Бастауыш сыныпта сын есімді оқыту. Жұмыстың жалпы сипаты 1-3 І. Кіріспе ІІ. Негізгі бөлім

Керісінше, «бір зат есімге көп сын есім» ойыны.

ажарлы

- Сын есімнің қандай түрлерін өттік?

- Туынды сын есім қалай жасалады?

- Негізгі және туынды сын есімнің айырмашылығы неде? Мысал келтір.

Әр оқушы осы сұрақтарға жауап береді, сын есімнің ержесі мен сұрақтарын айыра берулері керек. Өз ойлары мысалдар келтіріп, сұрақтар қойып, өткен жаңа сабақты қорытындылап кетеміз, оқушыларға жалау, машина, қоян, сәбіз, жапырақ, түлкі т.б.суреттері үлестіріп беріп, осы сурет бойынша заттың түр-түсін айыру үшін сөйлем құр деп тапсырылады. Қай бала тез, дұрыс сөйлем құрап, бұл сөйлемдегі заттың түсін білдіретін сөздердің сын есім болатынын түсіндіріп, қандай сұраққа жауап беретінін айыра алса, ұтқан болып шығады.

Мысалы, сурет бойынша оқушылар мынадай сөйлемдер ойлап табуға тиісті.

Ту Қара торғай

Көгілдір ту Қара торғайға

Желбіреді Ұя жасадық

Машина Қоян

Бақытжан жеңіл Сұр қоян

Машинаға мінді Қашты

Мамам қызыл Жапырақ

Алма әкелді Күзде жапырақ

Алма Сары түске боялды.
VІ. Үйге 388-жаттығуды жазып келу тапсырылады.

VІІ. Оқушылардың берген жауаптарына қарай бағалау.

Қандай? қай? сұрақтарына жауап беретін сөздерді оқыту.

1.Сын есімді грамматикалық тұрғыдан сөз табы ретінде таныту

2.Заттардың жалпы сын, сапалық белгілерін топтап айыруға үйрету.

3.Белгілі бір нақты заттың әрі алуан қасиеттерін көрсетіп, сипаттап айтуға баулу.

4.Сын есімді ауызекі және жазбаша сөйлеу тілдерінде мағынасына қарай дәл таңдап қолдана білу дағдыларын қалыптастыру. Қоршаған ортадағы құбылыстар мен заттардың әр алуан қасиеттерін, белгілерін бақылай білуге, байқағыштыққа үйрету.

Оқушылар заттың сынын білдіреті сөздермен 1-сыныптан бастап таныс. Ондай заттың сынын білдіретін сөздерге қандай? қай? Сұрақтары қойылатынын да біледі. 2-сыныпта оқушылардың сол ұғымдарда кеңейтіліп, сын есім сөз табы ретінде танытылуы тиіс.

Мысалы, мұғалім алмаың суретін көрсетіп, оның не екенін айтқызады дәмі, түсі, пішіні қандай екенін сұрайды, немесе қалың, жұқа кітаптарды салыстырады т.б. нәтижесінде заттың түрін, түсін, көлемін, дәмін тағы басқа сапа, белгілерін білдіретін сөздердің сын есім деп аталатынын біледі; оларға қандай? қай? деген сұрақтар қойылатынын ұғады.

Бұдан кейін сын есімдерді зат есімдерден қатыстырып айтуға үйрету жұмыстары жүргізіледі. Ондағы - сын есімдердің кез-келген зат есімнен тіркесе бермейтінін аңғарту. Оқулықтағы жаттығулардың бірқатары осы ұғымды бекітуге арналған. Мәселен 372-жаттығуда зат есімдердің алдына керекті сын есімдерді қойып жазу берілген. ... бәтеңке, ... тон, ...сай, ... айран, ... шие, ... көше.

Керекті сөздер: қалың, жылы, ащы, терең, кең. Ал тәтті 373-жаттығуда бұдан керісіше, берілген сын есімдерді зат есімдермен қатар қойып айту.

