Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау

Табыстылық көрсеткіштері 3 топқа бөлінеді:

1. 
   жалпы активтер (авансталған, жиынтық капитал) және олардың жекелеген элементтері;
   
2. 
   өнімдер;
   
3. 
   ақша қаражаттарының таза ағымы (немесе түсім) негізінде есептелетін табыстылық көрсеткіштері.
   

Д_а= _Таза табыс

Барлық активтер

Ағымдағы активтердің табыстылығы ағымдағы активтерге салған бір теңгеден кәсіпорын қанша табыс алатынын көрсетеді:

Д_т.а.= Д^ч

Т_а

Мұнда: Та- ағымдағы активтердің орташа көлемі.

Д_СК= Д^ч

С_К

Мұнда: Д^ч – таза табыс:

С_К – меншікті капитал.
Қарыз капиталының табыстылық мөлшерлемесі, кредиторлар табысының қарыз капиталына қатынасы ретінде анықталады:

Д= Кредиторлар табысы = Кредиторларға төленген пайыздар

Қарыз капиталы Қаржылық қарыздық міндеттемелер

(қысқа, орта және ұзақ мерзімді)

Кәсіпорынның инвестицияланған капиталына табыстылық мөлшерлемесі, таза табыстың (салық төленгеннен кейін) активтердің жалпы массасына қатынасы ретінде анықталады:

Д_а=Д^ч(1-С_н)

А

Мұнда: Д_а- активтердің табыстылығы (инвестицияланған капитал);

С_н- салық мөлшерлемесі;

А – активтер;

1-С_н - салық мөлшерлемесінің компанияға әсері.

Тәжірибеде қаржылық салымдардың табыстылығы деп аталатын көрсеткіш те қолданылады, ол бірлескен кәсіпорындарда үлестік қатысудан және құнды қағаздар бойынша алынатын табыстардың, қаржылық салымдардың құнына қатынасы ретінде аныталады.

Келесі маңызды көрсеткіш – бұл негізгі қызметтен алынатын табыс:
Д^о_Д=Д^О

S^N+P_n

1. Табыстылықтың түсінігі.

2. Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштері.

3. Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштері.

1. Кәсіпорынның табыстылығы қандай көрсеткіштер арқылы сипатталады ?

A) Абсолютті және салыстырмалы

B) Кірістірмелі және абсолютті

C) Абсолютті және табысты

D) Салыстырмалы және пайдалы

E) Нарықты және негізгі
2. Табыстар немесе кірістер сомасы, ол ?

A) Салыстырмалы көрсеткіш

B) Абсолютті көрсеткіш

C) Табыс көрсеткіш

D) Өнім көрсеткіш

E) Кіріс көрсеткіш

A) Құжаттар

B) Шығын

C) Пайда алу

D) Мәнді болу

E) Дұрыс жауап жоқ

A) Жұмыс қызметі

B) Төлемдер

C) Өнім өткізуден түскен табыс

D) Салыстырмалы табыс

E) Жалпы табыс

1. 
   Төлемдер
   
2. 
   Жалпы табыс
   
3. 
   Салыстырмалы табыс
   
4. 
   Жұмыс қызметі
   
5. 
   Өнім өткізуден түскен табыс
   

6. Жалпы табыстың өзгеруіне не әсер етеді ?

A) Төлемдер

B) Абсолютті көрсеткіші

C) Салыстырмалы көрсеткіші

D) Негізгі факторлар

E) Жұмыс қызметі
7. Табыстың келесі абсолютті көрсеткіш ?

