Тақырып: Ойын терапиясының теориялық негізділігі

1.Эриксон.Фрейд теориялары

2.Бихевиористік әдіс сипаты

З.Фрейд теориялары. Австриялық невропатолог, психиатр және психолог Зигмунд Фрейдтің ілімінен басқа, ешқандай психологиялық ілім баға беруде келіспеушіліктер туғызған жоқ. Фрейдизм «адамның жаңа бейнесін», жаңа дүниетанымды жасауға тырысты.

Психиатрлар мен невропатологтардың көптеген бақылаулары адам-21 ғасырдағы психология бейнеленгендей,интеллектуалдандырылған тіршілік иесі емес екенін көрсетті.Олардың бақылаулары,адамның психикалық өмірі аффектілер мен эмоцияларға,қызығушылықтар мен құмарлықтарға,бір-біріне қарама-қайшы,кейде адамның қабылдауы мен ойлауын басқаша көрсететін,ұмтылыстар мен тілектерге толы екенін көрсетті.Адам көп жағдайда өз қылықтарының себептерін,мотивтерін білмейді және өзінің бойындағы кейбір ілімдерді,естеліктерді жоққа шығарады,бірақ оларды гипноз әсерінде көрсете алады.Осы бақылаулар психоаналитикалық фрейдистік теорияны жасаудың көзі болды.

З.Фрейд өзінің ғылымдағы жолын физиологиялық институтта бастады,сондықтан ағзаға энергетикалық шама ретінде қарау оның санасына терең бойлады:ағза мінез-құлықтың қозғалыс күшін ерекше энергия түрінде білдіреді.З.Фрейд невропатолог-дәрігер болды.Оның пациенттері психикалық-жүйке ауруларына шалдыққандар еді.Бірақ олардың жүйке жүйесінің құрлысынан аурудың себебін түсіну мүмкін болмады.Ол өз тәжірибесінде,анатомо-физиологиялық ұғымдар түсіндірмейтін,айғақтарды жиі кездестірді.З.Фрейд алдында мынадай дилемма пайда болды: мотивация механизмдерін анатомо-физиологиялық схема тұрғысынан қарау керек пе,әлде белгілі бір психологиялық айғақтарға жүгіну керек пе?

З.Фрейд дәстүрлі психологияға қарсы шықты.Бұрынғы түсініктеме схемаларын ығыстырып,жаңаларын ұсынды.Ол өзінің емдеу тәжірибесінде ерікті ассоциациялар әдісін кең қолданды.Әрбір ассоциация қандай да бір себептің салдарынан басталады деп санады.Ассоциация арқылы ол өзінің пациенттерінің ойын білуге тырысты.

З.Фрейд ұғымдарының өзегі болып метаморфозалар идеясы қалыптасты.З.Фрейдтің сәбидің жыныстық дамуы және эдипов комплексінің теориясы баламалар мен талқылауларға негізделіп жасалған,сондықтан да ғылымды емес,мифологияны білдіреді.

З.Фрейд тұлға туралы психологиялық ілімге маңызды ықпал еткен,басқа модельді ұсынды.Онда тұлға үш негізгі компоненттерден тұрады және олар терминдермен белгіленеді деп тұжырымдалған:ид-ол,эго-мен және супер-эго-менен жоғары.Ид-инстинктерді тасымалдаушы:ол санадан тыс және иррационалды бола тұрып,рақаттану ұстанымына бағынады.Эго-шынайылық ұстанымына бағынады,сыртқы әлемнің ерекшеліктерін,оның қасиеттері мен қатынастарын ескереді.Супер-эго-рухани стандарттарды тасымалдаушы.Бұл сыншы және цензор рөлін атқаратын тұлға бөлігі.Егер эго идқа тиімді,ал супер-эгоға қарсы әрекет жасаса немесе шешім қабылдаса,ол өзін кінәлі сезініп,ұялып,өзін-өзі жазалайды.Эгоға қоятын әр түрлі инстанциялардың-ид және супер-эго-талаптары ұқсамайтындықтан,ол үнемі келіспеушілікте болады.Мұндай жағдай төзгісіз күштеу тудырады.Бұл күштеуден эго арнайы қорғаныс механизмдері-ығыстыру,сублимация,және т.б.арқылы құтылады.

Ығыстыру дегеніміз-тұлға қабылдамайтын,белсенді құбылыстарды жою.Сублимация - тыйым салынған жыныстық қуаттың басқа әрекет түрінде шығу механизмі.

Психоанализдің негізгі дәрежесі болып мотив дәрежесі саналады.Психоанализ адамның мінез-құлқының серіппелері мен қуат қоры туралы адамның өзі жайлы ұғымдарынан көбірек айтуға тырысты.Бірақ З.Фрейд мотивацияны санаға қарсы қойды.З.Фрейдтегі психикалық куаттылық биологиялықты алмастырды және қоғамдық дамудың басты қозғаушы күшінің рөлін атқарды.Ағза да,қоғам да пішінделетін материал түрінде қарстырылды.

