Ббк 84 Қаз 7-44 б 78 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті

342
–  Сен  оңбайсың,  –  деп  бастады  сөзін  Әліқұл.  –  Он  жыл 
болды сөзін осылайша бастаудан таңған емес. – Егер сен оңды 
шопан болсаң, менің төбем көрінгеннен қарсы шауып, қарсы 
алуың керек еді. Егер сен оңсаң...
– Әлеке-ау, сіздің төбеңізден көз жазып қала берем, ылғи да 
Сейітқұлдың қызыл машинасымен келуші едіңіз...
–  Тоқтат!  –  деді  қолын  сермей  кесіп  айтып.  –  Көргенді 
шопан, сөзді бөлмес болар. мен жаяу жүруден арланбаймын, 
қарапайым басшымын. мына сендер жерден аяқтарың екі елі 
көтерілсе,  едіреңдеп,  ел  үстінен  құрық  түсірмейтін.  Әттең, 
сендейлерді менің орныма үш күн тағайындаса, Қызылқұмнан 
бір  түйір  қалдырмай  сатып,  саудалап  жіберер  едіңдер, 
мұндарлар.
Бархан көзін етігінің басынан алып, анадай жерде қыстаққа 
қарай жөңкіліп бара жатқан отарға аудара беріп еді, Әліқұлдың 
саңқ еткен үні селк еткізді.
–  Оңбайсыңдар,  қыс  болса  мынау,  тойдан  құр  қалғандай 
сықсиып  келіп  қалған.  Сен  болсаң  мынау,  не  қораңның  қиы 
ойылмаған, не бүтінделмеген, жағаң жайлауда, есінеп-құсынап 
жүргенің. анау өзің секілді, өзің секілді деймін-ау, боғыңмен 
жасты  Сейітқұлды  қарашы,  қандай  азамат,  жем-шөбі  мол, 
қорасы  саңдай,  алты  ай  қыс  болса  да  қыстырмаймын...  деп 
отыр.  Қырықтан  асқанша  қыртып,  айналдырған  алты  жүз 
тұяққа ие бола алмай... 
– Жеті жүз деңіз.
– Қарашо, жеті жүз-ақ болсын, какой разница... сөзді бөлме, 
өсетін,  қосымша  ақы  алатын  шопан  сөзді  бөлмес  болар.  ал, 
сенде жиырма жыл мал бақсаң да анау есіктей кеудеңе қадар 
значок те жоқ. ана...
– Он бес жыл деңіз.
– Қарашо, он бес... сөзді бөлме... ана өзіңдей, өзіңдей деп 
оттаппын-ау,  қаршадай  ғана  Сейітқұлда  бір  емес,  қос  орден 
бар, осы бесжылдықтың аяғында тағы да наградаға ұсынамыз.
– Оныңыз рас.
– Не рас.
– Сейітқұлды наградаға ұсынатыныңыз деймін, аға...
– Е, солай жөніңе көш, қалқам. Қалай, мал-жан аман ба? 
Келіннің  дені-қарны  сау  болар.  Балалар  өсіп  жатыр...  Кешке 
Сейітқұлдың  үйінде  жолығармыз.  Әйда,  отарға  шапқыла. 

343
Қане, шапқылашы қойға қарай, мен артыңнан қарап тұрайын. 
Шапқылай бер, жарқыным...
Әліқұл  осы  сөзді  асығыс  айтты  да,  автоклубқа  мініп, 
қыстаққа қарай доңғалай жөнелді. атына мінбей аң-таң селтиіп 
тұрған  Бархан  екі  кештің  арасында  зымырап  бара  жатқан 
машинаның соңынан көпке дейін көз алмады.
Осы мезетте Барханның дәл үстінен тағы бір самолет ұшып 
өтті...