Бұдан кейін сын есімдерді зат есімдермен қатыстырып айтуға үйрету жұмыстары жүргізіледі. Ондағы мақсат сын есімдердің кез-келген зат есіммен тіркесе бермейтінін аңғарту. Оқулықтағы жаттығулардың бірқатар осы ұғымды бекітуге арналған. Мәселен 372 – жаттығуда зат есімдердің алдына керекті сын есімдерді қойып жазу берілген.

... бәтеңке, ... тон, ...сай, ... айран, ... шие, ... көше. Керекті сөздер: қалың, жылы, ащы, терең, кең, тәтті.

Ал 373-жаттығуда бұдан керісінше, берілген сын есімдерді қатар қойып айту.

Жуас, таз, биік, сұйық, жүйрік, ұзын. Үлгі: жуас ат, таза көрпе, биік тау,...

374-жаттығуда қандай? қай? Сұрақтарының орнына тиісті сын есімдер жаздырылып, оның қай өсзбен байланысып тұрғаны айтқызылады. Әселдің (қандай?) көйлегі бар. Мен (қандай) кітап оқыдым. Бізге (қандай) оқушылар көмектесті. Ауылда (қандай) үйлер көбейді. Керекті сөздер: қызыл, қызық, көп, биік.

375-жаттығулардың мақсаты балаларды бақылау, байқау қабілетін арттыру, бір заттың әр алуан белгісін аңғара білуге үйрету. Мәселен тақтай десек, оқушы жалпақ тақтай деумен шектеліп қоймай, оның қалың не жұқа, ұзын не қысқа екеніне көңіл аударуы тиіс. Сөйтіп бір заттың бірнеше белгісін білдіру үшін жоғарыдағы жаттығуы мынадай үлгіде орындатуды ұсынамыз:

Жалпақ

Тегіс

үлкен

жіңішке

ірі

Үлгі: үлкен үй, жаңа көйлек,...

Сын есім үнемі зат есімнің анықтауышы ретінде келе бермей, кейде сөйлем соңында келіп, сөйлемді аяқтап тұрғанын да аңғартуға мақсат етіледі.

381-382 жаттығулар осыған арналған. Көп нүктенің орнына зат есімнің алдыңғы сын есімдерді қойып жазу. Екі бағанды салыстырып, қай бағандағы сөздер-сөйлем, қай бағандағы сөздер-сөйлем емес екенін айту.

таза ауа ауа таза

ақ мақта мақта ақ

жазық дала дала жазық

жақсы бала бала жақсы

Сын есімге 8 сағат уақыт бөлінген, соған орай 32-жаттығу беріледі. Соның бәріне жеке тоқтатылып жатпай-ақ негізгі назар аударылатын мәселелерді баяндап өттік. Кейінгі жаттығулар сын есімге байланысты берілген ұғымды бекіте, кеңейте түсуді, сонымен бірге оқушылардың сөздік қорын молайтуды, белгілі бір затты сипаттай білуге үйретеді, айтылған белгілері бойынша суреттелген нәрсені тапқызуды, т.б мақсаттарды көздейді.

Ал енді сын есімді оқытуға арналған сабақ жоспары:

1. 
   Сабақтаң тақырыбы: сын есім.
   
2. 
   Сабақтың мақсаты: заттың түрін, түсін ажыратуға үйрету.
   

Оқушыларды көркемдеп сөйлеуге көркем етіп, әдемі етіп жазуға, әдемілікке кішіпейілділікке, адамгершілік - имандылыққа тәрбиелеу, эстетикалық тәрбие беру, оқушылардың қазақ тілінде мақалдық, шешен сөйлеуге, мәнерлеп оқуға машықтандыру.

1. 
   Кіріпе әңгіме. Оюлардың түрін көрсетіп:
   

• 
  Балалар , мыналар нелер?
  
• 
  Оюлар
  
• 
  Ою қай халықтың өнері?
  
• 
  Қазақ халқының
  
• 
  Ою не үшін керек?
  
• 
  Әсемдік үшін
  
• 
  Ою қандай жерлерде қолданылады?
  