A) Өнім өткізуден түскен табыс

B) Жалпы табыс

C) Жұмыс қызметі

D) Төлемдер

E) Негізгі қызметтең түскен табыс

A) Негізгі факторлар

B) Төлемдер

C) Нарық пайдасы

D) Табыс

E) Абсолютті көрсеткіш

A) Абсолютті

B) Салыстырмалы

C) Табыстылық

D) Төлемді

E) Экономикалық

A) Абсолютті

B) Салыстырмалы

C) Экономикалық

D) Табыстылык

E) Нарықтық

A) Абсолютті коэффициент

B) Табыстылык коэффициент

C) Салыстырмалы коэффициент

D) Экономикалық коэффициент

E) Төлемді коэффициент

A) Ағымдағы активтер табыстылығы

B) Жалпы активтер табыстылығы

C) Ақша құралының табыстылығы

D) Авансталған активтер табыстылығы

E) Жалпы капиталдың табыстылығы

A) Т_ағ.акт = Шығын – Ағымды актив

B) Т_ағ.акт = Шығын / Ағымды актив

C) Т_ағ.акт = Таза табыс / Ағымды актив

D) Т_ағ.акт = Табыс + Ағымды актив

E) Т_ағ.акт = Шығын * Ағымды актив

A) Меншікті капиталдың табыстылық коэффициент

B) Ставка табысы

C) Абсолютті коэффициент

D) Салыстырмалы коэффициент

E) Табыс коэффициент

A) Шығын айырмасы

B) Өткізілген өнімнің табыстылығы

C) Пайда өнімінің табысы

D) Абсолютті пайданың табыстылығы

E) Салыстырмалы көрсеткіштің табыстылығы

A) Т_{менш.кап} = Таза табыс – Салыстырмалы табыс

B) Т_{менш.кап} = Шығын + Меншікті капитал

C) Т_{менш.кап} = Пайда / Салыстырмалы табыс

D) Т_{менш.кап} = Табыс * Меншікті капитал

E) Т_{менш.кап} = Таза табыс / Меншікті капитал

A) Коэффициент

B) Негізгі фактор

C) Абсолютті көрсеткіш

D) Салыстырмалы көрсеткіш

E) Таза табыс

1. 
   «Тәжірибе» кәсіпорынның қаржылық есептемесіне сүйене отырып (Қосымша А,Б,В) кәсіпорынның табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін есептеп (Кесте 1.1) кезең аралығындағы өзгерістерге қорытынды жасаңыз.
   

Кесте 3.1

«Тәжірибе» кәсіпорынның табыстылықтың

абсолютті көрсеткіштерін талдау

2. 
   «Тәжірибе» кәсіпорынның қаржылық есептемесіне сүйене отырып (Қосымша А,Б,В) кәсіпорынның табыстылығының салыстырмалы көрсеткіштерін есептеп (Кесте 1.2) кезең аралығындағы өзгерістерге қорытынды жасаңыз және факторлық талдау арқылы өзгерістерге себеп болатын көрсеткіштерін анықтаңыз.
   

Кесте 3.2

«Тәжірибе» кәсіпорынның

табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау

4.1 Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау

4.2 Өндірістік потенциалы мен оның негізгі құралдарының жағдайын және кәсіпорын мүлкінің мобильділігін (іске тартылу деңгейін) талдау

4.3 Ағымдағы активтердің құрамы мен құрылымын талдау

Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау барысында, осы активтердің қолда нақты бары, құрамы, құрылымы және оларда болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.

Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.

Активтерді талдай отырып, олардың қалай таратылғанын және есептә жылы неге көбірек көңіл бөлінгенін, сондай-ақ кәсіпорынның өндірістік потенциалы мен оның негізгі құралдарының жағдайын және кәсіпорын мүлкінің мобильділігін (іске тартылу деңгейін) анықтау қажет. Ең алдымен кәсіпорынның өндірістік потенциалының көлемін анықтау қажет. Бірінші әдістеме бойынша оның құнына негізгі құралдардың, өндірістік қорлардың, аяқталмаған өндірістің құндары қосылады. Екінші әдістемеде кәсіпорынның өндірістік потенциалын анықтайтын активтер құрамына жоғарда көрсетілгендерге қосымша, аяқталмаған күрделі қаржылар және қондырылатын жабдықтар құны қосылады.