* * *
Бүгін  құдық  қазушылар  келмеді.  Тегі  ауылға  қайтып 
кетсе  керек.  Күнде  кешке  саймандарын  сылдырлатып,  желіп 
келетін үш жігіттің орнын жоқтағандай, Барханның қыстағын 
асыранды көңілсіздік қайта басты-ай. Қойды қотандап, бәкүн-
шүкүн шаруамен сыртта көп айналғаны – үйге кіргенде көрері 
де, естірі де бәз баяғы... екенін білгені және осы көңіл қалды 
тірліктің  өзі  әбден  зерезеп  қылғаны  еді.  Бағана  бөлімше 
басқарушысы  машина  ойнақтатып  кеткен  соң  да,  ертеңгі 
атар таң, кешер ғүмырына көз салған, шабандау болса да ой 
жүгірткен-сымақ  болған.  Көсіле  шабар,  иә  немесе  көлдей 
толқып шығандап, шалқыр мардымды ойдың жалына жармаса 
алмағанымен,  жеті  жүз  саулықты  өлім-жітімге  ұшыратпай 
қыстан қалай алып шығамын, қалай төлдетем, бесжылдықтың 
айқындаушы жылында 140 қозы ала аламын ба? секілді тағы сол 
үйреншікті, он бес жылдың бедерінде санасына қонақтаған ой 
– баяғы ой тыныш таптырмаған. Ол тіпті Әліқұлдың бақырып-
шақырған сөзін шыбын шаққан құрлы көріп, елеген жоқ. Оны 
бас  қатырып  есіне  де  түсірмеді,  тек  күндіз-түні  көлеңкедей 
көлеңдеп, еріп қалмайтын өз пікірі, өз мақсаты – өз иманымен 
әуре-сарсаң.
Қағынып-сілкініп  үйге  кіргенде  Сейітқұл  «движогін»  от 
алдырған. Қатар отырған екі қыстаққа бір мотордан берілетін. 
Сейітқұл  аға  шопан  саналғандықтан  «движок»  та  соның 
иелігінде:  көңілі  түсе  от  алдырады,  көңіл  хошы  жоқ  болса, 
«бұзылып  тұр»  деп  Барханның  үйін  май  шамға  қаратады. 
мотор дырылдай жөнелгенде ең әуелі анау Сейітқұл отарының 
шыр айналасы самаладай жарқырайтын. аямай-ақ онды-солды 
орната берген электр лампалары бейне-бір шаһар көшелеріндей 
көз қарықтырады. Көз қарықтыра жайнап, алыстан қарағанда 
адамға осынау шағыл-шағыл құмның ортасында отырған тіпті 

344
қойлы  ауыл  емес,  Ніл  бойының  түнгі  аспаны  бір  пұшпағын 
кесіп  алып  осында  тастап  жібергендей,  сонадайдан  жымың-
жымың сиқырлы сәуле шашар еді. Сейітқұл соңғы рет облысқа 
жиналысқа барып келгелі әр лампаны сан түсті: қызыл, жасыл, 
көк, сары бояумен бояп қойғаннан бермен тіпті ғажап көрініске 
бөленген.  ал,  Барханның  екі  үйінде  екі  жарық,  есік  алдына 
бірді орнатып бер, түнде күзетке шыққанда құлай берем деп 
қолқа артқанына үш жыл болды, «мотордың қуаты жетпейді» 
деп  міз  бақпады.  расында  да,  ескі  ай  батып,  жаңасы  тумай, 
өліара болып тұрған шақта түн түнекті жамылып, қоздайтын 
саулықты  бас-басына  түгендеп  шыққаннан  азап  не  бар? 
Қолында  фонарь  болушы  еді,  оның  да  батареясы  таусылып, 
қаңсып көрінген жерде шашылып қала беретін. айналасы ат 
аунағандай ғана ойпаңда бірге, бір мақсатпен өмір сүріп жатқан 
екі  қойшының  екеуі  арасындағы  осыншалық  кереғар,  таңба 
басты  айырмашылықтың  сыры  неде?–  осының  түп  тамырын 
іздеп, сарсаңға түсер Бархан ба? Барханның міндеті – өз ісіне 
адал, бүлкек-бүлкек желіп, шаруасын тиянақты атқару; атақтың, 
құрметтің;  аяққа  тұсау,  арқаға  артық  жүк  болар  байлықтың, 
тіпті аспандағы жұлдыздай түнде бар, күндіз жоқ қылтқып кеп 
тұрар алдамшы бақыттың да бұған бес тиындық құны жоқ.