• 
  Түс киізде, текеметте, ұлттық киімдерде қолданылды.
  
• 
  Ою қандай түстермен өрнектелген?
  
• 
  Көк, қызыл, сары, қара, күлгін, ақ түстрмен.
  
• 
  Заттың түсін білдіріп тұрған қай сөздер?
  
• 
  Қызыл, сары.
  

Жақсы ұл – еліне бас,

Жаман ұл – еліне қас.

-Заттың сынын білдіріп тұрған қай сөз?

- Жақсы, жаман.

Заттың түрін, түсін, сапасын, сынын білдіретін сөздерді сын есім дейміз. Сын есімге қандай? қай? деген сұрақ қойылады.

2. 
   Оқулықпен жұмыс
   

Ақ жүрекпен таза ақыл

Қылсақ адал еңбек

Бәрінен де сол мақұл-

Артқыға жол бермек.

Сен бола көр аққа жақ,

Болам десең адам.

Адал еңбек бере бақ,

Бассақ соған қадам.

3. 
   Тақтамен жұмыс.
   

Қоюланып тағы бұлт,

Жаңбыр жауды себелеп.

Жапырақты жамылып,

Бұғып қалды көбелек.

4. 
   Өздігінен жұмыс істеу.
   

1. 
   Өтірік сөз өрге баспас
   
2. 
   Жылы киім тәнді жылытар,
   

3. 
   Жалған сөз –жанға қас,
   

4. 
   Еріншек адамның ертеңі бітпес
   

Ту Қара торғай

Көгілдір ту Қара торғайға

Желбіреді Ұя жасадық

Машина Қоян

Бақыт жеңіл Сұр қоян қашты

Машинаға мінді Жапырақ

Алма Күзде жапырақ

Мамам қызыл Сары түске

Алма әкелді Болады.

ІІІ. Сабақтың мақсаты: а) Білімділік: сын есімнен алған теориялық білімін тиянақтау. ә) Дамытушылық: ақыл – ойларын, іскерлік, белсенділіктерін дамыту. б) Тәрбиелік: ұжымшылдыққа, тиянақтылыққа тәрбиелеу.

1. 
   Ұйымдастыру. Оқушыларды түгелдеп, сабаққа әзірлігін қадағалау.
   

2. 
   Кіріспе. Қымбатты оқушылар, міне, бүгінгі сабақта, біз сын есімнен өткенді қайталаймыз. Сабақтың мақсаты- сын есімнен алған теориялық білімдеріңді бекіту. Ендеше тақтадағы күннің реті мен сабақтың тақырыбын дәптерлеріңе жазыңдар.
   
3. 
   Ой шақыру. 1. Көгершіндердің түсі қандай?
   

І топ. Сын есім дегеніміз не?

ІІ топ. Сын есімнің маңызды белгілері.

ІІІ топ. Сын есімнің түрлері.

( Таратылған қағазға ойларын түсіріп, дәлелдейді.)

4. 
   Бекіту.
   

( 3 топқа тапсырмаларды тарату.)

Мына сөздердің антонимдік, синонимдік қатарларын жаз. Күшті. Биік. Қысқа. Үлкен.

Төмендегі сын есімдерге жақша ішіндегі сын есімдердің лайықтысын тіркеп жаз.

Өнерпаз............................................................( сөйлем )

Түйінді.............................................................( шопан )

Жасынды..........................................................( бала )

Басыңқы............................................................( суретші )

Әуесқой.............................................................( ой )

Таңдаулы...........................................................( адам )

Сөзшең..............................................................( торқа )

Дара және күрделі сын есімдерді ажыратып, қалай жасалғанын айт.

Сұр, қара, ала, сулы, көгілдір, қаракер, шұбар, қара мұртты, жирен, аласа бойлы, бадырақ көзді.

Заттың сапасын, мөлшерін, көлемін, дәмін, түрін білдіретін бірнеше сын есім ойлап жаз.

Түрі түсі;

Сыры сипаты;

Аумағы, көлемі;

Дәмі, иісі;

Пішіні

ІІІ. Топ.

