісінен алынған.

«Айсұлу» сюжеті қазіргі заманғы колхоз өмірі мен тың игерушілердің қажырлы еңбектерін әңгімелейтін көңілді хикая. Либретто авторлары лиро-комедиялық жанрдың талабына сәйкес опера сюжетін дәл және айшықты бояумен ашып көрсеткен. Операның кілтипаны күтпеген жағдайлар мен қулық әрекеттерге құрылғанымен бағалы. Оқиға жүрдек дамиды, соған орай әр көріністерден күлкілі жағдайлар да бас көтеріп отырады. Басты кейіпкерлердің бейнелері музыкалық портреттер жасау арқылы нақты айқындалған, бұл мелодико-интонациялық айналыстар мен мінезді ырғақтық суреттер және ұлымды жазылган оркестрлік партиялар арқылы жүзеге асқан.

Шығарманың музыкалық-сюжеттік канвасы харекеттері қарама-қайшы қойылған образдардан туындайтын күлкілі жағдайлардың көрсетілуі арқылы сәтті баяндалады.

«Айсұлу» операсының тақырыбы қазақ ән өнерінің халықтық және қазіргі замандьтқ саз заңдылықтарымен тығыз байланысты. «Вокалмен» толғанатын сазгер операға мейлінше жарқын әрі нақты мелостың кіруін қамтамасыз етеді, әрі бұл әуендердің тақырыбы тың, есте тез сақталады. Д.Шостаковичтің «операдағы басты мәселе ән айту» деген ұстанымын бетке алған музыка авторы лирико-комедиялық сюжетке сай әнд

Қ.Қожамьяров,1918 жылы,Алматы облысының Қайнар деген селосында,шаруаның семьясында дүниеге келді.Жастайынан ол халық әндерін жақсы көріп,тыңдады.Алматыда музыка-драма техникумының ашылатынын естіп,ол оқуға баруды ұйғарады.Басында скрипка одан кейін фортепиано класында оқиды.Келе-келе бойында шығармашылыққа деген құштарлық пайда болды.Оның алғашқы композиторлық талпынысына ‹‹Шығыс балладасы ›› және ‹‹Айлы түн ››жас өспірім шағында қиялға толы пьессалары жатады.

Қ.Қожамьяровтың жастық шағы ауыр кезеңде өтті-аштық,соғыс.Осы жағдайларға қарамастан,болашақ композитор өз бастамасында үлкен қайсарлық көрсетт.

Техникумды бітірген соң ол,Москва консерваториясында Отан соғысы басталып,армия қатарына шақырылады.Мұнда ол партия қатарына кіріп,тмаша әскери дайындық аладв,сонымен қатар,музыкамен шұғылдануын үзбейді.Ұрыстарға қатыыспайтын әскери бөлімінде болғандықтан,ол хор ұйымдастырып,халық әндерін өңдеумен шұғылданады.

1946 жылы,әскери міндетін аяқтағаннан соң Қ.Қожамьяров Алматыға оралып,консерваторияға оқуға түседі.Мұнда ол Е.Брусиловскийдің класында оқиды. Қ.Қожамьяров техникумда оқып жүрген кезінде Е.Брусиловский оның композиторлық дарындылығын байқаған екен.

Консерваториядағы және одан кейінгі 50-ші жылдар кезеңі шығармашылығының алғашқы буынын құрады.Бұл кезеің камералы-аспаптық және вокалды шығармалар шығарудан басталады.Композитор өзінің алдына өте күрделі мәселе қояды-ұйғыр халық музыкасының ерекшеліктерін көрсететін өзіндік әуен стилін тауы,оны жүзеге асыру.Ғасырлар бойы келе жатқан халық дәстүрлері Қ.Қожамьяровты шығармашылыққа шабыттандырады.Оның шығармасы арқылы тыңдаушы қауымның,ертедегі ұйғыр мәдениетінің тарихына деген қызығушылығын оятады.Консерватория қабырғаларында жазған алғашқы шығармашылығының –ақ әуенділіктің ерекше жаңа лебі еседі.(поэма,бесік жыры,фортепианоға арналған ноктюрн).Композитор ұйғырдың халық музыкасын өңдеді.Кейбір әндерді өз шығармаларында пайдаланған.Мысалы,фортепианолық трио, ‹‹Бу Чинар››атты ұйғыр әніне жазылған шығармасы сегіз вариациядан құрылады.