Шам жана шайға отырған шағын семьяны өзгеше қоңыр, 
іргеден  күздің  қара  суығы  аңырағандай,  аса  бір  көңілсіздік 
басқан  еді.  Әркім  өз  ойымен  болып,  оңаша  тұнжырған.  Бес 
жасар қыз Әтіркүл «әкелеп» Барханның мойнына асылып еді, 
«қоңыр қозым» деп мекірене маңдайынан иіскеді де, «шешеңе 
бара ғой»,– деп тезірек жөнелтіп жіберді. Күні бойғы салаң-
салаң ат үсті жүріс енді ғана бел шеше білініп, екі қарасаны 
шоқпармен  ұрғандай  талып  жатқан.  Қырықтың  бесеуіне 
ілінбей-ақ,  кәрілік  деген  иттің  қаба  бастағаны  ма?  Бұрын 
мұншалық бой-бойы салдырап, ондырмай сойылға жыққандай 
езіліп, шаршамаушы еді ғой. Баяғыда ауданның атақты шопаны 
атанып, сый-құрметке қолым міне-міне жетеді деп, дәмеленіп 
жүрген  шағында,  тіпті  талдығу...  жалығу  дегенді  білмейтін, 
қайта  жап-жас  бала  Сейітқұлдың  еріншектігіне  налып,  «әй, 
інішек, ерте тұрғанның бір ісі артық деген, жайбасарды – май 
басар.  Елгезек  бол»  –  деп  ақыл  айтатын.  Сонда  Сейітқұл 
күліп:
«Ой, отағасы десе, асықпаған арбамен қоян алады, жүгірген 
алмайды,  бұйырған  алады»  деген  нақылды  қазакем  бекер 

345
айтпаған»  –  дейтін  де  теріс  қарап  қор  етіп  қаперсіз  ұйықтап 
кетер еді. Енді ойлап отырса, сол, Сейітқұл сөзінің жаны бар 
екен,  әне  бұған  бұйырған  бар  дүниені  сол,  кешегі  тоңқайып 
пыс-пыс ұйықтап жатар көмекші бала еншілеп кетті; әне, сол 
жайбасардың асығы алшысынан түсіп отыр.
Барханның ойын Жұмагүлдің майда үні бөлді.
–  Құдық  қазушылар,  тегі,  бүгін  келмейді-ау...  –  Күйеуі 
үндемеген соң мұңая бір қарады да, терең күрсінді... Былайғы 
жұрт  байқай  бермейтін  үлбіреген  мамық  сағыныштың  әрі 
рақат, әрі тұншықпа жұмсағына батқандай. Сол сағыныштың 
ба, әлденеге өкінудің бе – әйтеуір, бір жіңішке шарасыздықтың 
шарабын  сіміргендей,  шамның  болымсыз  жарығы  түсіп, 
боталай  жасаурап  тұрған  жанарын  майда  жұмды.  Жұпыны 
ғана үйдегі жұбайлар тірлігі жалқы сәт жусап, жалқы сәт мызғи 
бергенде,  үйдің  іргесі  дыңылдап,  қабырғасы  солқылдап,  жер 
сілкінгендей тербеледі-ай.
–  Бармаймын!  атып  жіберсе  де  тырп  етпеймін  ғой  осы, 
– деді Бархан жүкке арқасын тістене тіреп.
– Неге? Неменеге бармайсың? – деді аңқау әйелі.
–  Әй,  Жұмагүл-ай,  бес  жылдан  бері  осы  үйдің  бұрышы 
солқылдаса,  Упр  шақырып  жатқанын  сезбей-ақ  қойдың-ау. 
– Бұл қыздай алған өз қосағына тұңғыш рет ренжігені-тін.