Сын есімдерді жасалуына қарай топтастырып жаз.

Қысқа-қысқа, көк-ала, ап-аласа, ал қара көк, шыңқай-қара, тәп-тәуір, сұп-сұйық, өте ащы, қызыл шырайлы, сарырақ, ұзындау, ірілі-ұсақты.

Жұрнақ арқылы:

Күшейткіш буын арқылы:

Сөз тіркесткрі арқылы:

Қосарлану арқылы:

Мына бос тор көздерді дұрыс толтыр.

1. 
   Ешкімге еш нәрсені бермейтін, беруге қимайтын адам.
   
2. 
   «Тентек» сөзінің синонимі.
   
3. 
   Заттың пішіні.
   
4. 
   Заттың көлемі.
   
5. 
   Айтқанға сене салатын, еш нәрсе байыптап байқамайтын адам.
   
6. 
   Малдың түсі.
   
7. 
   «Ақ» сөзінің антонимі.
   

Сапалық сын есімнің анықтамасын жаз.

Көп нүктенің орнына тиісті жұрнақтарды жазып, олардың қандай жұрнақтар екенін түсіндір.

а) көкірегі сезім..., тілі орам...,

Жаздым үлгі жастарға бермек үшін.

ә) Ерін... адамның ертеңі бітпес

б) Қаб... иттің тұмсығына тор кигізген.

ІІ. Топ

Мына жұрнақтар арқылы туынды, қатыстық сын есім жаса.

... палы шам, ... мелі көйлек, ... ген сиыр, ... ма тон, ... қыр бала.

Мына сөйлемдерден шырай түрлерін ажырат.

Жарау торыға жолдың алыстығы да, ауырлығы да онша күшке түспеді. Астана - өте сәнді қала. Күн қызғылт сәулесін дүниеге жайып тұрған тәрізді. Көшелер түп-түзу, теп-тегіс.

ІІІ. Топ

Сын есімнің емлесін айт.

Сын есім мына сөйлемде қай сөйлем мүшесінің қызметін атқарып тұр.

І. топ ІІІ. Деңгей.

Сын еісмдерді қатыстырып, «Әсем табиғат аясында» тақырыбына шағын шығарма жаз.

ІІ. топ. Сын есімдерді қатыстырып, «Ардақты ана» тақырыбына шағын шығарма жаз.

ІІІ. топ. Сын есімдерді қатыстырып, «Менің мектебім» тақырыбына шағын шығарма жаз.

6. Талдау.

Әр топтан үш оқушыны тақтаға шығарып, төмендегі сын есімдерге сатылай кешенді талдау жасатқызамын.

1. 
   Желсіз түнде, жарық ай,
   

2. 
   Арманның қабағы жабыңқы
   

Ең алдымен «Зерек» деген сөзге оқушылар жазбаша болжау жасайды

Мәтінмен жұмыс. Оқушыларға мәтінді оқытып, сын есімдерге синонимдік қатар жасатқызамын.

8. 
   Қорытынды. (Оқушыларға тест сұрақтарын беремін)
   

а) жазықтың ә) жарық б) сол

а) қонымды, сүйкімді, сары

ә) шөп, бұлақ, көбелек

б) бәрі, тегіс, күллі

Күрделі сын есімді тап.

а) сұра, сөйле, сана

ә) қышқыл, дәмді, тәтті

б) кең маңдайлы, шоқша сақалды, қызыл шырайлы.

а) күрделі

ә) сапалық

б) қатыстық

а) түбір

б) жұрнақ арқылы

Қайсысы негізгі сын есім.

а) ауылдық, жайлы

ә) көк, жеңіл

б) мақтаншақ, сөзшең

а) жым болу

ә) кірпігі айқаспады

б) қасы көзі қиылған

Сын есім тұрған қатарды көрсет.

а) салқын, қатты, күрең

ә) сайын, соң, туралы

б) сарт-сұрт, жалт-жұлт, кеңк-кеңк.