‹‹ Туған колхозда ››атты төрт бөлімді шекті аспаптар квартеті өзінің тамаша ұлттық өзгешелігімен еркше көзге түседі.Ұйғырдың халық әндерінің әуендері мұда еркін пайдаланылған.Сонымен қатар,композиторды поэтикалық сөз өрнегі қызықтырады.Оны ұйғыр және қазақ ақындарының өлеңдеріне жазылған әндерімен романстарынан көреміз. ‹‹ Колхоздың егіс танабы ››хор сюитасында композитор бейнелердің нақтылығын,олардың ашық ұлттық әсерлігін көрсетуге тырысады.Консерваторияда оқып жүрген жылдары орындалып жүрді.Сол жылдары оның әрбір шығармасы Астанамыздың музыка өмірінде керемет оқиға болды.Осы кезеңде шығарған шығармаларының ішінде ең ірі туындысы ‹‹ Ризвангуль››симфониялық поэмасы болды.Поэма көптеген ізденіс жолдарын ашты.Бұларды жүзеге асыру үшін,Қ.Қожамьяровқакөп ізденіп,көп оқу қажет болды.Сондықтан ол сынақ өту үшін композитор В.Шелабиннің класына Москваға аттанд 50-ші жылдар бойы‹‹Ризвангуль ›› симфониялық поэмасынан кейін,композитор басқа ірі жанрларды меңгеріп,өзінің күшін сынамақ болды.Ол әр түрлі тақырыптарға сүйеніп,жаңа мәнерлеу тәсілдерін қолданады.Оның шығарамаларының негізгі тақырыбы-ерлік,тұрмыс салт-дәстүрі болып табылады.Оны,әсіресе замандастардың бейнесі қызықтырады.Бұған, ‹‹ Достық жолымен ››симфониялық поэмасы және ‹‹ Ұйғыр колхозындағы кеш›› вокалды-симфониялық сюитасы жатады. Композитордың шығармасының ішінде, әсіресе, халық ерлерінің тарихи бейнелері сәтті шықты. Осы жылдары жемісті болған жұмысы- ‹‹Назугум›› операсы (1956жылы) болды.

15 дәріс.
Еркеғали Рахмадиевтің опералық шығармашылығы

Қазақстанның қазіргі музыка мәдениетінде КСРО және ҚазССР Халық әртісі, ҚазССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Қазақстанның Еңбек Ері, профессор Еркеғали Рахмадиевтің (1930 жылы туған) алатын орны ерекше. Оның сазды әуені ақжарқын лирикаға толы, халық даналығының тереңінен нәр алып, өмірге құштар көңілдің құрышын қандыратындай әуені байтақ.

Сазгердің шабытын жебейтін музасы - лирика. Оның лиро-поэтикасы жүректі тербейтін әсерлілігімен, тартымдылығымен бөлектенеді, ойлары орамды, эмоциясы сезімшіл. Сазгердің үлкен-кіші формадағы шығармалары, вокалды-хор, оркестрлік, театрлық-сахналық туындылары лиризм акварелімен боялғандай айшықталып тұрады. Осындай шығармасының бірі - ақын Нұтфолла Шәкеновтің сөзіне жазылған «Таң самалы» әні. 60-шы жылдары жазылған бұл шығарма қазіргі кезде миниатюралық шедевр ретінде қабылданады, мұнда Рахмадиевтің сазды лирикасының сонар сырлары жан-жақты ашылған, әннің өн бойы әсемдік пен мәңгілік таусылмайтындай әуезге тұнып тұрады, мелодиялық құрылымы мен интонациялық кеңістігі шексіздікке жол тартатындай, ньюансының эмоциялық кербездігі де табиғатпен бірге жаралған адам жанының жайдары мінезіне сай, әннің әр бунағынан жаңа атқан күннің шапағына енді ғана белене бастаған таң самалының тазалығы есіп тұрады.

Е.Рахмадиев әуелі вокалды өнердің сазгері, себебі оның шығармашылық фантазиясының импульсі поэтикалық сөзден түбір алады. Сазгердің жетекші жанры циклға топтастырылған вокалды миниатюралар (Абай өлеңдеріне жазылған вокалды цикл) және жеке туынды қатарындағы вокалды шығармалар («Сағындым, еркем», «Жетісудың қыздары-ай», «Анашым-Ардағым», «Дос көңілі», «Сөйлейді тағдыр», «Балқаш вальсі» т.б.), ал, күрделі формадағы шығармалары - операларда жазылды («Қамар сұлу», «Дала шапағы», «Алпамыс», «Тың туралы ән», «Абылайхан»), оратория мен кантата саласындагы шығармалары («Салтанатты кантата», «Партияға ода», «Конституция туралы поэма», М.Әуезов рухына бағышталған поэма-реквием) сазгердің атын вокалды лириканың қас шебері ретінде даңққа бөледі.