– Е-е, – деді Жұмагүл самауырынның суын сарқып. – «айғай 
ағам» келіп қалған екен ғой.
– Иә, келіп қалғаны да... Қой, барып бір-ер сағат лекциясын 
тыңдамасам, құйрығына қауға байлағандай тулап жүрер.
– Бар, – деді әйелі, – бар, тыңда, тыңдай бер, басыңды шы- 
бындаған атша шұлғи бер. – Бұл Жұмагүлдің жігіттей қосыл- 
ған қосағына тұңғыш рет тік айтуы еді.
Бархан далаға шыққан соң өз тамы мен Сейітқұлдың үйі 
арасына керіле тартылған сым темірге жиіркене қарады. Оны 
бұдан  тағы  бес  жыл  бұрын  Әліқұлдың  бұйрығы  бойынша 
орнатқан еді. «мен келген сайын озат шопан басыңмен бала 
құсап  безектеп  жүресің  бе?  Жүгіртіп  жіберетін  қолды-аяқты 
балаң жоқ. Одан да саған мен бір адам білмейтін әдіс айтайын. 
анау  есік  көзіндегі  ат  байлайтын  мама  ағаштан  Барханның 
үйінің бұрышына сым темір тартып таста. Шырағым, мұның 
өзі – аға шопанның телефоны секілді, қатып кетер еді. Бархан 
керек  бола  қалса,  есік  алдына  жүгіріп  шығасың  да,  сол  сым 
темірді  бар  пәрменіңмен  періп-періп  қаласың.  Жаман  үйі 

346
поездың үстінде келе жатқандай солқылдап кеп бергенде... ха-
ха... Бәкең аяғын қолтығына қысып алып, безектесін.
Сонда  Сейітқұл  кеше  ғана  ағасындай  болған  Барханнан 
ұялды ма, «кішкентай сәбилері бар, шошымалды болып жүрер» 
деп  тартыншақтаған.  Бірақ,  артынан  бөлімше  басқарушысы 
із  суытпай  жиі  келіп,  ары-бері  жүгіре-жүгіре  шаршап  қалар 
болған  соң,  «телефонды»  орнатып  тынған.  Пенде  шіркіннің 
үйренбейтін, көнтулаққа айналмайтын кезі бар ма, Барханның 
үй іші де бұл құқайға ырықтанғандай еді.
Әліқұл өзінің меншікті орнында бір шынтақтай, балшықтан 
соғылған  орыс  пештей  боп  теңкиіп  жатыр  екен.  алды-арты 
құс  жастық.  Қазіргі  қалпында  ер-азаматтан  гөрі,  кеше  ғана 
босанып,  қалжа  жеп,  сорпаланып  жатқан  әйелге  көбірек 
ұқсайтын. Барханның ойына осы азғырынды салыстырманың 
қайдан  ғана  сап  ете  қалғанын  шыдай  алмай  мырс  етіп  күліп 
жіберді. Упр:
– Неменеңе жетісіп күлесің-ей? – деп жекірді.
– Жәй, өзім ғой, ағасы.
– Сен ағасыны қой, неге күлгеніңді айт.
– Жәй өзім ғой, аға.
– Сен, «өзімді, өзім ғойды» – қой, неге күлгеніңді айт. 
Әңгімеге Сейітқұл килікті.
–  Отағасы  десе,  Бәкеңнің  ойына  әлдене  түсіп  күлгенде. 
Несіне тақуалайсыз.
Ол  бұл  сөзін  иесін  көрген  иттей  еркелеп,  ыржалақтай 
айтты.  Сосын  дастарқан  басына  жүрелей  отырған  Барханға 
стақанға  толтыра  арақ  құйды,  жартылай  желініп,  тоңазып 
қалған  етті  табағымен  жылжытты.  Әліқұл  әпігін  әлі  баса 
алмай  отыр,  жұрттың  көзінше  осына  ешкімге  жалынуды, 
жалпақтауды  білмей,  өз  бетімен  оттап,  өз  бетімен  жусайтын 
жүген-құрыққа  ырық  бермейтін  тоңмойынды  мықтап  тұрып, 
мұқатып  алмақ  сыңайда.  Шынында  да,  Барханның  үйінен 
Әліқұл басқарушы болғалы бір малдың басын мүжімепті. Бұл 
не деген масқаралық!