Сын есімнің жауап беретін сұрақтары

а) қалай, қай уақытта, қай кезде

ә) қанша, неше, нешінші

б) қандай, қай, қайдағы, қашанғы

Бір-біріне қарама-қарсы мәндегі сапалық сын есімдерді белгіле

а) жұмсақ, тұщы

ә) биік, аласа

б) қызыл, жасыл

9. Үйге тапсырма. 154-жаттығу ауызша, 155-жаттығу жазбаша орындауды тапсырамын.

10. Бағалау. Сабаққа қатысып отырған оқушыларға баға қоямын, қай топтың белсенділік танытқанын айтып кетемін.

1-сабақ. Тақырып: Сын есім туралы өткенді қайталау.

Оқушылар сын есімге жататын сөздерді атайды, оларға қойылатын сұрақтарды еске түсірді.

Осыдан кейін оқушылар 324-жаттығуды ауызша орындайды. Оқушылар сөйлемдерді оқып, сын есім сөздер анықтауыш болып келген сөйлемдерді оқығанда, олардың қай сөзбен байланысты екенін табады: ақ гүлде, жеңіл кетпен, салқын сусын. Мұнымен бірге олар ақ-гүлдердің сынын, жеңіл кетпеннің сынын, салқын судың сынын білдіріп тұрғанын да айтуға тиіс.

326-жаттығуды орындап, оқушылар сын есім сөздердің мағынасын саралауды қайталайды, соған жаттығады. Сын есім сөздердің мағынасын ашып беру, түсіндіру оңай емес. Көп сөздердің мағынасын практикалық жолмен, тәжірибеден түсінік алып қана жүрміз, ал саралып түсіндіру, дәлелді, анық етіп оны ашып беру оңайға түспейді.

Сөздердің мағынасын түсіндіруді түрліше құруға болады. Оны мұғалім алдын ала ойластырып келуге тиіс. Бірақ мұқият ескеретін нәрсе - оқушы сөздердің мағынасын ашуға ұмтылу арқылы әр затты, құбылысты саралап, дәл, анық таңдауға дағдылануға тиіс.

Үлкен, жіңішке, жалпақ, қалың, биік деген сөздерді оқып, оқушылар мұғалімнің көмегімен бұлардың түрлі пішіндегі заттардың көлемі жағынан сынын білдіретінін айтады. Осыны анығырақ таныту үшін, бұл сөздердің мағынасы танытылады. Үлкен түрлі (барлық) пішіндегі затардың көлемін атайды, жіңішке тік заттың көлемін атайды, жалпақ-заттың енін көрсететін сөз, т.т.

Ащы, тәтті, қышқыл, кермек – заттың дәмін атайтын сөздер. Суық, салқын, қоңыр салқын, жылы, ыстық-заттың жылы-суықтығына қарай сынын атайтын сөздер. Қызыл, жасыл, ақ, қоңыр, сары заттың түсін атайтын сөздер.

Оқушылар өздері құраған сөйлемдерінің ішінен сын есім сөздерді атайды, олардың қызметін (қандай сөйлем болып тұрғанын) көрсетеді.

Осыдан кейін сын есім сөздердің басты белгілері төмендегінше жинақталып аталады:

1. 
   Сын есім сөздер заттың түрлі сынын-түсін, дәмін, көлемін, салмағын, ыстық-суықтығын атайды.
   
2. 
   Олар қандай? деген сұраққа жауап береді.
   
3. 
   Сын есімдер сөйлемде көбіне анықтауыш мүше болады.
   

Оқушылар кезекпен сөйлемдерді оқып, тапсырма бойынша істеген жұмыстарын айтады. Мысалы, Жол ортасына келдік деген сөйлемді оқып, оқушы мұнда сын есім сөз жоқ деп айтады. Осы ретте сөйлемнің мағынасын анықтағын жөн. Бұл сөйлемде жол ортасы деп отырғаны жолаушы шыққан жер мен жетер жердің ортасы екені түсіндіріледі.