Осы көрсеткіштен кейін баланс валютасындағы ағымдағы активтер үлесін анықтау маңызды: ағымдағы активтер құнының кәсіпорын барлық мүлкінің құнына қатынасымен анықталатын кәсіпорын активтерінің іске тартылу (мобильді) коэффициентінің өсуі. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат үлесін сипаттайды. Бұл көрсеткіштің өсуі мүлік әлде қайда мобильді болады, оның айналымдылығының жылдамдығын және оны пайдалану тиімділігінің өскендігін көрсетеді.
4.2 Өндірістік потенциалы мен оның негізгі құралдарының жағдайын және кәсіпорын мүлкінің мобильділігін (іске тартылу деңгейін) талдау
Алайда активтерді талдай отырып, олардың қалай жаратылғанын және есепті жылы неге көбірек көңіл бөлінгенін, сондай-ақ кәсіпорынның өндірістік потенциалы мен оның негізгі құралдарының жағдайын және кәсіпорын мүлкінің мобильділігін (іске тартылу деңгейін) анықтау қажет. Ол үшін, ең алдымен кәсіпорынның әндірістік потенциалының көлемін анықтау қажет, ол туралы арнайы оқулықтарда түрлі көзқарастар кездеседі. Бірінші әдістеме бойынша оның құнына негізгі құралдардың, өндірістік қорлардың, аяқталмаған өндірістің, өсімдеп және бордақылаудағы малдар құндары қосылады.Екінші әдістемеде кәсіпорынның өндірістік потенциалын анықтайтын активтер құрамына жоғарыда көрсетілгендерге қосымша, аяқталмаған күрделі қаржылар және қондырылатын жабдықтар құны қосылады. Бұл әдістеме кәсіпорындарда болып жатқан даму процесін әлдеқайда дәл сипаттайды. "Шаруашылық тәжірибесінің мәліметтері негізінде, өндірістік мақсаттағы мүлік коэффкциентінің келесі шегі, яғни К_п > 0,5 қалыпты болып есептеледі" - деп жазады А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфулин. Көрсеткіштердің мәні ең төменгі (қатерлі) мәннен аз болған жағдайда, кәсіпорынның есепті кезендегі қызметінің қаржылық нәтижелері активтерді мекшікті қаражат есебінен толықтыруға мүмкіндш бермейтін болса, өндірістік мақсаттағы мулікті арпыру үшікұзақ мерзімді қарыз қаражаттарын тартқан жөн.

Осы көрсеткіштен кейін баланс валютасындағы ағымдағы активтер үлесін анықтау маңызды: ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық мүлкінің құнына қатынасымен аныкталатын кәсіпорын активтерінің іске тартылу (мобильді) коэффициентінің өсуі. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат үлесін сипаттайды. Коэффициет мағынасы артқан сайын кәсіпорынның үздіксіз жұмысты камту және кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігі де арта түседі. Қаржы тұрғысынан алғанда оның өсуі актив құрылымындағы жағымды өзгеріс болып табылады - яғни мүлік әлдеқайда мобильді (іске тартылған) болады, бұл оның айналымдылығының жылдамдығын және оны пайдалану тиімділгінің өскендігін көрсетеді.

Әрі қарай кәсіпорынның мүліктік жай-күйіндеқандай сапалық өзгерістер болғанын зерттеу қажет. Бұл кәсіпорынның материалды-техникалық базасын құрайтын және негізгі қорлары болып саналатын, оның өндірістік потенциалының маңызды элементінің жағдайын зерттеу қажет.

Кәсіпорын муліктерінің жалпы құнындағы негізпқұралдардың нақты құнының (қалдық) үлес салмағынын өзгеруі, ерекше назар аударады. Өйткені бұл көрсеткішкәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің көлемін анықтаудағы басты бағыт болып табылады. Кәсіпорын мүліктерінің жалпы жиынындағы негізгі құралдардың нақты құнының коэффициентінің мөлшері баланс активтерінің барлық сомасының 50 пайызынан кем болмауы тиіс.

Нарық жағдайында айналым қаражаттарының төмен мобильділігі әрдайым теріс бағаланбайтындығын да ескерген жөн. Есеп айырысу шотында қаражаттар қалдығының аздаған сомасының бар болуы немесе олардың болмауы әлі де болса кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін көрсетпейді.