XX ғасырдың 70-жылдарында Е.Рахмадиев аспаптық музыка саласына қалам тартуды бастады. Домбыра музыкасы мен Еуропа инструментализмінің синтезін іздеу талабының жемісінен симфониялык күй атты жаңа жанр пайда болды. Қайрат жігерге, оцтимизм мен динамикаға толы, ұлттық үрдісті сақтай жазылған «Дайрабай», «Құдаша думан», «Ортпа» сияқты симфониялық күйлері бүгінгі заман тынысымен ырғағы бір туындылар санатына қосылды.

Музыкадағы лиро-эпикалық бағыт Рахмадиев шығармашылығының басты ұстанымы десе де болады. Тебіренісі мол лиризм оның барлық шығармаларының өзегіне айналған. Сазгер қаламынан шыққан «Балқаштағы кеш» хор поэмасы, «Қамар сұлу» операсындағы лейттақырып, «Абай дауысы» фортепианолық поэмасының қосалқы партиясы, «Дайрабай» симфониялық күйіндегі лирикалық тақырып, «Алпамыс» операсындағы Жер-Ана мен Алпамыстың және Алпамыс пен Гұлбаршынның дуәттері нағыз лиризмнің биік үлгісі болды.

Сазгердің азаматтық тақырыптағы шығармалары да лирикалық жоспарда жазылған, бұлардың мазмұны биік патетикаға мен публицистикаға құрылған, қоғамдағы көкейкесті мәселелерді көтеріп отырады. Өз заманының идеалын арқа тұтқан сазгер жалпыұлттық, адами-тәрбиелік тақырыптарды қозғайды (Отанға, туған жерге деген шексіз махаббат, халықтың жасампаз күші, қоршаған ортаның тыныс-тіршілігі тақырыптары), сазгер бүгінгі күннің тарихи шындығын сезшген суреткер ретінде өз ұлтының музыкалық жылнамасын жазуға ұмтылады. Салауатты, гуманисті оты бар Рахмадиев музыкасымен бірқауым ұрпақ өсіп жетілді. Кезінде бұл музыкалық полотнолардың қоғамдық ықпалы белсенді болды, мұнда өз дәуірінің мінбері әрі қоғам қайраткері болған сазгердің тарихи және азаматтық міндетін абыроймен орындаған жарқын келбеті бар.

Рахмадиевтың тарихи-патриоттық тақырыптағы шығармалары көтеріңкі лирикалық сезіммен жазылған. Бұларда жүрек қылын шертетін сезімшіл лирикалық интонациялармен бірге метроритмикасы шебер ұжымдасқан ұранды, плакатты, риторикалы-әнұрандық белгілер де бар. Жыр алыбы Жамбылдың сөзіне сүйене отырып сазгер өз Отаны үшін қуанады, жүрегімен шаттанады:

Қияға көзін салғанда

Қараңдаршы не көрем?!

Қуана өскен ел көрем,

Көгере түскен жер көрем....¹

Е.Рахмадиевтің лиро-патриоттық тақырыптағы көптеген шығармаларына ұлы ақынның мына өлеңі эпиграф болуға әбден лайықты болар еді:

Көзіңді салшы далама,

Түкті кілем түріндей,

Тауыма сұлу қарашы

Ағып жатқан гүрілдей,

Ауылыма қарашы

Қырдың қызыл гүліндей,

Ән-күйімді тыңдашы

Батыр лықтың үніндей!²

Патриоттық тақырып Рахмадиевтың хор полотнолары, оркестрлік және опералық шығармаларының арқау өзегі болды, осындай биік мінберлі туындылар қатарына «Салтанатты кантата», «Партияны ардақтаймыз», «Қарсы алу кантатасы», «Конституция туралы поэма», «Аястан», «Халықтар достығы», «Дала шуағы», «Тың туралы ән» туындылары жатады.

Сазгердің өз заманының тынысын жырлаған музыкасы қазіргі көзбен қарағанда біршама өзектілігінен айрылғандай көрінуі мүмкін, бұл жағдайды қоғамдық-саяси құрылымның ауысуынан туған заңды құбылыс деп қараған абзал. Дегенмен, автордың қолынан шыққан музыкалық материалдардың шыншылдығы кім-кімді болса да мойындата алады, кәсіби шеберліктің шыңына шыққан осынау туындылар көркемдік құндылығын әлі жойған жоқ, өйткені, заманның шындығын бейнелеген нағыз суреткердің өнері ғана ғұмырлы, ол ешқашан уақытқа тәуелді болмақ емес.

