Бас редактор Байжуманов М. К
жүктеу/скачать 9,41 Mb. Pdf көрінісі
|
pub2 167
| В статье дается оценка загрязнения, экологического состояния и механического состава
почв города Семипалатинска. Изучение и анализ почвенного состава. Экологическая деятельность почв связана с ее химическими, физическими и биологическими особенностями. В Восточно-Казахстанской промышленной зоне с техногенным повреждением почвенного покрова загрязняется токсичными химическими веществами. Когда человек впервые начал использовать землю в земледелии, понятие о почве не было, почва сформировалась как земля. Это простое понятие, которое потребовалось несколько тысяч лет, так как проблемы, возникшие в последнее столетие перед человечеством, тогда не было. В последние века в некоторых регионах голод, недостаток земли, эрозия, засуху, снижение плодородия почв и другие стали уделяться внимание почве для решения таких проблем. Ключевые слова: почва, эрозия, сухость, экологическая. ECOLOGICAL STATE OF SOILS OF SEMIPALATINSK REGION G. Kabyshevа, B. Imamovа, R. Ashkeeva, A. Murzalimova The article assesses the pollution, ecological state and mechanical composition of the soils of the city of Semipalatinsk. Study and analysis of soil composition. Ecological activity of soils is connected with its chemical, physical and biological features. In the East Kazakhstan industrial zone with technogenic damage to the soil cover is contaminated with toxic chemicals. It is also written about radioactive contamination. When people first began to use land for agriculture, there was no concept of soil, and soil was formed as a concept of land. This simple explanation would have taken several thousand years, for the problems that had been born to humanity in the last hundred years were not there at that time. In recent centuries, attention has been paid to the soil to solve such problems as famine in some regions, lack of land, erosion, dryness, reduced soil fertility, and so on. Key words: soil, erosion, dryness, environmental. ISSN 1607-2774 Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің хабаршысы № 4(92)2020 216 ҒТАХР: 32.61.11 М.Н. Нұриманов, Ж.К. Кабышева, А.К. Мурзалимова, Р.У. Ашакаева Семей қаласының Шәкәрім атындағы университеті СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШЫҒЫС КЕНТІ ТОПЫРАҒЫНЫҢ ҚҰРАМЫН ТАЛДАУ Аңдатпа: Мақалада Семей қаласының топырағының химиялық құрамын зерттеу барысында далалық кезеңде топырақ қазып алынды. Қаланың Шығыс кентінен топырақтарын салыстыру мақсатында химиялық құрамы анықталды. Зерттеу нысаны ретінде алынған Шығыс кентінен топырақ сынамалары алынды. Ең алдымен аталмыш нысандардың топырақ жамылғысының қолайлы тұсы таңдалып алынды. Топырақтың ластануы қоршаған ортаға қауіпті, өйткені улы заттар қоректік тізбек арқылы топырақтан өсімдікке, өсімдіктен жануарға, жануардан адам организміне түседі. Қалыпты табиғи жағдайда топырақта болып жатқан процестердің бәрі тепе-теңдікте болып, онда өздігінен тазару процестері жүріп жатады. Адамның шаруашылық қызметінің дамуы барысында топырақ құрамының өзгеруі, тіпті бұзылуы жүріп жатыр. Қазіргі таңда планетадағы әрбір адамға бір гектарға жетер-жетпес айдалатын егістік жерден келеді. Түйін