Өтімді емес, өтімділігі төмен тауарлы-материалдық құндылықтардың бар болуы, дебиторлық борыштың әсіресе, оның күмәнді бөлігінің үлкен мөлшерде болуы айналым қаражаттарының айналымдылығының бәсеңдеуіне әкеліп соқтырады және кәсіпорынның қаржылық жағдайына кері әсерін тигізеді. Осылайша, мүліктің және ағымдағы активтердің мобильділігінің өскеніне қарамастан, кәсіпорын басшылығы оның құрамындағы өзгерістердің негізділігін және оның себептерін бағалауы қажет, сондай-ақ кәсіпорынның ағымдағы активтерінің жалпы сомасында маңызды көрсеткіштердің бірі болып саналатын және оның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын дебиторлық борышты талдауға басты назар аударуы қажет. Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржы жағдайына дебиторлық борыштың нақты бар болуы емес, оның көлемі, қозғалысы және түрі, яғни бұл борыштың пайда болу себебі әсер етеді. Дебиторлық борыштың пайда болуы кредиторлық борыш сияқты ақшаны аудару арқылы есеп айырысу жүйесі кезеңіндегі шаруашылық қызметтегі объективті процесс болып табылады. Дебиторлық борыш барлық уақытта есептеулер тәртібінің бұзылуы нәтижесінде туындап, барлық уақытта да қаржылық жағдайды нашарлатады деуге болмайды. Сондықтан да, оны меншікті қаражатты толығымен айналымнан шығару деп есептеуге болмайды, өйткені оның бір бөлігі банктік несиелендірудің нысаны болып табылады да кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне ешбір ықпал етпейді.Кәсіпорынның дебиторлық борышы қалыпты және өтелмеген болып екіге бөлінеді. Өтелмеген дебиторлық борышқа, төлеу мерзімі өтіп кеткен есеп айырысу құжаттары бойынша тиеліп жіберілген тауарлар үшін қарыздар жатады. Өтелмеген дебиторлық борыш айналым қаражаттарының заңсыз бұрмалануын және қаржы тәртібінің бұзылуын көрсетеді. Осыған байланысты тал-даушы оның құрылымын зерттеу негізшде өтелмеген дебиторлық борышты анықтауы тиіс.Дебиторлық борыштың құрамы және құрылымы мен толық танысып шыққаннан кейін оны нақты құны бойынша бағалау керек. Себебі дебиторлық борыштың барлығы бірден өндіріліп алмауы мүмкін. Оның қайтарымдылығы өткен тәжірибенің, сондай-ақ ағымдағы жағдайлардың негізінде анықталады. Бухгалтерлік тәуекелдің мәні, сол өткен кезең тәжірибесі болашақтағы зиянға сай келмеуі мүмкін немесе ағымдағы жағдайлартолығымен ескерілмей қалуы мүмкш. Нәтижесінде зияндар елеулі дәрежеде болады. Талдаушы дебиторлық борыштың қайтарылу ықтималдылығын анықтаудың және оны дайындаудың дұрыстығы мен нақтылығын білуі керек.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Баланс активтерінің құрамы мен құрылымы
   
2. 
   Өндірістік потенциалының түсінігі және оның көрсеткіші
   
3. 
   Кәсіпорын активтерінің іске тартылу (мобильді) коэффициентінің мәні
   

1. Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау қандай көлемін анықтауға береді ?

A) Абсолютті және салыстырмалы

B) Абсолютті және көмекші

C) Салыстырмалы және көмекші

D) Абсолютті және активті

E) Активті және пассивті
2. Ненің өсуі кәсіпорын қызметінің кеңеюін мәлімдейді ?

A) Пассивтің

B) Активтің

C) Абсолюттің

D) Салыстырманың

E) Көрсеткіштің

A) Абсолют;

B) Салыстыру;

C) Көрсеткіш;

D) Активі;

E) Пассив;

A) Салыстырмалы

B) Рационалдыі

C) Көрсеткішті

D) Құрылымды

E) Талдамалы

A) Коэффициентте

B) Салыстырмалы көрсеткіште

C) Баланс активінде

D) Баланс пассивінде

E) Абсолютті көрсеткіште

A) Иммобильді қаражаттардың коэффициенті

B) Мобильді сәйкестендіру коэффициенті

C) Активті баланстың коэффициенті

D) Пассивті баланстың коэффициенті

E) Кәсіпорын активтерінің мобильдік коэффициенті

A) Соғұрлым кем болады

B) Соғұрлым артык болады

C) Тең болады

D) Орташа болады

E) Дұрыс жауап жоқ

A) Мобильді және демобильді

B) Иммобильді және демобильді

C) Мобильды және иммобильды

D) Мобильді және коэффициентті

E) Демобильді және демобилизациялау

A) Активті

B) Пассивті

C) Демобильді

D) Ағымды

E) Баланстық

A) Критикалық және салыстырмалы

B) Оптималды және салыстырмалы

C) Дұрыс жауап жоқ

D) Аталғанның барлығы

E) Оптималды және критикалық

A) Жағдайын зерттеу

B) Мақсатын қарастыру

C) Негізін зерттеу

D) Қорларын тексеру

E) Балансты зерттеу

A) Мобильді коэффициент

B) Демобильді коэффициент

C) Ұлес соммасының өзгеруі

D) Нақты құнның коэффициенті

E) Мөлшерлі төлем өзгерісі

A) Тұрақты

B) Нақты

C) Активті

D) Пассивті

E) Салыстырмалы

A) Ауыспалы және салыстырмалы

B) Нақты және ауыспалы

C) Көмекші және үмітсіз

D) Үмітсіз және сенімсіз

E) Сенімді және көмекші

A) Теріс

C) Активті

D) Пассивті

E) Өзгермелі

А) Қаржылық тұрақтылық коры

В) Материалдық қоры

С) Нақты құн қоры

D) Негізгі құралдар қоры

Е) Материалдық емес қоры

Кәсіпорын активтерінің құрамы мен құрылымын талдау

2. Баланс мәліметтері бойынша кәсіпорынның ағымдағы активтерінің құрамы мен құрылымын келесі кесте бойынша талдаңыз:

5.1 Баланс активінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының салыстырмалы көрсеткіштерін талдау

5.2 Меншікті капиталды талдау

5.3 Қатыстырылған капиталды талдау

Меншікті капиталдың көлемін ғана анықтап қоймай, сонымен бірге капиталдың жалпы сомасындағы оның үлес салмағын да анықтау маңызды. Бұл көрсеткіш арнайы әдебиеттерде әр түрлі атпен берілген (тәуекелсздік коэффициенті, автономдық коэффициенті), бірақ оның мәні бір ғана - бұл коэффициентке қарап кәсіпорын сырттан тартылған қаржыдан қаншалықты тәуелсіз екендігін және өз қаражатын қаншалықты жұмсай алатынын көруге болады. Тәуелсіздік коэффициентін меншікті капиталды барлық авансталған капиталға бөлумен анықтайды:

М_к- меншікті капитал;

А_к - авансталған капитал (баланс валютасы жиыны, яғни қаржыландырудың жалпы сомасы).

Бұл коэффициенттің өсуі кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі жоғары екендігін көрсетсе, алдағы уақытта қаржылық қиындықтардың азаятындығын көрсетеді.

Батыс экономистері тәуелсіздік коэффициентінің неғұрлым жогары деңгейде болғаны дұрыс деп санайды. Себебі бұл қаржы көздерінің тұрақты құрылымын сақтауға мұмкіндік береді. Инвесторлар, несие берушілер дәл осындай құрылымды таңдайды, себебі ол кәсіпорынға өздерінің міндеттемелерінің кепілдігін жоғарылатады. Неғұрлым кәсіпорынның қаражаты көп болса, соғұрлым үздіксіз жұмыс қамтамасыз етіліп, нарық жағдайында алға шығуға көмектеседі. Сондықтан кәсіпкерлер әр түрлі резервтерді құру жолымен және жарғылық қорға бөлінбеген табысты тікелей қосу арқылы өзіндік капиталды көбейтуге тырысады.

Қаржылық талдаудан кітаптардың бірқатар авторлары инвесторлар мен несие берушілерді қамтамасызететін, меншікті капиталдың оның жалпы сомасына қатынасының ең аз мәні 0,6 болып табылады деп есептейді. А.Д. Шеремет, А.М. Ковалев; В.П. Привалов, О.В. Ефимова және тағы басқалар бұл көрсеткіштің 0,5 деңгейдегі мәні кәсіпорынның барлық міндеттемелерін өз қаражатымен жабуды қамтамасыз ете алатын ең төменгі көрсеткіш бола алады деп санайды. АҚШ және Еуропа елдерінде тәуелсіздік коэффи-

Жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы келісім-шарттық міндеттемелер қатаң сақталатын және фирманың атағына үлкен мән берілген нарықтық экономикасы дамыған елдерде тәуелсіздік коэффициентіне мұндай жоғары талаптарды қоймайды (Жапонияда оны 0,2-ге дейін төмендетуге болады). Жоғарыда келтірілген меншіктік коэффициентін 0,5-0,6 деңгейінде шектеуді орындау, қарызға берушілер үшін ғана емес, кәсіпорынның өзіне де маңызды. Сондықтан талдаушыға, қаражат көздерін орналастырудың тиімділігін белгілеуге мүмкіндік беретін, құрылымына зерттеу жүргізіп баға беру қажет. Нарық жағдайында ол ақпаратт ішкі және сыртқы пайдаланушылармен жүзеге асырылады. Ақпаратты сыртқы пайдаланушылар, мысалы, банктер, несие берушілер меншіктік капиталдың авансталынған капиталдың жалпы сомасындағы үлесінің өзгеруін, келісім-шарттарға отырған кездегі қаржылық тәуекелдік жағынан баға береді. Меншіктік капиталдың үлесі төмендегенде тәуекелділік өседі. Кәсіпорын капиталының құрылымын зерттеу оларға кәсіпорын қызметінің кеңейгені немесе қысқарғаны жайлы айтуына мүмкіндік береді. Қысқа мерзімдік несиелердің төмендеуі және меншіктік капиталдың өсуі кәсіпорын қызметінің қысқарғанын көрсетеді. Бірақ бірыңғай мұндай қорытынды жасауға болмайды, себебі бұл қаражаттардың үлесі басқа факторлардың несие үшін және дивидендке пайыздық мөлшерлемелер әсерінен болуы мұмкін. Егер несие үшін пайыздық мөлшерлемелер дивиденттердің мөлшерлемелерінен төмен болса, онда тартылған қаражатты өсірген дұрыс, ал егер керісінше болса, онда меншікті капиталды пайдаланған дұрыс. Әрине, авансталған капиталдың құрылымы жоғарыда қарастырылған жағдайларға тәуелді болады.