Е.Рахмадиевтің музыкалық-эстетикалық тұжырымдамасы халықтың ауыз әдебиеті мен музыкалық фольклоры негізінде жетіліп өсті, бұл оның суреткерлік ойы мен сазгерлік стилінің қалыптасуына ықпалын тигізді. Үлкен ұрпақтың мұрасын көзінің қарашығындай сақтап, оны әрі қарай жалғастыруды мұрат еткен дәстүрлі мамандықтың иесі болғандықтан ол ұлттық дәстүрдегі (латын тілінде traditio - мирасқа қалдыру деген сөз) тақырыптарға құлшына кірісті, музыка арқылы сюжеттер мен кейіпкерлердің композициялық бейнесін жүзеге асыруға тер төкті. Е.Рахмадиев өзінің көпжанрлы шығармашылығында фольклордың тұрақты формаларын (таза ұлттық, халықтық түрлерін) үнемі сақтап отырды, сонымен бірге, өз шығармашылығының жаңашыл үкіміне дәстүрлі әуендерді бағындыра отырып, оны әлемдік музыкалық мәдениет жауһарларының жетістіктерімен байыта алды (дәстүрлі мұраларға гармониялық және полифониялық тәсілдерді қолдану, фольклордың жанрлық түрлерін трансформациялау, музыкалық драматургия заңдылықтарын пайдалану). Рахмадиевтің шығармашылық табиғатына тән құбылыс -халықтық сөз бен музыкадан тұратын өнерді көркем әрі түтас деп ұғынуы (бұл жерде сазгердің өзінің туған тілі мен әдебиетін, тарихы мен шежіресін, ұлттың мінезі мен психикасын, моралі мен этикасын, тұрмысы мен күнделікті өмірін терең білетін жан екенін айтып еткеніміз жөн), осы ұстанымы сазгердің кейіннен алған кәсіби білімімен ұштасып, оның төлтума талантының өсуіне жайлы жағдай туғызды.

Жоғарыда аталған сазгердің ізгі қасиеттері Алматы музыкалық училищесі, Алматы және Мәскеу консерваториясы қабырғаларында музыкалық білім мен мәдениеттің көрнекті қайраткерлері Л.Хамиди, Е.Брусиловский, М.Төлебаев, Н.Тілендиев, Мәскеу консерваториясының профессорлары Ю.Фортунова, Г.Литинскийлердің көмегі арқасында ашыла түсті.

6.Практика (семинар)сабақтарының жоспары.

«Қазақ музыкасының тарихы» пәні бойынша студенттермен сабақ дәріс және семинар бойынша екі түрде өтеді.

Музыка тарихы бойынша дәріс материалы тарихи кезеңнің қысқаша сипаттамасын қамтып, қоғамдық-саяси ахуалды ескере, композиторлар шығармашылығындағы стильдік ерекшеліктері мен реалистік бағыттарға жан-жақты сараптамалық жұмыстар с атқарылады.

Семинарлық жұмыстар екі типке бөлінеді (СОӨЖ,СӨЖ):

а) тарихи-биографиялық және жалпылама шолу жасау (жалпы тексеру, студенттердің хабарламалары мен баяндамалары);

б) композитордың музыкалық-шығармашылық мұрасына арналған сабақтар (музыкалық шығармалардың мазмұнын біліп, тыңдап, игеру орме собеседования с прослушиванием и изучением музыкальных ра ()ений и реалистические тенденции творчества композиторов.но-п).

Студенттердің белсенділігін арттыру мақсатында әртүрлі өзіндік жұмыс түрлері ұсынылады: баяндама, реферат, курстың кейбір (күрделі емес) бөлімдері бойынша ұсынылған әдебиеттерді талдау.
Пән бойынша СОӨЖ жұмыстары келесі түрде атқарылады:

1. 
   Баяндамаларды тыңдау.
   
2. 
   Конспектілерді талдау.
   

СОӨЖ сұрақтары 1:

1. 
   Ежелгі Шығыс елдеріндегі музыканың негізгі даму кезеңдері.
   
2. 
   Египет және Сириияның музыкалық мәдениеті.
   

Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, 1978, с.7-15

Әдістемелік нұсқаулар: а) СОӨЖ қысқаша конспект ретінде тек негізгі ақпаратты енгізіп дайындалады

б) СОӨЖ-да студент қажетті материалы бар дайын конспектілермен келіп, ондай болмаған жағдайда, баллдық көрсеткіш жоғары болмауы мүмкін.
СОӨЖ сұрақтары 2:

1. 
   Үнді елінің кәсіби өнері - стиль
   
2. 
   Үнді музыкасындағы шрути, рага.
   
3. 
   Нотация, стиль орындаушылығы.
   
4. 
   Аспаптары.
   

1. 
   Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, 1978, с.21-24
   
2. 
   Музыкальная энциклопедия, том 1
   

Әдістемелік ұсыныстар:

а) СОӨЖ қысқаша конспект ретінде оған (конспектіге) қысқаша ақпаратты енгізумен дайындалады.