Бихевиористік бағыт. Ғылым тарихы,20 ғасырдың басында,жоғарыда айтылған барлық себептер салдарынан өз объектісі ретінде сананы емес,адамның мінез-құлқын қарстыратын бағыттың пайда болғанын көрсетеді.Мінез-құлық психологиясы АҚШ –та ерекше дамыды.Л.И.Анцыферова былай деп жазды:дәл осы жерде «интроспективтік әдіске негізделген психология,капитализмнің қарқынды дамуы тудырған,мұндай дағдылық міндеттемелер алдында мүлдем жәрдемсіз болып қалды,адамның дағдылық әрекетін қажетті жаққа қарай өзгерту және қадағалаудың нақтылы мәселесін шешуге көмектесетін психология керек болды».

Осының негізінде психологиядағы бихевиоризм бағытына сай келетін,белгілі бір философиялық жүйе (прагматизм)жасалады.

Американдық психолог Дж.Уотсон (1873-1958)1913 жылы психологияны,сана психологиясының ұғымдары орын алмайтын,мінез-құлық туралы ғылым түрінде көрсетті.Ол психологиядағы зерттеулердің тақырыбы мен әдісі бұған дейін жансақ түсінілді деп айтып,психология ілімінің тақырыбы ретінде-сананы емес,мінез-құлықты,ал субъективтік әдістің орнына-объективтік әдісті пайдалануды қажет деп жариялады.Батыс психологтары мұны «бихевиористік революцияның»басталуы деп бағалады. Бихевиоризм-бұл прагматикалық бағыт және ол тез дамушы капиталистік экономика сұраныстарының салдарынан пайда болды.Бихевиористер мақсаты - психологияны «мінез-құлықты басқаратын және оны болжайтын» ғылым саласына айналдыру.

Дж.Уотсон адам мінез-құлқында туа біткен ештене жоқ және оның кез келген көрінісі-сырттан ынталандырудың өнімі деп айтты.Ол мінез-құлық ұғымына бір жақты ғана мағына берді.Ол ағзаның ортаға қатынасын «ынта-реакция»формуласымен анықтады.Осылайша бихевиористер психологиялық ғылымды психикасыз психологияға айналдырды.

Дж.Уотсонның 1925 жылы шыққан «Бихевиоризм»кітабының мағынасы мынадай еді:сыртқы тітіркендіргіштерге әсер ете отырып,кез келген қалыптағы кез келген мінез-құлқы бар адамды «жасап шығуға»болады.Адамның өзіндік және туа біткен сенімдері ғана емес,оның қатынастары мен көзқарастары да теріске шығарылды.Бихевиоризмнің бұл бағдарламасы адамның ешқандай ерекшеліктерін ескермегендіктен антигуманды болды.

Алайда,30-шы жылдары бихевиоризм идеялары шайқала бастады.Америкада кезекті экономикалық дағдарыс басталды,жұмыссыздық,қайыршылық пайда болды.Әлеуметтік ортаны және оған адамның қатынасын ескеру керек болды:оның сыртқы реакциясын ғана емес,оның мотивтерін,көңіл-күйін,көзқарастарын.Атақты американдық психолог Роберт Вудвортс (1869-1962) былай деп жазды:Біз көп жағдайда адамның аяқтарын,қолдарын және вокальдық мүшелерін-олардың тілектерін басқару арқылы ғана басқара аламыз.Ол мотивация туралы ілімді жасай отырып,бихевиоризм ұсынған «ынта-реакция»схемасын ығыстырып,оған аралық бөлімді-ағза және оның бағыттарын енгізді.Осылайша «қатаң»бихевиоризм шайқалып,мінез-құлық психологиясын қайта құру басталды.Оны Эдвард Толмен және Кларк Халл басқарды,ал жаңа бағыт «необихевиоризм»деген атауға ие болды.Олар психологиядан дәстүрлі ұғымдарды-бейне,мотив және т.б.шығарып тастауға болмайды деп санап,олар реакция мен ынтаның арасында болады деп болжады.Осы мақсатпен олар «уақытша-айнымалылар»ұғымын енгізді.Бұл ұғым ретінде,тікелей ынталандырулар мен жауапты мінез-құлық арасында болатын,танымдық және себептік факторлар жиынтығы түсінілді.Бірақ мұның бәрі адамның үйренуінің психологиялық механизмдерін түсіндіре алмады.

Сонымен бихевиоризм психологияны ағзаның мінез-құлқы туралы табиғи ғылымға айналдырғысы келді.Бірақ ағза оның схемаларынан ешқандай орын алмады.Бихевиоризм мен необихевиоризмнің барлық нұсқаларының басты қателігі-олардың әдістемелік негізі-«өмір лабиринтіндегі»адам мінез-құлқының детерминаторын атжалман мінез-құлқының детерминаторына теңестіретін,адамның механистикалық философиясы және позитивизм.Бұл екі әдістемелік көзқарастардың тұрақсыз болғанын осы нәтижелер көрсетіп отыр.

№ 12 дәріс