Аспанда қою бұлт тұлшалап, төңірек түнерді деген сөйлем оқылып, оқушы: «Қою - сын есім, қандай? деген сұрақ қойылады. Бұл сөз бұлт деген сөзбен байланысып тұр, соның сынын білдіріп тұр»,-деп түсінік береді. Мұғалім оқушылардан тұлшалап, түнерді деген сөздердің мағынасын анықтайды: тұлшалап - еш саңылау қалдырмай жабу, бүркеу дегенді білдіреді; түнерді – күн қатты бұлттанып, қараңғы тартқанды немесе кісі қатты аушланғанды білдіру үшін жұмсалады: Атам түнерді.

Осы жаттығуға байланысты тағы бір ескертетін жағадай: түнерді, қақ жарып сияқты сөздерді, сөз тіркестерін оқушылар орфоэпия нормасына сай оқуды ұмытпауы керек (айтылуы түнерді, қақжарып).

Мұғалім «Қарсы мәндес сын есімдер» деген тақырып оқылатынын ескертеді де, қарсы мәндес сын есімдер туралы ережені оқуды, 327-жаттығудың бірінші тапсырмасын орындауды ұсынады.

Тапсырманы орындап болған соң, оқушылар сөздерді жұп-жұбымен оқып, олардың мағыналық қатынсын айтады.

Мұғалім: Бұл сөздер мағына жағынан қандай сөздер?

Оқушы: Бұл сөздердің мағыналары біріне-бірі қарсы.

Мұғалім оқушыларға ережені айтқызады, соңынан: «Қарсы мәндес сөздерді ретімен жазған дұрыс, алдымен ұнамды мағыналы, артық сапаны атайтын сөзді жазу керек»,-деп ескертіп, оны жаттығу арқылы дәлелдеп көрсетеді.

Оқушылр 328-жаттығудың екінші жартысын орындайды, жазғандарын оқйды. Мұғалімнің қарсы мәндес сөздердің аталған ретпен жазылған-жазылмағанын ескереді.

Бұл тақырып сөздердің мағына қатынасын таныту үшін, тілдегі осы заңдылықтарды білдіру үшін өтіледі. Сонымен бірге тақырыпты оқыту оқушылардың сөздік қорын байытуға, ойын ұштауға көмектесді. Мұғалім осыны ескеріп отыруға тиіс.

3-сабақ. Тақырып: Қарсы мәндес сын есімдер.

Үйде орындаған жаттығуды оқушылар жұп-жұбымен оқиды. Әр топты оқығанда, мұғалім қарсы мәндес сөздердің дұрыс жұпталуын, олардың айтылу ретінің дұрыс болуын қадағалайды.

Ең жақсы құрылған сөйлемдерді атап, оларды оқытады, сын есімнің қай сөзбен байланысып тұрғанын айтқызады. Оқушылар ережені айтады.

Тақырыпты пысықтау үшін, 329-жаттығу орындалады.

Келесі орындалатын - 331- жаттығу. Тапсырманы оқытып, мұғалім сөздерді ретімен көшірудің мәнін анықтайды. «Мына сөздер малды жасына қарай атап тұр. Көшіргенде, қай ретпен жазамыз, үлкенінен бастаған дұрыс па, жоқ кішісінен бастап жазған дұрыс па? Әр сөздің мағынасы анықталады.

Оқушылар сөздерді жазған ретімен оқиды, қажет болса, түзетіледі.

Үйге 332-жаттығудағы сурет бойынша әңгімен құрап, оны жазып келу тапсырылады. Мұғалім оқушыларға еменді суреттеп жазғанда, оның бейнесін суреттен алған әрерлеріне сай айтып жазу керек екенін ескереді.

Үй жұмысын мұғалім былай тексереді. Ол аралап жүріп, оқушылардың шығарманы қалай жазғанын көріп шығады, шығармалрды үйге алып тексереді. Оқушыларды ауызекі сөзге төселдіру үшін, екі-үшеуіне әңгімені айтқызады. Әңгіменің мына үлгіге жуық болғаны жөн.