Қаржылық есеп берудің активтерінің қалыптасу көздерінің қүрылымын зерттеу үшін келесідей талдау кестесі құрылады.

Алайда бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайының (тұрақтылығының) төмендегенін дәлелдемейді. Бұны тәуелсіздік коэффициентіне кері көрсеткіш болып табылатын қатыстырылған капиталдың барлық авансталынған капиталдағы үлес салмағы да дәлелдейді.

Оны тәуелділік коэффициенті деуге де болады. Ол мына формулармен анықталады:
К_Т = Қ_К:А_К немесе К_Т = 1 – К_ТС.
Мұндағы: К_Т - тәуелділік коэффициені;

Қ_к - қатыстырылған капитал;

А_к - авансталган капитал (баланс валютасы, жиыны);

К_ТС - тәуелсіздік коэффициенті.

Бұл үлес жоғары болған сайын, кәсіпорынның сыртқы қаржыландыру көздерінен тәуелділігі жоғарылайды.

Келесі, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын менішкті капиталдың қатыстырылған капиталға қатынасын көрсететін қаржыландыру коэффициенті болып табылады.
К_К = М_К : Қ_К
Мұндағы: К_Қ - қаржыландыру коэффициенті;

М_К- меншікті капитал;

Қ_К- қатыстырылған капитал.

Бұл коэффициент жоғары болған сайын, соғұрлым банктер мен инвесторлар қаржыландыруға соғұрлым сенімді кіріседі.

Бұл коэффициент кәсіпорын қызметінің қандай бөлігі өз қаражатымен, ал қандай бөлігі қарыз қаражатымен қаржыландырылатынын көрсетеді. Қаржыландыру коэффициенті - <1 болатын жағдай (кәсіпорн мүлкінің көп бөлігі қарыз қаражатымен қалыптасқан) төлем қабілеттілігінің өте қауіпті жағдайға жеткендігін және несие алуды қиындатқанын көрсетеді.

Батыс фирмаларында қаржыландыру коэффициентінің кері көрсеткіші кеңінен қолданылады, қатыстырған капиталдың меншіктік капиталға қатынасымен анықталатын қарыз және меншікті қаражаттар қатынасыньщ коэффициенті:

Қ_к - қатыстырылған капитал;

М_к - меншікті капитал.

Бұл коэффициент кәсіпорын активіеріне салынған меншікті қаражаттың әрбір теңгесіне қанша қарыз қаражатын тартқанын көрсетеді.

Арнайы әдебиеттерде бұл көрсеткіш үшін қалыпты шектеу: К<1. Егер оның мәні 1-ден асып кетсе, онда кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі мен тұрақтылығы қауіпті нүктеге (жағдайға) жетеді, бірақ жауап әр уақытта бір жақты бола бермейді. Қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті салалық ерекшеліктерге, кәсіпорынның шаруашылық қызметінің сипатына және айналым қаражатының айналу жьщдамдығына байланысты болады. Материалдық айналым қаражатының айналымдылығының жоғары көрсеткіштері және дебиторлық борыштың одан да жоғары айналымдылығы кезінде коэффициенттің қауіпті мәні бірден де асып кетуі мүмкін, ол сонда да кәсіпорынның қаржылық дербестігіне ешшқандай әсерін тигізбейді.