сөздер: орта, табиғат, топырақ, сынама. Зерттеу мақсаты: Бекітілген нысандар бойынша топырақ үлгілерін алып, олардың химиялық құрамын анықтау. Зерттеу әдісі: конверт әдісі. Зерттеу нысаны: Шығыс кенті Құрал − жабдықтар: күрек, метраж (өлшегіш), сынамаларды салатын қорапшалар және таразы. Зерттеу нысаны ретінде алынған Шығыс кентінен топырақ сынамалары алынды. Ең алдымен аталмыш нысандардың топырақ жамылғысының қолайлы тұсы таңдалып алынды. Одан кейін қажетті құрал-жабдықтарды дайындап зерттеу орынын дайындадық. Шығыс кентіндегі топырақ сынамалары конверт әдісімен алынды. Ең бірінші сынама алатын жерді өлшеп алынғаннан кейін, күрек бойымен яғни (20 см) қазылып алынды. Сынамалар 4 нүктеден қазылып алынды. Әрбір сынаманы А,В,С,D,E әріптерімен белгіледік. Әрбір нүктеден 650-700 г топырақ сынамалары алынды. Нүктелердің арақашықтығы 4-2 м қашықтықта болды. Топырақтағы химиялық элементтердің мөлшеріне қарай бірінші орында О мен Sі, екінші Al мен Fe, үшінші Са мен Mg, солардан кейін Na, K т.б. элементтер орналасқан. Топырақтың химиялық құрамы өзін түзген тау жыныстарының химиялық құрамынан айырмашылығы көрінеді. Зерттеудің сынақ түрі: рентгенді – спектрлі талдау әдісімен жүргізіліп зерттелді. Рентгенді – спектрлі талдау – тау жыныстарынан дайындалған тексерме ұнтақтарына кіретін элементтердің өте аз мөлшерін анықтап, олардың сандық өлшемін нақтылайтын талдау тәсілі. Бұл тәсіл әрбір химиялық элемент атомы арнаулы жағдайларда ұзындығы тек өзіне ғана тән рентген сәулелерін бөліп шығара алатындығына негізделген . Жалпы алғанда, Семей қаласының топырағы қатты фазасы оның табиғи көлемінің 50- 60%-ін алады. Зерттеулерге сүйенсек топырақтың құрамында 45-ке жуық химиялық элементтер болады. Сонымен қатар, физикалық құрамы орналасу аймағына, көлеміне, су ауа өткізгіш қасиетіне байланысты болып келеді. Сол себепті Шығыс кентінің топырақ сынамаларының химиялық құрамы төмендегі кестеде көрсетілген. Қаланың Шығыс кентінде топырақтың ластануы автокөліктен шыққан газдар және ауыл шаруашылығының әсерінен болуы мүкін. Ауыл шаруашылығы әсерінен адамдардың тұрмыс қалдықтарын төгу және көму жұмыстары арқылы топырақ қабаты ластанады. Ластанған жерлер мен бүлінген топырақты қалпына келтіру және биологиялық рекультивация құнарлылығын арттыру жағдайында топырақты қорғау керек болады. Топырақ жамылғысын қорғау және оны тиімді пайдалану топырақта оған тән емес физикалық, химиялық немесе биологиялық агенттердін болуын немесе ол агенттердің қажетті орташа жылдық деңгейден асып түсуін топырақ ластануы дейді. Топырақ ластануының мынадай түрлері бар: минералды техногенді қалдықтармен ластану; улы органикалық және бейорганикалык қосылыстармен ластану; радиоактивті заттармен ластану. Топырақтың ластануы қоршаған ортаға қауіпті, өйткені улы заттар қоректік тізбек ISSN 1607-2774 Вестник Государственного университета имени Шакарима города Семей № 4(92) 2020 217 арқылы топырақтан өсімдікке, өсімдіктен жануарға, жануардан адам организміне түседі. Қалыпты табиғи жағдайда топырақта болып жатқан процестердің бәрі тепе-теңдікте болып, онда өздігінен тазару процестері жүріп жатады. Адамның шаруашылық қызметінің дамуы барысында топырақ құрамының өзгеруі, тіпті бұзылуы жүріп