– Сайтан қытықтағандай күледі-ей, жоқ-ау, несіне жетісіп 
күледі деймін-ау. Он жыл болды, жүзіне 110 қозы, әр қойдан 2,5 
килограмм жүн қырқып келеді, не озбай, не қалмай сүмеңдейді 
де отырады. Қырықтан асты, медалі жоқ... күлгені несі, жүдә.
–  Қойыңызшы...  Отағасы  десе,  Бәкеме  тіпті  сол  сый-
құрметтің керегі шамалы-ау.

347
–  Әй,  қара  құрт  шаққандай  қипақтамай  отыр.  Сенің  де 
сырың белгілі. Иә, бұған түктің, еш нәрсенің абсолютна нарқы 
жоқ, подумаешь қызықтырмайды... рас, итке темір не керек.
Әліқұл  шаптығып,  тіл  тигізе  берген  соң  Бархан  алая 
қарады  да,  тамағын  кенеп  ырғалды.  Бұдан  соң  бет-аузын 
күректей алақанымен құшырлана уқалап әкелді де, жұдырыққа 
айналдырып, өз тізесін өзі бір нұқыды. Көршісінің мәңгі бақи 
ұйықтап  келген  арыстан  ашуы  атылмай  тұрғанда  екі  жақты 
бірдей  бітімге  шақыру  ниетімен  Сейітқұл  болымсыздау  әзіл 
тастады.
– Отағасы десе, әзірде сіз қара құрт шаққандай дедіңіз.
Бағамдап отырсам, сол қара құртты біз де жейді екенбіз-ау.
–  Кет-ей,  оттамай,  –  деді  Әліқұл  бар  денесімен  еңсеріле 
бұрылып.
– рас айтам, отағасы десе. Тіпті қазір жеп отырмыз.
– ал, дәлелде.
– Не дәлел керек. Өйткені, қара құртты қой жейді, қойды 
біз жейміз.
– Ой, ит-ай, ойлап таппайтының жоқ-ау. – Әліқұл ірі денесі 
саба піскендей іркілдеп, рақаттана қатты күлді. Бархан болса 
алдында  мөлдіреп  тұрған  жоян  стақан  араққа  телмірген  күйі 
езу тартпастан сұлық отыр.
– Ей, – деді упр, – сен неге күлмейсің, понимаешь.
– Сіз ұрсасыз ғой.
– Неге?
– Күлсем деймін...
–  Фу...  понимаешь,  мынау  не  деген  мылжың  еді.  мен 
ұрыссам, қоса ұрыспайсың ба? Давай, анау алдыңдағы арақты 
ішіп қой, сосын сөйлесерміз.
– мен қашан ішуші едім, ағасы.– Бархан алдындағы мелдіреп 
мұрын  жарып  тұрған  арақты  ары  таман  қолының  сыртымен 
ысырыңқырап  қойды.  Әліқұл  енді  оң  жақ  жамбасына  аунап 
жатты. Шынтағындағы жастық бір уыс болып иленіп қалған.
Сейітқұлдың  әйелі  ас  үйге  кіріп-шығып,  ыдыс-аяқты 
жинастырып,  шай  қойып,  тыным  таппай  жүр.  Өзі  де  тасы- 
райған,  қара  торының  өңдісі  еді.  маған  десе,  алдында  әкесі 
тұрсын,  бетің  бар,  жүзің  бар  демей,  дүрс  еткізіп  турасын 
айтатын. Бархан оның жайтаң қағып, лыпыған жүрісі мен бедеу 
бейнесіне  көзінің  астымен  барлай  қарап  отырып:  «Жұрттың 
қатыны да өзіне тартып туады?» деп ойлады.