Кәсіпорынның тәунлсіздік (дербестік) дәрежесін сипаттайтын ең бір маңызды көрсеткіштердің бірі қаржылық тұрақтылық коэффициенті болып табылады немесе оны басқаша инвестицияларды жабу коэффициенті деп атайды. Ол меншікті және ұзақ мерзімді қарыз капиталының жалпы (авансталған) капиталдағы үлесін сипаттайды және мына формуламен анықталады:

Бұл дербестік коэффициентпен салыстырғанда анағұрлым жұмсақ көрсеткіш. Бұл коэффициенттің қалыпты мәні 0,9-ға тең болуы керек, ал оның 0,75-тен төмендеуі қауіпті.

Мұндағы: К_ұ/м - қарыз қаражаттарын зақ ерзімді тарту коэффициенті немесе ұзақ мерзімді міндеттемелер коэффициенті;

М_к - меншікті капитал;

Ұ_М - ұзақ мерзімді міндеттемелер.

Бұл коэффициент қаржылық есеп берудің активтерін
қаржыландыру үшін меншікті капиталмен қатар тартылған үзақ мерзімді несиелер мен қарыздардың лесін көрсетеді, кәсіпорын өндірісті жаңарту мен кеңейту үшін қарыз қаражаттарын қаншалықты интенсивті пайдаланып жатқанына баға береді.

Капиталдың құрылымын қалыптастырудың тиімділігін (қолайлылығын) анықтау үшін жоғарыда келтірілген көрсеткіштермен қатар инвестициалау коэффициентін де қолдану ұсынылады. Ол батыс фирмаларында кеңінен қолданыяады және меншікті капиталдың негізгі қүралдарға қатынасымен анықталады.

Активтерді құрудың ең дұрыс жолы больш, меншікті капитал барлық негізгі капиталды (айналымнан тыс активтер) және айналым капиіалының бір бөлігін жабатын кездегі жол саналады, Кәсіпорын, барлық қарыз қаражаттары алынып қойып жатса да өмір сүре беретін болады. Кәсіпорынның капиталын пайдалану туралы тағы бір қызық ой - меншікті капиталды тек қана негізгі құралдарды сатып алуға жұмсап, ал айнальщ қаражаттары (ағымдағы активтер) келесі жолмен қалыптасуы керек: 1/4 - ұзақ мерзімді қарыздар есебінен, ал 3/4 - қысқа мерзімді қарыздар есебінен. Кәсіпкер, егер өзінің капиталы аз, ал басқанікі көп болса, жақсы жұмыс істейтін болады. Нарықтық қарым- қатынас осы принцип (қағида) бойынша құрылған. Аз ғана капиталың бола тұра, кеп табыс алуға болады.

Меншікті, қарыз (қатыстырылған) және жалпы (авансталған) капиталдың қатынасын әр түрлі түрғыдан сипаттайтын коэффициенттермен қалыптасқан жағдай, меншікті және қатыстырылған капиталдың (міндеттемелердің) құрылымын және оның есеп беру кезеңіндеп өзгерістерін зерттеуді қажет етеді.

Меншікті капиталды зерттегенде өзіндік айналым қаражаттарындағы болған өзгерістерге ерекше назар аударылады, яғни меншікті капиталдың қандай бөлігі иммобильдік сипаттағы құндылықтарда бекітілмегендігін және осы қаражаттарды неғұрлым азды-көпті еркін жұмсауға мүмкіндік беретін нысанда тұрғандығы аныкталады. Меншікті айналым қаражаттарының көлемін анықтау үшін, меншікті капиталдың сомасынан баланс активінің бірінші бөлімінің жалпы сомасын (қорытындысын) алып тастау керек.

Тәжірибе жүзінде күрделі салымдарды қаржыландыру және негізгі құралдарды сатып алу үшін, меншікті капиталға теңестіріліп қосылатын, ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздар пайдаланылады. Аржыландырудың осы қатыстырылған көзі ескеріліп, алдағы көрсеткіштің мөлшері анықталады. Бұл көрсеткіш абсолютті болып табылады, оның динамикадағы өсуі - оң, ал темендеуі теріс бағыты ретінде қарастырылады. Біздін кәсіпорынымызда бұл көрсеткіштің мөлшері меншікті айналым қаражаттарының мөлшеріне тең, себебі ұзақ мерзімді несиелерді кәсіпорын тартқан жоқ.

Талдау кезінде меншікті айналым капиталының абсолюттік мөлшерін анықтаумен қатар, оның жалпы меншікті капиталдағы ұлес салмағын да табу керек. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның қаржылык тұрақтылығының әлдеқайда нақты сипаттамасы болып саналады. Арнайы әдебиеттерде оны іс жүзінде жұмсау (маневрлық) коэффициенті деп аталады.

Ол кәсіпорынның меншікті қаражаттарының қандай бөлігі, осы қаражаттарды еркін жұмсауға болатын, мобильді нысанда екендігін кәрсетеді және келесі формуламен анықталады:
К_Ж = М_АК / М_К.
Мұндағы: К_ж - жұмсау коэффициенті;

М_ак - меншікті айналым капиталы;

М_к - меншікті капитал.

Бұл коэффициентті А.Д. ІПеремет, Р.С. Сайфуллин, Е.В. Негашев осылай анықтайды. Ұзақ мерзімді қарыз қаражаттары негізгі құралдарды алуға және капитал салымдарына бағытталатынын ескере отырып В.В. Ковалев, Э.А. Маркарьян және Г.П. Герасименко бұл коэффициентті меншікті капиталға ұзақ мерзімді міндеттемелерді қосып есептейді. В.Ф. Палий бұны "дұрыс" десе де біз оған қосыла алмаймыз, себеб, сөз жұмыс капиталы жөнінде емес меншікті айнальш капиталы жайында болып отыр, Жұмсау коэффициентінің төмен мәні кәсіпорынның меншікті қаражатынын көп бөлігі иммобильді сипаттағы құндылықтарда бекітілгендігін көрсетеді, ал олар тез айналатын қаражаттар емес, яғни ақшаға тез айнала алмайды.

Қаржылық кезқараспен айтсақ оның өсуі және жоғары деңгейі кәсірорынның қаржылық жағдайын оңды деп сипаттайды: бұл кезде меншікті қаражаттар мобильді, олардың көп бөлігі негізгі құралдарға да айналымнан тыс активтерге де емес, айналым қаражаттарына салынған. Сондықтан жұмсау коэффициентінің өсуі кәсіпорын мулкінің нақты құрылымындағы мүмкін болатын шектерінде ғана тиімді. Егер коэффициеш негізгі құралдардың құнының азаюынан емес, негізгі құралдарға қарағанда меншікті қаражат көздерінің тез өсуіне байланысты көбейсе, онда коэффициенттің жоғарылауы шыныменен кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының артқанын дәлелдейді.

Оптимальді мөлшері ретінде жұмсау коэффициеит >= 0,5 деп алынуы мүмкін, бірак іс жүзінде тұрақты қалыптасқан мәндері жоқ. Бұл көрсеткіштің ұсынылып отырған деңгейі кәсіпорынның менеджер мен оның меншік иелері өз қаражаттарын мобильді және иммобильді активтерге салудың тепетеңдік принципін сақтау керек екендігін көрсетеді, бұл баланс өтімділігін қамтамасыз етеді.

Жұмсау коэффициентікің мәні, кәсіпорын қызметінің сипатына байланысты: оның әдеттегі деңгейі материал сыйымдылығы жоғары өндірістерге қарағанд; қор сыйымдылығы жоғары өндірістерде төмен болуы керек (себебі қор сыйымдылығы жоғары өндірістерде меншікті қаражатының айтарлықтай бөлігі негізгі өндірістік қорларды жабудың көзі болып табылады).

Кәсіпорынның тауарлы-материалдық қорлары мен шығындарының қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілуінің абсолютті көрсеткіштері қаржылық тұрактылықты талдау үшін басты роль атқаратынына сәйкес, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының басты көрсеткіштерінің бірі болып қорларды қалыптастырудың өз көздерімен қамтамасыз етілу коэффициенті саналады, ол меншікті айналым қаражаттарының тауарлы-материалдық қорлар мен шығындардың құнына қатынасымен анықталады. Бұл көрсеткішті тауарлы-материалдық қорлар мен шығындарды жабу коэффициенті деп атайды. Ол келесі формуламен есептеледі:

М_ак - меншікті айналым капиталы;

Қ_ТМ – тауарлы- материалды қорлар.

Материалды айналым қаражаттарын жабу коэффициенті қандай дәрежеде тауарлы-материалды қорлар мен шығындар меншікті қаражаттармен жабылғанын және қарыз қаражаттарын тартуды қажет етпейтінін көрсетеді.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын тек қана қаражат көздерінің құрамымен емес, сонымен бірге қаржылық есеп берудің активтеріне салудың дұрыстығымен де сипатталады. Сондықтан меншікті қаражаттардың құрылымын бағалаумен қатар кәсіпорынньщ қарыз қаражаттарының құрылымы да қарастырылады.