б) СОӨЖ-да студент қажетті материалы бар дайын конспектілермен келіп, ондай болмаған жағдайда, баллдық көрсеткіш жоғары болмауы мүмкін.

1. 
   Гректердің музыкалық жүйесі
   
2. 
   Аспаптары
   
3. 
   Грек трагедиясы
   

Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, 1978, с.35-39

Өту түрі: Конспект бойынша қысқаша жауап

Әдістемелік ұсыныстар:

а) СОӨЖ қысқаша конспект ретінде оған (конспектіге) қысқаша ақпаратты енгізумен дайындалады.

б) СОӨЖ-на СРСП студент должен иметь готовые конспекты с требуемым материалом, в противном случае положительные баллы не засчитываются

1. 
   Византия музыкасы
   
2. 
   Кәсіби өнер
   
3. 
   Культтік әндету
   
4. 
   Канон
   

Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, 1978, с.53-55

Сабақтың өту түрі: Конспект бойынша қысқаша жауап

Әдістемелік нұсқаулар: а) СОӨЖ қысқаша конспект ретінде тек негізгі ақпаратты енгізіп дайындалады

б) СОӨЖ-да студент қажетті материалы бар дайын конспектілермен келіп, ондай болмаған жағдайда, баллдық көрсеткіш жоғары болмауы мүмкін

мСОӨЖ сұрақтары 7:

СОӨЖ сұрақтары 5:

1. 
   Поляк музыкасы, халық шығармашылығы
   
2. 
   Кәсіби мәдениет
   
3. 
   «Богородица» гимны
   

Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, 1978, с.69-72

Әдістемелік нұсқаулар: а) СОӨЖ қысқаша конспект ретінде тек негізгі ақпаратты енгізіп дайындалады

б) СОӨЖ-да студент қажетті материалы бар дайын конспектілермен келіп, ондай болмаған жағдайда, баллдық көрсеткіш жоғары болмауы мүмкін.
СОӨЖ сұрақтары 6:

1. 
   Батыс Еуропадағы көне көпдауыстылық
   
2. 
   Нотация
   
3. 
   Ақсүйектердің кәсіби өнері
   
4. 
   Батыс Еуропаның Трубадур және труверлері
   

Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, 1978, с.86-91

Сабақтың өту түрі: Конспект бойынша қысқаша жауап

Әдістемелік нұсқаулар: а) СОӨЖ қысқаша конспект ретінде тек негізгі ақпаратты енгізіп дайындалады

б) СОӨЖ-да студент қажетті материалы бар дайын конспектілермен келіп, ондай болмаған жағдайда, баллдық көрсеткіш жоғары болмауы мүмкін

мСОӨЖ сұрақтары 7:

1. 
   XV-XVI ғ.Ақсүйектердің жанрлары
   
2. 
   Мадригал
   
3. 
   Аспаптық музыка
   

Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, 1978, с.104-110

Сабақтың өту түрі: Конспект бойынша қысқаша жауап

Әдістемелік нұсқаулар: а) СОӨЖ қысқаша конспект ретінде тек негізгі ақпаратты енгізіп дайындалады

б) СОӨЖ-да студент қажетті материалы бар дайын конспектілермен келіп, ондай болмаған жағдайда, баллдық көрсеткіш жоғары болмауы мүмкін

мСОӨЖ сұрақтары 7:

СОӨЖ сұрақтары 8:

1. 
   XV-XVII ғ. испан музыкасы(«Алтын ғасыр»)
   
2. 
   Испан халық народные романстары
   
3. 
   Испан халық аспаптары
   
4. 
   («Алтын ғасыр») дәуіріндегі Испанияның кәсіби музыкасы
   
5. 
   Шертпе аспаптар музыкасы
   

Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, с. 130-138

Сабақтың өту түрі: Конспект бойынша қысқаша жауап

Әдістемелік нұсқаулар: а) СОӨЖ қысқаша конспект ретінде тек негізгі ақпаратты енгізіп дайындалады

б) СОӨЖ-да студент қажетті материалы бар дайын конспектілермен келіп, ондай болмаған жағдайда, баллдық көрсеткіш жоғары болмауы мүмкін

мСОӨЖ сұрақтары 7:

СОӨЖ сұрақтары 9:

1. 
   Нидерландтық қатаң стиль
   
2. 
   Нидерланд мектебінің көрнекті өкілі Гийома Дюфэ шығармашылығындағы полифонияның көне үлгілері
   

Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, с. 145-150

Сабақтың өту түрі: Конспект бойынша қысқаша жауап

Әдістемелік нұсқаулар: а) СОӨЖ қысқаша конспект ретінде тек негізгі ақпаратты енгізіп дайындалады

б) СОӨЖ-да студент қажетті материалы бар дайын конспектілермен келіп, ондай болмаған жағдайда, баллдық көрсеткіш жоғары болмауы мүмкін

мСОӨЖ сұрақтары 7:

СОӨЖ сұрақтары 10:
1. Клаудио Монтевердидың «Орфей» операсы – опералық шығармашылықтағы елеулі жетістіктерінің бірі.