348
–  Сонымен,  –  деді  басқарушы,–  бағанағыдай  емес,  дауы- 
сын  қоңырлай  созып,  –  арақ  ішпеуші  едім  де.  Жө-ө-н,  әттең 
заманнан  не  бұрын,  не  кейін  туғансың.  Колхоздың  қара 
өгізіндей жұмысты мұрның пысылдап, істейсің келіп, істейсің 
келіп,  жарқыным-ау,  қазір  өгіз  адам  емес,  түлкі  адам  керек 
бізге.  мына  өзіңнен  он  жас  кіші  Сейітқұлды  қарашы,  майға 
тыққан  күміс  қасық  секілді,  иненің  көзінен  өтердей  болып, 
жылпылдап  тұр-ау,  жылпылдап  тұр.  анау  күні  жұмысшылар 
комитетінің  жиналысында  қалай  қатырып  сөйлеп  берді.  Әй, 
бала, – деді Сейітқұлды сұқ саусағымен нұқи. – Сен ғой, сонда 
аздап бөсіңкіреп жібердің, ә... понимаешь...
–  Отағасы  десе,  өзіңізден  озып  қайда  барам...  Ептеп  су 
қосып, ұрып жібергенім рас.
– айттым ғой, бұл түлкінің күшігі өлмейді деп. – мәз болып 
күліп алды. – ал жігіттер, – деді бұдан соң, – мал қыстатуды, 
ойдағыдай  аяқтап,  көктемгі  төл  алу  науқанына  сақадай-сай 
болу  үшін  осы  тосты  алып  қоялық.–  Өзі  қырлы  стақандағы 
шүпілдей  толған  арақты  аузына  апарып,  ақтара  салды  да, 
шеңгелдеп-шеңгелдеп ет асады. Екі ұрты бұлтылдап, шайнаң 
қаққан  Әліқұлдың  қап-қалың  қорасан  бетіне  қарап  отырып, 
тойып қалғандайсың.
Барханның бағана кеткісі келген.
– ағасы, ақылыңызды айтып болсаңыз, қайтайын деп едім. 
Әлгі кішкентай қызымыз да аузы уылып, ауырып жүр еді.
– Сен кеткенді қоя тұр, – деді аузындағы етті шайнап біте 
алмай жалмаң қағып. – Осы бесжылдықта жүз қойдан қанша 
қозы  өндіретініңді,  әр  бастан  неше  килограмм  жүн  қырқа- 
тыныңды айт. Кіммен жарысасың? Тағы да мына Сейітқұлмен 
бе?  айтпақшы,  бағана  өріс  басында  қатты  кетіппін,  кешір, 
білмеген  у  ішеді  деген  осы  емес  пе,  қораның  қиын  тазалап 
тастаған екенсің, көрдім, оныңа рақмет. Бірақ анау он күн бойы 
он  жерді  құр  бекерге  қазғылап,  көзге  тамызатын  су  шығара 
алмаған  құдықшы  қуларды  үйір  қыла  берме,  олар  бүгін  қи 
тазалауға  көмектессе,  ертең,  әйеліңе...  тоист,  басқасына 
көмектесуі мүмкін. Ол дала безер бездельниктерді мен ауданға 
айтып, аяғын аспаннан келтірейін, понимаешь, ал бара бер?
Бархан шығып бара жатып:
–  Биыл  Сейітқұлмен  жарыспай-ақ  қойсам  қайтеді.  Бәрі 
бір  оздырарсыздар...  –  деді.  Көршісінің  бұл  астарлы  сөзін 
бөлімше басқарушысы ұқпағанымен, Сейітқұл аңғарып қалған. 

349
мысқылдай мырс етіп күлді де: «Өзіңіз білесіз, отағасы десе, 
маған бәрібір.
