Бастауыш сыныпта ќазаќ тіліндегі туынды тїбірлердіѕ ќўрылымы
жүктеу/скачать 261,5 Kb.
|
Дип.-Сөздің-морфологиялық-құрылымы
| Ә) Негіз түбірлер.
Негізгі морфемалардың бір түрі-түбір негіздер. Түбір негіздерге Қ.Жұбанов мынадай анықтама береді: "Сөздің түп мағынасын беретін бөлшегін түп бөлшек немесе түбір дейміз" (Жұбанов, 1966, 151). Түбір негіздер сөздің құрамында әрі түбір, әрі негіз дәрежесінде қолданылатын, бірнеше туынды негіздердің, туынды сөздердің негізгі ұйтқысы болатын түбір морфемалар. Олар сөз құрамын байытуға актив қатысатын, жаңадан сөз тудырып, туынды негіздерге ұйытқы болатын тірі тұлғалар. Мысалы, бас - деген сөзден бас-та, бас-тық, бас-шы, баспа деген төрт түрлі сөз жасалып түр. Сол сияқты бір -деген сөз бір-аз, бір-ер, бір-лік, бір-ік тәрізді туынды сөздерге негіз болып түр. Негіз түбірлер өздеріне тән лексика-грамматикалық мағыналарына қарай әр түрлі заттар мен құбылыс, болмыс атауларының есімі: заттың алуан түрлі қасиеті, сындық, сандық белгісі түрінде және әр алуан іс-әрекет, қимыл қозғалысты білдіретін сөздер болып келеді де әр түрлі сөз таптарына тән болады. Мысалы: бар, бас, ор, өн етістік болса ақ, көк сын есім сөздер тобына жатады. Негіз түбірлердің әр түрлі дыбыстық құрамда айтылған бірнеше түрін көрсетуге болады. СГ-екі дыбысты, ашықбуынды: су-ғар, су-са, су-сы. ГС-екі дыбысты, тұйық буынды: аз-ды, аз-ла, аз-нақ. СГС-үш дыбысты, бітеу буынды: тіз-іл, бар-лық. ГСС-үш дыбысты, түйық буынды: арт-ынша, ерт-ті. СГС-үш дыбысты, екі буынды: ара-сы, ата-сыз. ГССГ-төрт дыбысты, екі буынды: ақса-қ. СГСГС-бес дыбысты, екі буынды: боғаз, боғун, бөрік. Бес дыбысты боғаз, боғұн сөздерінің боғ-аз, боғ-ұн болып бөлшектелетіні айқын. Осындағы боғ - деген не? Біздің ойымызша, боғ -қазіргі қазақ тіліндегі "Боғын пышақтады" деген фразаның құрамында айтылатын боғын сөзінің боғ түбірімен тектес. Бұл фразалық тіркес-күнделікті өмірде жиі қолданатын өткір сөз өрнектердің бірі. І.К.Кеңесбаевтың "Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі" атты күрделі еңбегінде "Боғын пышақтады" деген фразаға "өтіп кеткен іске өкініп, қап деп, шала бүлініп қалу" (Кеңесбаев, 1974, 120) деген анықтама берілген. Бау сөзі баулау, баулы, баулық сөздерінің жасалуына негіз болып тұр. Ал, бағыну, бағыныш дегендегі боғ-тұлғасы өлі түбір қатарына жатады. Қазақ тілінде "Басы байлы" деген фраза мен "көз баушы" деген "байлау" ұғымымен байланысты сөз тіркесі бар. Осындағы байлы сөзінің бай-түбір тұлғасы, біздің ойымызша, жоғарыда аталған байла, байлам, байланыс сөздерінің құрамындағы бай-тұлғасымен тектес. Баушы сөзінің негізгі бау болғанымен, түпкі түбірі -ба- яғни ба түбіріне -у қимыл атауының жұрнағы, оған -шы зат есім тудырушы жұрнақтың жалғануы арқылы жасалған. (Ибатов, 1983, 78). Сондай-ақ қазіргі қазақ тілінде "бармасаң-бадал" деген карғыс бар. Осындағы бадал сөз