2. К.Монтевердидың венециан кезеңі

3. Алессандро Скарлатти –неаполь опералық мектептің көрнекті өкілі
Әдебиет:

Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, с.203-212; с. 214-225

Сабақтың өту түрі: Конспект бойынша қысқаша жауап

Әдістемелік нұсқаулар: а) СОӨЖ қысқаша конспект ретінде тек негізгі ақпаратты енгізіп дайындалады

б) СОӨЖ-да студент қажетті материалы бар дайын конспектілермен келіп, ондай болмаған жағдайда, баллдық көрсеткіш жоғары болмауы мүмкін

мСОӨЖ сұрақтары 7:

СОӨЖ сұрақтары 11:

1. Жак Шамбоньер –француз клавесин мектебінің негізін қалаушы

3. 
   Франсуа Куперен –француз клавесин мектебінің ғұлама шебері
   

Әдебиет:

Сабақтың өту түрі: Конспект бойынша қысқаша жауап

Әдістемелік нұсқаулар: а) СОӨЖ қысқаша конспект ретінде тек негізгі ақпаратты енгізіп дайындалады

б) СОӨЖ-да студент қажетті материалы бар дайын конспектілермен келіп, ондай болмаған жағдайда, баллдық көрсеткіш жоғары болмауы мүмкін

мСОӨЖ сұрақтары 7:
СОӨЖ сұрақтары 12:

1.Жана Филипп Рамоның опералық шығармашылығы

2.Ж.Ф.Рамоның «Кастор және Поллукс» операсының вокальдық стилі, гармония және оркестр

3.Францииядағы 17-ғ. басы. және 18ғ. орган, лютня, гамба, клавесин аспаптары

Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, с.282-291

Сабақтың өту түрі: Конспект бойынша қысқаша жауап

Әдістемелік нұсқаулар: а) СОӨЖ қысқаша конспект ретінде тек негізгі ақпаратты енгізіп дайындалады

б) СОӨЖ-да студент қажетті материалы бар дайын конспектілермен келіп, ондай болмаған жағдайда, баллдық көрсеткіш жоғары болмауы мүмкін

мСОӨЖ сұрақтары 7:

СОӨЖ сұрақтары 13:

1.Англияның вокал және вокалдық –аспаптық жанрлары. Мадригал.

2.Джона Дауленд шығармашылығы. Театр музыкасы.

3.Неміс орган мектебі және оның көрнекті өкілі Дитрих Букстехуде.

Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, с.319-323; с.352-354

Сабақтың өту түрі: Конспект бойынша қысқаша жауап

Әдістемелік нұсқаулар: а) СОӨЖ қысқаша конспект ретінде тек негізгі ақпаратты енгізіп дайындалады

б) СОӨЖ-да студент қажетті материалы бар дайын конспектілермен келіп, ондай болмаған жағдайда, баллдық көрсеткіш жоғары болмауы мүмкін

мСОӨЖ сұрақтары 7:

СОӨЖ сұрақтары 14:

1.Гендель өмірінің ағылшын кезеңі -- шығармашылығының шыңы.

2.Қолтаңбасы. Мелос. Гармония. Фактура.
Әдебиет:

Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, с.360-373

Сабақтың өту түрі: Конспект бойынша қысқаша жауап

Әдістемелік нұсқаулар: а) СОӨЖ қысқаша конспект ретінде тек негізгі ақпаратты енгізіп дайындалады

б) СОӨЖ-да студент қажетті материалы бар дайын конспектілермен келіп, ондай болмаған жағдайда, баллдық көрсеткіш жоғары болмауы мүмкін

мСОӨЖ сұрақтары 7:

5. 
   Пассиондардағы биік философиялық тұғыр.
   
6. 
   Образ. Идея.
   
7. 
   Стиль. Әуен.
   
8. 
   Ырғақ. Гармония.
   

Розеншильд К.К. История зарубежной музыки, Москва, с.444-452; 417-430

Сабақтың өту түрі: Конспект бойынша қысқаша жауап

Әдістемелік нұсқаулар: а) СОӨЖ қысқаша конспект ретінде тек негізгі ақпаратты енгізіп дайындалады

б) СОӨЖ-да студент қажетті материалы бар дайын конспектілермен келіп, ондай болмаған жағдайда, баллдық көрсеткіш жоғары болмауы мүмкін

мСОӨЖ сұрақтары 7:

СОӨЖ-на арналған әдістемелік нұсқаулар:

• 
  Конспектілер тезис ретінде орындалады, яғни нақты және қысқаша композитор шығармашылығындағы негізгі қасиеттер: стиль, негізгі бағыт (жанр) ескеріледі.
  