атақты  Жазылбек  Қуанышбаевтың  өзімен  рұқсат  етсе, 
жарыса берем», – деді. Әліқұл айғайға басты:
– Сен немене, понимаешь, соц. соревнованиені қылжаққа 
айналдырасың?  Саяси  сауатсыздық  бұл.  Әй,  Сейітқұл  ком- 
муниссің  ғой,  мына  мотының  сауатын  аш.  Баяғыда  партияға 
мұны  емес,  сені  алғанымыз  қандай  дұрыс  болған,  бәрібір 
көгертпейді екен.
Бархан ары қарай тыңдаған жоқ. Есікті тарс жауып шыға 
жөнелді.  Әліқұлдың  «понимаешь  жаман  айғырға  жал  біте 
бастапты» дегені босағаға қыстырылып қалды.
аспан  ашық,  түнгі  ауадан  күздің  қара  суығы  сезіледі. 
Қас қарайып, алқара көктегі сансыз жұлдыздар тым алыстан 
сиқырлана  көз  қысысады.  Сол  тұп-тұнық  аспаннан  самолет 
ұшып  барады-ау.  Гуілдеп,  жүрекке  нендей  бір  қаяу  тастар 
үнін  естігені  болмаса,  Бархан  сол  «құсты»  әлі  көрген  жоқ. 
Көргісі-ақ  келетін,  ұшқысы-ақ  келетін  құрғыр,  жол  түспейді. 
Өз  қыстағының  дәл  төбесінен  ұшар  самолетті,  кейде  ойша 
санайтын. Және қай уақытта өтерін де жатқа айтар еді, бірақ 
сол  шіркіндердің  қайдан  ұшарын,  қайда  қонарын,  қандай 
адамдар ұшып бара жатқанын білмейтін. Оған төбесінен өткен 
самолеттің бәр-бәрінде өңкей бір төрт құбыласы тең, қағанағы 
қарқ бақытты адамдар мініп отырғандай сезілетін.
Неге  екені  белгісіз  көңілі  жасып,  үйге  кіргісі  келмеді. 
анадай  жерде  үркердей  үйіріліп,  жусап  жатқан  отарын  бір 
айналып  шықты  да,  екі  қолын  артына  ұстаған  қалпы  құм 
төбеге қарай асықпай аяңдады. Күндізгі өкпек жел толастамай, 
түннің бар еркіндігін өзі билеп-төстеп, еркелей еседі. Жылдар 
бойы  суырыла-суырыла  есіліп  қалған  бұйра  құм  баяғыша 
жер  бауырлап,  сусымай,  албатты  лағып  көше  бермей  байыз 
тауып,  біржола  қоныстанған.  Соңғы  кезде  Қызылқұм  мінезі 
мүлдем өзгеріп, мынау қазақтарша отырықшы болғандай еді. 
арпалысып,  көшіп-қонып  жатар  мазасыз  дәурен  әлдеқашан 
қош-қошын айтып, ендігі бұйығы да жуас «Сен тимесең, мен 
тимен» тағдырды таңдап алғандай еді. Сумаңдап кеп, сусылдап 
кеп суыртпақтала жортар жорға жүрісі саябырсып, тобан аяқ 
болып, томпайып-томпайып қалған құмдақ, енді саябыр тауып, 
қызыл  күреңдене  топыраққа  айнала  бастаған.  Төбе-төбенің 
шекесінен  мап-майда  ұнтақ  құм  ғана  жылбысқы  жылжиды. 

350
Оның өзі де ендігі пананы мал тұяғы мен қотан, қораның іргесі 
яки, киіз үйдің маңайынан іздеп, үп етіп жел тұрса болды, төрге 
шығады. Егер шайнап қалған асыңнан шақыр етіп құм шықса, 
әлгі тұқымы азып, есік көзінде қалған қайран құмның адамдарға 
көрсеткен ақырғы қысастығы сықылды еді. Ең ғажабы, осына 
жота көрсетіп, беріштене бастаған құмның әр жері сорланып, 
ақтаңдана жауырға айналған. Бұл өңірде тұз төгіп тастағандай 
әктеніп, шыт-шыт айырылып жатар жер барған сайын молайып 
келеді. Әлгі аппақ сортаңға тіл тигізсең – ап-ащы.