құрамы жағынан ба-да-л деген бөлшектерден тұрады. (Ибатов 1966). Мұндағы ба -түпкі өлі түбір, ал -да қосымша - қазіргі тілімізде актив қолданылатын есім түбірден етістік тудыратын -ла, -ле, -да, -de, -ma, -me жү-рнақтарының бір варианты. Сөз соңындағы -я ырықсыз етістігінің көрсеткіші. Мәселен, ұстамды деген туынды түбір сын есімді талдап көрейік. ¥с-та-м-ды, ұс-түпкі түбір, -та-етістік тудырушы жұрнақ, -м-етістіктен есім сөз тудырушы, -да-есім сөзден есім сөз тудырушы өнімді жұрнақ. Б) Туынды шүбірлер Туынды түбірлер деп сөздің негіз түбіріне әр түрлі сөз тудырушы жұрнақтар қосып айту арқылы жасалған туынды сөздерді (туынды түбірлерді) айтамыз. Туынды түбірлер құрамы жағынан әр түрлі болып келеді. Олардың әр түрлілігі, негізінде, негіз түбірлердің шүбалыңқы немесе ықшамды тұлғалы болып келуіне байланысты. Мысалы егер туынды түбірлер СГ, ГС тұлғалы негіз түбірден жасалса, туынды негіздер -й- уын (йу-ын), унда - (ун-да) деген сияқты ықшамды тұлғада болады да СГС, ГСГ сияқты негіз түбірлерден жасалса шүбалыңқы айтылады. Туынды түбірлер негіз түбірлердің барлық түрінен бірдей актив түрде туындап жасала бермейді. Мысалы, СГС, ГСГ сияқты негіз түбірлерден көбірек жасалса, СГСГСГ, СГССГС сияқты негіз түбірден мүлде жасалмайды деуге болады. Туынды түбірлер негіз түбірлерге әр алуан сөз тудырушы аффикстер қосып айту арқылы жасалатын болғандықтан, сол аффикстердің түбірге бір рет немесе үстемелеп бірнеше рет қосылып айтылуына байланысты бір жұрнақты, екі жұрнақты, үш жұрнақты, төрт жұрнақты болып бірнеше түрге бөлінеді. Ондай туынды түбірлердің әрқайсысының өзіне тән ерекше құрылым жүйелері бар. (Ибатов, 1983, 80). Бір жұрнақты туынды негіздер. Бұлардың саны екі, үш, төрт жұрнақты туынды негіздерге қарағанда сан жағынан өте көп. Өйткені бір жұрнақты туынды негіздер өзінен басқа көп жұрнақты туынды негіздердің бәрінің алғашқы негізі болып келеді. Көп жұрнақты туынды негіздердің бәрі сол бір жұрнақты туынды негіздерден тарайтын болады. Негіз түбірлерге әр алуан жаңадан сөз тудырушы жұрнақтарды қосып айту арқылы пайда болған бір жұрнақты туынды негіздердің құрылым жүйесі негіз түбірлерге қарағанда басқаша болып келеді. Ол өзгешелік, негізінен бір жұрнақты туынды негіздердің жасалуына ұйытқы болған негіз түбірлердің тұлғасы мен оларға қосылып айтылған әр түрлі сөз тудырушы жұрнақтардың сипатымен тікелей байланысты. Бір жұрнақты туынды негіз құрамы жағынан 3,4,5,6,7,8,9, дыбысты болып келеді де, бірнеше түрлі түр-тұрпат, тұлғада айтылады. Үш дыбысты туынды негіздер екі дыбысты СГ, ГС негіз түбірлерге жаңадан сөз тудырушы бір дыбысты С,Г жұрнақтар қосып айту арқылы жасалған. ГС + Г —а: ата, аша Төрт дыбысты туынды негіздердің дыбыстық құрамы бір Г, екі ГС, СГ, үш СГС, ГСГ, ГСС дыбысты негіз түбірлерге дыбыстық құрамы жағынан бір Г, С екі ГС, СГ үш СГС дыбысты болып келетін