• 
  Қандай да болмасын тарихи ахуал жөнінде мәлімет жазғанда сол елдің ұлттық дәстүрі мен менталитетін айқындайтын өнері жөнінде толық жазған жөн.
  

1. 
   Аль-Фараби және музыка
   
2. 
   Қорқыт мұрасы
   
3. 
   А.В.Затаевичтың этнографиялық еңбектері
   
4. 
   Қазақ музыкасындағы сарын ұғымы.
   
5. 
   Қазақтың ғұрыптық, тұрмыс-салт әндері.
   
6. 
   Біржан сал Қожағұлұлы.
   
7. 
   Ақан сері Қорамсаұлы -- Арқа орындаушылық дәстүрдің негізін өалаған әнші-коипозитор.
   
8. 
   Мұхит Мералыұлы мұрасы және мектебі.
   
9. 
   Әсет Найманбайұлы.
   
10. 
    Абайдың музыкалық туындылары
    
11. 
    Жетісу дәстүрін ұстанған әнші Кенен Әзірбаев.
    
12. 
    Батысқазақстандық төре күйлерінің негізін қалыптастырушы Дәулеркерей Шығайұлы .
    
13. 
    Күй өнерінің реформаторы Құрманғазы
    
14. 
    Қазақ музыкасындағы Е.Г:Брусиловский дәуірі
    
15. 
    А.Қ. Жұбанов және қазақ музыка мәдениетінің даму бағыттары
    
16. 
    М.Төлебаевтың шығармашылық келбеті.
    

1. Бет саны - 8-ден кем емес баспа бетімен , (шрифт –14, аралық қашықтық (1,5)

2. Рефераттың титульді беті стандарты келеді

3. Рефераттың бірінші бетінде жоспар және соңғы бетінде пайдаланылған әдебиеттер тізімі міндетті түрде болуы қажет.

4. Баяндама 10 беттен кем болмауы керек.
Музыкалық материалды орындау үшін қойылатын талаптар:

1. Ноталық текстті дұрыс орындау

2.Көлемі - фрагменттердің саны бестен кем болмауы керек
СӨЖ тақырыптары:

2. 
   Көне заманғы музыканың даму кезеңдері. (конспект)
   
3. 
   Аль Фараби заманындағы музыкалық аспаптар (конспект+жауап)
   
4. 
   Орта ғасырдағы қазақ музыкасы (конспект)
   
5. 
   . (конспект+жауап)
   
6. 
   Көне Грецияның саз теориясы.(конспект)
   
7. 
   Грек музыкасының құлдырауы(конспект+жауап)
   
8. 
   Көне Рим музыкасы.(конспект)
   
9. 
   Тропари. (конспект+жауап)
   
10. 
    Гимн.(конспект)
    
11. 
    Роман Сладкопевец(конспект+жауап)
    
12. 
    Иоанн Дамаскин.(конспект)
    
13. 
    Батыс-еуропа музыкасы, халық шығармашылығы (конспект+жауап)
    
14. 
    Көшпелі музыканттар.(конспект)
    
15. 
    в Германиядағы миннезингерлер (конспект+жауап)
    
16. 
    Қалалық музыкалық өмір.(конспект)
    
17. 
    Кондукт, мотет(конспект+жауап)
    
18. 
    Шіркеулік полифония.(конспект)
    
19. 
    Қатаң стиль(конспект+жауап)
    
20. 
    Гийома де Машо шығармашылығы.(конспект)
    
21. 
    Клеман Жаннекен -- chanson өнерінің шебері (конспект+жауап)
    
22. 
    Италияның 17ғ.-.18 ғ.басындағы музыкасы.(конспект)
    
23. 
    Италиядағы тарихи ахуал 17-18 в. (конспект+жауап)
    
24. 
    Неаполитан опера мектебінің Bel cantoсы және А.Скарлаттидың «симфониялары».(конспект)
    
25. 
    Джироламо Фрескобальди -- итальян орган мектебінің негізін қалаушы (конспект+ответ)
    
26. 
    17ғ. Италиядағы скрипкалық өнер. Арканджело Корелли.(конспект)
    
27. 
    Арканджело Кореллидың соната және concerti grossi (конспект+жауап)
    

1. 
   Джузеппе Тартини –падуан скрипка мектебінің негізін қалаушы конспект)
   
2. 
   Вивальди концерттері. Вивальди шығармашылығындағы бағдарламалық . (конспект+жауап)
   