жатыр. Қазіргі таңда планетадағы әрбір адамға бір гектарға жетер-жетпес айдалатын егістік жерден келеді (кесте 1). Кесте 1 − Шығыс кентінің топырақ сынамаларының химиялық құрамы № № үлгі Сынамаларды іріктеу күні Сынамалардың атауы Сынамаларды алу нүктесі Химиялық құрамы, % 1 2100 15.04.15 А топырағы Шығыс кенті O-50,45 Na-3,29 Mg-2,28 Al-7,89 Si-25,37 K-3,09 Ca-2,99 Ti-1,42 Fe-6,89 Cl-1,29 2 2101 15.04.15 В топырағы Шығыс кенті O-50,09 Na-1,96 Mg-2,09 Al-9,19 Si-25,29 K-2,73 Ca-3,27 Ti-1,92 Fe-8,16 Te-1,29 3 2102 15.04.15 С топырағы Шығыс кенті O-50,46 Na-2,28 Mg-2,12 Al-7,99 Si-26,10 K-3,21 Ca-3,81 Ti-0,93 Fe-7,18 4 2103 15.04.15 D топырағы Шығыс кенті O-47,29 Na-2,38 Mg-3,19 Al-9,50 Si-24,33 S-0,94 K-3,63 Ca-3,55 Ti-0,87 Fe-8,86 Cl-1,79 5 2104 15.04.15 Е топырағы Шығыс кенті O-51,23 Na-2,65 Mg-2,74 Al-7,66 Si-25,89 S-1,36 K-2,94 Ca-3,65 Fe-7,88 Cl-1,23 Кестелерді қорыта келгенде, сынамаларды алу уақытына байланысты және сынаманы алу нүктесіне байланысты топырақтың химиялық құрамы салыстырмалы түрде өзгеруде: Шығыс кенті топырағындағы оттегінің үлесі − O − 50,45% (15.04.18 ж), O − 48,79% (20.07.18ж), O − 50,08% (22.10.18 ж); натрийдың үлесі – Na − 3,29% (15.04.18 ж), Na − 2,95% (20.07.18ж), Na − 2,52% (22.10.18 ж); магнийдың үлесі – Mg − 2,28% (15.04.18 ж), Mg − 2,21% ISSN 1607-2774 Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің хабаршысы № 4(92)2020 218 (20.07.18ж), Mg − 1,80% (22.10.18 ж) яғни екі аймақтың топырақ құрамдарындағы химиялық элементтердің үлесі әр түрлі мөлшерде екені байқалды. Қорыта келе топырақты құнарландырудың шаралары Шығыс кенті нысанында өндіріс аумақтарымен жол тораптарына когалдандыру жұмыстарын жүргізу. Сонымен қоса осы аймақта топырақ құрамын арттыратын тыңайтқыштарды 2 мезгіл қолданып жүзеге асыру. Мәселен, күзгі сенбіліктер ұйымдастырып залал қаупі бар территорияның топырағын қалыпты жағдайда ұстау үшін сол топырақтың құнарлылығын арттыратын минералдарды себу жұмыстары; және көктемде де жүзеге асыру; топыраққа биополимерлер себу. Топырақтың құнарлылығын сақтайтын ағаштар мен өсімдіктерді өсіру; (мүк, шымтезек). Топырақ құнарлылығын арттыру шараларының көптеген әдістері мен тәсілдері зерттеліп, іс жүзінде қолданылып келеді. Олар: тиімді мөлшерде органикалық және минералды тыңайтқыштарды қолдану; қышқыл топырақтарға әк, кебірлерге гипс шашу; түрлі құралдар мен топырақты өңдеу жүйесі; топырақты суару немесе құрғату; көпжылдық шөп егу; ауыспалы егіс жүйесін қолдану. Әдебиеттер 1. Панин М.С. Экология почв. Алматы, 2008. − 41-42 л 2. Белобров.В.П., и др. География почв с основами почвоведения. 2004. 97 – 99 стр 3. Жамалбеков Е.У.; Бильдебаева Р.М., Бигалиев А.Б. Жалпы топырақтану/ Алматы, 2001. – 156-169 бет 4. Қабышева Ж.К. Топырақтану / Алматы, ЖШС РПБК «Дәуір», 2013. − 160 бет 5. МЕМСТ 11.4.3.01-83. «Табиғатты қорғау. Топырақ. Сынама алудағы жалпы талаптар». 6. МЕМСТ 11.4.4.02-84. «Табиғатты қорғау. Топырақ. Химия-лық, бактериологиялық және гельминтологиялық сараптама үшін сынам дайындау мен алу әдістері». АНАЛИЗ СОСТАВА ПОЧВЫ ВОСТОЧНОГО ПОСЕЛКА СЕМЕЯ М.Н. Нуриманов, Ж.К. Кабышева, А.К. Мурзалимова, Р.У. Ашакаева жүктеу/скачать 9,41 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|