жұрнақтарды қосып айту арқылы жасалған. Г + СГС о+нар ГС + ГС ар уқ, өл + уғ, ар - ық, ГС + СГ ас - ра, СГС + Г бур - а, соң - ы, СГС + С сүр - т, тар - т, ГСГ + С ары - қ, ора - м. ГСС + С орт - а, бұл сөздің түбірі. - орын, бірақ соған қарамай, ол түбір бұдан былай - ы дыбысын қоспай айтылатындықтан, ГСС түрінде алынатындықтан, ГСС түрінде алынады. Бес дыбысты туынды негіздер дыбыстық құрамы екі, үш, төрт дыбысты негіз түбірлерге дыбыстық құрамы жағынан бір, екі, үш дыбысты болып келетін жұрнақтарды қосып айту арқылы жасалған. Мысалы, СГ+СГС, су-ғар, су-сыз, ГС+СГС, ер-лік, ес-сіз, ор-сыз, СГ+ГС қон-ақ, сол-ақ, СГС+СГ, қал-ғу, сыр-ма, СГСС+Г қорқ-у. Алты дыбысты туынды негіздердің де бірнеше орналасу жолы бар. Мысалы, СГС+ГСГ, күн+діз, жол+дас, жан+сыз, ГСГ+СГС, ана-сыз, оқы-мақ, СГСС+ГС: қайт-ар, бұйр-ық. Жеті дыбысты туынды негіздер СГС+СГСГ, бол-мачы (таусылмайтын) ГСС+СГС+ арт-қару СГССГ+СГ белгі-лі. Сегіз дыбысты туынды негіз: СГССГ+СГС: қайна+мақ СГССГС+СГ: жұлдыз-шы. Тоғыз дыбысты туынды негіздер: СГССГС+СГС: жалғыз-дық байлау-сыз. Екі жұрнақты туынды негіздер. Екі жұрнақты туынды негіздер бір жұрнақты туынды негіздерге тағы да екінші рет сөз тудырушы жұрнақтар қосылып айтылу арқылы жасалған. Төрт дыбысты туынды негіздер. Мұндай туынды негіздер бір жұрнақты үш дыбыстық негіздерге бір дыбысты (С) жұрнақ қосып айту арқылы жасалады. Мысалы, ГАГ+С (ГА+Г+С): ата+қ, ата+н. Бес дыбысты туынды негіздер. Мысалы, ГССГ+С (ГС+СГ+С) ал-да-н, ой-на-с. Алты дыбысты туынды негіздер Мысалы, СГСГ+СГ (СГ+СГ+СГ) жи-на-қы ГСС+СГС (ГС+С+СГС) ұя-л-шақ СНССГ+С (СГС+СГ+С) кұр-ға-қ. Жеті дыбысты туынды негіздер Мысалы, ҒСГС+СГС (ГС+СГ+СГС) ұр-ын-шақ. Сегіз дыбысты туынды негіздер Мысалы, СГ ССГ+СГС (СГС+СГ+СГС) бол-жа-ғыш СГСГС+СГС (СГС+ГС+СГС) біл-ім-паз. Тоғыз дыбысты туынды негіздер Мысалы, СГССГС+СГС (СГС+СГС+СГС) бой-шаң-дау ГСГСГС+СГС (ГСГ+СГС+СГС) ашу-лан-шақ. Он бір дыбысты туынды негіздер Мысалы, СГСГССГС+СГС (СГСГС+СГС+СГС) көңіл-сіз-дік, намыс-қой+лау Осындай формада үш жұрнақты, төрт жұрнақты туынды негіздер де жасалады. Үш жұрнақты туынды негіздерге, мысалы, біл-ім-сіз-дік, өс-ім-тал-дық, су-ар-ма-лы деген сөздер жатады. Егер дыбыстық құрамына қарай саралай отырып үлгілесек он бес шақты түрлі жолмен жасалады. Ал төрт жұрнақты туынды негіздер тілімізде сирек кездеседі. Жасалу жолы бар-жоғы екі-ақ түрлі. Мысалы, бір жұрнақты сөздерге: а) есім түбірлі — қой/шы, құ-рал, тәрбиелі; э) етістік түбірлі - жуын, өс/ім, біл/гір, тара/н т.б. Екі жұрнақты сөздерге: а) есім түбірлі — шаруа-қор-лық, сөз-/й/-ле-уік; о) етістік түбірлі: бол-жа-ғыш, жұм-ыс-кер т.б. Үш жұрнақты. сөздерге: а) есім түбірлі - дау-рық-па-шыл: ә) етістік түбірлі -кел-іс-ім-сіз т.б. Төрт жұрнақты сөздерге: бас-қар-ма-шы-сыз т.б. жүктеу/скачать 261,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|