3. 
   Фан Филипп Рамо – клавесинист .(конспект)
   
4. 
   17ғ.- 18ғ. басындағы Испан музыкасы (конспект+жауап)
   
5. 
   Сарсуэла және тонадилья - 18ғ. испан әндері .(конспект)
   
6. 
   18ғ. испан музыкалық театры (конспект+жауап)
   
7. 
   Генри Перселл – ағылшын «Орфейі» (конспект)
   
8. 
   Опера «Дидона и Эней» - вершина творчества Г.Перселл шығармашылығының шыңы (конспект+жауап)
   
9. 
   Гендель шығармашылығындағы полифония (конспект)
   
10. 
    Гендель концерттері. (конспект+жауап)
    
11. 
    Гендель шығармашылығындағы пленэрлық жанрлар.(конспект)
    
12. 
    Аспаптық өнер. Орган жанрлары. (конспект+жауап)
    
13. 
    Клавир жанрлары. Сюита-партита (конспект)
    

- білімді бағалау схемасы

Барлық семестр уақытында 2 рубеждік бақылау (7-ші – 15 – ші жұмада). Студенттердің үлгерімі бақылау уақытында максимальді көрсеткіш 60% құрайды. Семестр аяғында сабақ пәні бойынша емтихан өтеді. Максимальді көрсеткіш 40% құрайды. Екеуін қосқанда 100% құрайды. Емтихан тест түрінде, курсты теориялық және практикалық материалды қамтитын 30 сұрақтан тұруы керек.

Барлық семестр уақытында 2 рубеждік бақылау (7-ші – 15 – ші жұмада). Студенттердің үлгерімі бақылау уақытында максимальді көрсеткіш 60% құрайды. Семестр аяғында сабақ пәні бойынша емтихан өтеді. Максимальді көрсеткіш 40% құрайды. Екеуін қосқанда 100% құрайды. Емтихан тест түрінде, курсты теориялық және практикалық материалды қамтитын 30 сұрақтан тұруы керек.


12. Сабақтағы бағдарламалық және мультимедиялық сүйемел

Аудиокассетадағы жазбалар, CD, МП-3. Кәсіби және халық музыкасынан үзінділер. «Вокал және аспаптық өнер» кафедрасы, № 4 корп., ауд №211 ауд.

№ 4 корпус, № 300, 211, аудитория

Емтиханға дайындық кезінде қойылатын сұрақтар:

1.Шығыс елдерінің көне музыкалық мәдениеті.

2.Ежелгі Греция музыкасы

3.Көне Рим музыкасы

4. Ортағасырлық музыка

5.Араб музыкасы

6.Музыка Византиия музыкасы

7. Славян халықтарының музыкасы.

8.Батыс еуропа музыкасы. халық шығармашылығы

9. XIV-XVI ғ.ғ. музыкалық мәдениет

10. Шіркеу полифониясы

11. Қатаң стиль

12. Ренессанс кезіндегі француз музыкасы

13. XV-XVII ғ. («Алтын ғасыр») испан музыкасы

14.Ренессанс дәуіріндегі нидерландтық музыка

15.Нидерландтық қатаң стиль

1. 
   XVII-б.XVIII ғасырдағы Италиядағы музыка
   
2. 
   Клаудио Монтеверди –ұлы итальян композиторы
   
3. 
   Алессандро Скарлатти –неаполитан опералық мектептің көрнекті өкілі
   
4. 
   Джузеппе Тартини –падуан скрипка мектебінің көшбасшысы
   
5. 
   XVII ғ. итальян және француз аспаптық өнер
   
6. 
   Жак Шамбоньер –француз клавесин мектебінің негізін қалаушы
   
7. 
   Франсуа Куперен –француз клавесин мектебінің ғұлама шебері
   
8. 
   Вивальди концерттері. Вивальди шығармашылығындағы программалық концерт жанры.
   
9. 
   Жан Филипп Рамоның опералық шығармашылығы.
   
10. 
    XVII ғ. француз вокал музыкасы
    
11. 
    Жан Батист Люлли –XVII ғ. 70-шы жылдарындағы француз опера және балет театрының негізін қалаушы театра.
    
12. 
    XVII -.XVIII ғ. басындағы испан музыкасы
    
13. 
    XVIІ-XVIII ғ. Англия және Германиядағы музыкалық өнер
    
14. 
    Генри Перселл –ағылшын «Орфейі».
    
15. 
    Ұлы неміс композиторы Георг Фридрих Гендель –оратория жанрының негізін қалаушы.
    
16. 
    Иоганн Себастьян Бах– ұлы неміс композитор-философы, композитор-әлемдік музыка өнерінде полифония стилін орнықтырушы
    

Тесттік тапсырмалар:

Преподаватель