Осыншалық  кеспірсіз  ұлан-ғайыр  даланы  шекпен  киген 
қазақтың  ғасырлар  бойы  қимауы,  анау  қып-қызыл,  әрі  сұп-
сұр жосыған құмды жер жәннатына балап, қаншалық қорлық, 
қаншалық  зорлық  көріп  азсын,  тозсын,  таңдайы  кеберсіп, 
шөлден қаталап өлсін, жан бағып, өзге ел, өзге жұрттан жұмақ 
іздеп, кешіп кетпей, осы сорда, осы қатыгез құмда рақаттана 
жан тапсыруы – неліктен? Кей күндері мынау шымдауыттана 
бастаған  құмның  сыңсып,  әлде  бір  аянышты  үн  шығарарын, 
кейде мынау тарихтың бар шежіресін қойнына тығып, бүк түсіп 
жатқан қызыл құм өз-өзінен өксігендей, демігіп, сырылдарын 
Бархан  естігендей  болушы  еді.  Сонда  жаздың  жаймашуақ 
күндерінің  бірінде  киіз  үйдің  керегесін  түріп  қойып,  таң 
атқанша құлақ түрер еді. Құлақ түре-түре өзінен басқа тірі жан 
естіп, ұға бермейтін сыбыр естігендей екі көзін тас қып жұмып, 
елітетін, ерте – тым ерте айырылған әке-шешенің сол қызыл 
құмның  астынан  әлдиі  талып  жетіп,  мәпелеп  тербеткендей, 
жабырқаңқы  жанын  уатқандай  болушы  еді.  Содан  айдың 
аппақ нұрына шомылып жатқан сонау құм төбелер жазықсыз 
жапа шеккен, өмірден өз орнын, өз еншісін, өзіне лайық сый-
құрметін  ала  алмаған  жандардың  моласына  ұқсар  еді.  Сол, 
ай астында мұнарланған құм төбеге өзінің де әні-міне айнала 
бастауы есіне түсіп, селк етіп шошынып, керегені оқыс жауып 
алар еді...
– Иә, құм жылайтын...
– Иә, құм сөйлейтін... Иә, құм жырлайтын...
– Иә, құм толғайтын...
– Иә, құм ән айтатын...
– Иә, құдая құм күлетін, кәдімгідей сақ-сақ күлетін...
– Иә, құмның даусы қандай әдемі еді десеңізші. Көзден де, 
көңілден де шалғай ұжмақ дүниеден хабар жеткізгендей, сол бір 
тым алыста, әрі тым жақында жатқан сиқырлы дүниені аңсап, 

351
жалғызсырағанда,  жабыққанда  айтар  әсем  әні,  әмәнда  ұзақ-
сонар толғауға барып, бебеу қаға тоғысар еді. Қызылқұмның 
тілін  тек  өзі  ғана  білетін  Бархан  онымен  күбір-күбір  әңгіме 
шертісер  еді.  Шынында  да,  ол  ғажап  үн  естігендей  өзгеше 
бір  шыншылдықпен  иланатын.  Ол  өзінің  ішкі  үні,  сырласар, 
мұңдасар адам таппағанда сөйлеп қоя берер жан сарайы екенін 
ұға бермейтін, оның құлағына, тәңірім-ау, әйтеуір үн келері хақ 
еді.
–  «Күні  кеше  жер  қайыстыра  жортып  жүрер  аң-құс 
қайда?»
– Бір жағы Жамбыл, бір жағы Фрунзеден келіп түні бойы 
машинаның жарығымен аулап құртқан».
– «Ей, Қызылқұм, баяғыдай неге көшпейсің?»
– «Көше бергеннен көрген пәтуаң кәне?»
– «адамдар үшін жалғыз жұтым суыңды неге қимайсың?
Қазған сайын қаша бересің».
–  «Қазір  адамдардан  су  ғана  емес,  табиғаттың  орман-

жүктеу/скачать 1,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: