Білім беру бағдарламасы тыңдаушыға арналған нұСҚаулық

23 
БІЛІМ АЛУШЫЛАР ПСИХИКАСЫНЫҢ ТАБИҒАТЫ ТУРАЛЫ ЗАМАНАУИ 
ПРАКТИКАЛЫҚ ТӘСІЛДЕР МЕН ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРҒА ШОЛУ
 
Психика – психологияда қарастырылатын барлық психикалық құбылыстардың 
жиынтығы. «Психика» терминіне анықтама беруде ғалымдар кеңестік кезеңде марксистік 
философияға, Лениннің бейнелеу теориясы мен рефлекторлық теорияға жүгінген. Ал 
психика дегеніміз не? 
Психика ұғымына нақты анықтама беру қай кезде де өзекті әрі маңызды мәселелердің 
бірі болған. Әлемнің әр түпкіріндегі ғалымдар бұл мәселенің орындылығы мен 
маңыздылығына назар аударған. Дәлел ретінде ресейлік психолог, психофизиолог, 
психология ғылымдарының докторы, профессор Н.И. Чуприкованың осы мәселе жайында 
айтқан келесі ойын келтіруге болады: «Осы күнге дейін жылдар бойы психология ұғымының
шеңберін анықтау қиындық туғызып келеді... Алайда біз «Психика дегеніміз не?» деген 
сауалды қойған кезде нағыз қиындыққа тап боламыз». 
Шын мәнінде, психология саласындағы зерттеулердің тарихи талдауы «психика» 
ұғымына әр алуан түсініктемелер берілгенін көрсетеді. Бір ғана Ресейдің Ұлттық 
психологиялық энциклопедиясының өзінде «психика» ұғымына 22 анықтама берілген екен 
(https://vocabulary.ru/termin/psihika.html). 
Олардың барлығына ортақ маңызды әрі тұрақты сипаттамаларды іріктеп алатын болсақ, 
психика дегеніміз бұл: 
- 
жоғары деңгейде ұйымдастырылған материяның (философиялық ұғымның) жүйелі 
қасиеттері; 
- 
объективті тіршіліктің белсенді көрінісі; 
- 
бейненің субъективті көрінісі; 
- 
қоршаған ортаға бейімделу құралы; 
- 
психиканың негізгі қызметі – мінез-құлық пен іс-әрекетті реттеу. 
Осы сипаттамалық белгілерді ескере отырып, психика ұғымының анықтамасы ретінде 
В.П Дудьевтің тұжырымын негізге алуға болады (Психомоторика: Анықтама сөздік, 2008 
ж.).
Психика – психология зерделейтін барлық психикалық құбылыстардың жиынтығын 
білдіретін жалпы түсінік; жоғары жүйке қызметіне, өз іс-әрекеті мен тәртібіне негізделген 
өзін-өзі реттеу және жалпы объективті тіршіліктегі субъективтінің белсенді көрінісін 
құрайтын жоғары деңгейде ұйымдастырылған материяға (философиялық ұғымға) тән 
қоршаған ортаның ерекше көрініс формасы. 
Психиканың жоғары формасы болып табылатын «санаға» ие адам психикасына тағы бір 
анықтама берілген. 
Адам психикасы – бұл адамның басқа адамдармен, қоршаған ортамен қарым-қатынас 
жасауы барысында пайда болатын объективті тіршіліктің субъективті бейнесі. Психиканы 
мидың объективті шындықты бейнелейтін жүйелі қасиеті деп түсіну қажет. Сонымен қатар 
психикалық қасиетті – физиологиялық қасиет деп, физиологиялық қасиетті – материалдық 
деп, ал психикалық қасиетті өз алдына мінсіз деп қарастыру керек. Психикалық көрініс – 
материалдық қарым-қатынастың мінсіз формасы. Ал мінсіз форманы біз объективті 
шындықпен тығыз байланысқан субъективті шындық деп қарастырамыз. Бұл тұста 
объективті шындық дегеніміз табиғи және әлеуметтік әлем болып табылады. Осы жерде 
жеке тұлғаның психикасы тек социумда ғана қалыптасатынын айта кеткен жөн. Мұндай 
бастапқы ұстанымдар, бірқатар жетістіктерге қарамастан, психологияның дамуы мен 
практикалық тәжірибенің жинақталуында бірқатар қиындықтарға алып келді. Адам 
психикасының күрделілігін және оның табиғатын түсіндіру үшін психиканы рухани 
негіздемесіз түсіну жеткіліксіз. 
Қазіргі таңда адам психикасының табиғатын түсіндіретін бірнеше түрлі тәсілдер бар. 
Олар:
эволюциялық теорияға және адамның қалыптасуындағы іс-әрекеттің шешуші рөлін 

24 
мойындауға негізделген ғылыми-материалистік тәсіл; 
заманауи физика мен нейропсихология жетістіктерін шығыс діндерінің мистикалық 
тәжірибесімен үндестікте қарастыратын трансперсоналдық тәсіл; 
психиканың рухани негізін мойындаудан туындаған тәсіл. 
Ғылыми-материалистік тәсілге сәйкес психикалық құбылыстар психикалық бейнелер 
формасында шындықты бейнелейтін жоғары деңгейде ұйымдастырылған тірі материяның 
қасиеті ретінде қарастырылады.
Материалистердің түсіндіруі бойынша, психикалық құбылыстар тірі материяның ұзақ 
биологиялық эволюциясы барысында пайда болған және қазіргі уақытта ол қол жеткізген 
дамудың жоғары деңгейдегі нәтижесі болып табылады. 
Алғашында тірі зат қоршаған ортамен зат алмасу механизмдері арқылы пайда болатын 
тітіркену мен өзін-өзі сақтаудың биологиялық қасиеттеріне ие болды. Кейінірек күрделі 
ұйымдастырылған жанды тіршілік деңгейінде оларға сезімталдық және үйрене алу 
қасиеттері қосылған. 
Тірі заттардың эволюциялық өзін-өзі жетілдіру процесінің нәтижесінде олардың 
ағзаларынан мінез-құлықты және жаңғыртуды басқару қызметін өзіне жүктеген арнайы 
жүйке жүйесі бөлініп шықты. Күрделенуі мен жетілуіне қарай мінез-құлық пен іс-әрекет 
түрлерінің дамуы басталды. Тіршілік әрекетінің психикалық реттелуінің анағұрлым күрделі 
формалары пайда болды. 
Адам психикасы жануарлар психикасына қарағанда сапалық жоғары деңгейге ие. 
Адамның санасы – алғашқы қауымдастықта өмір сүру жағдайының күрт өзгеруіне 
байланысты азық табу үшін бірлескен іс-қимылдарды жүзеге асыру қажеттілігінен пайда 
болды. Оның ақыл-ойы еңбек ету процесінде дамыды. Еңбек құралдарын әзірлеу, пайдалану 
және еңбекті бөлу абстрактілі ойлаудың, сөйлеудің, тілдің дамуына, адамдар арасындағы 
қоғамдық-тарихи қатынастардың дамуына әсер етті. Қоғамның тарихи дамуы барысында 
адамның мінез-құлқын өзгертті. Өзінің табиғи сипаттары мен қызметін есте сақтау, ойлау, 
қабылдау формаларына, яғни жоғары психикалық функцияларға айналдырды. Бұл жоғары 
психикалық функциялардың бірлігі адам санасын құрайды. 
Трансперсоналдық тәсілдің жақтастары материалистік психологияға негіз болған 
айнымас қағидаттарды, атап айтқанда, өмірдің өздігінен пайда болғанын; кездейсоқ 
генетикалық мутациялар мен табиғи іріктеу нәтижесінде тіршіліктің әртүрлі формалары 
дамығанын мойындамайды. Осы тұрғыда С. Грофтың «Бұл керемет оқиғаның механизмі 
тіпті ең қарапайым ғылыми пайымдауларға толық қарама-қайшы келеді» деген мысқылын да 
мысалға келтіруге болады; сананың өздігінен пайда болуы материалистік психологияның 
көне аңыздарының бірі екендігі; сананың жоғары ұйымдастырылған материя, ми қызметінің 
өнімі екендігі де қарастырылмайды. 
Осы қағидаттарға негізделген материалистік психологияда жеке ағзалар, шын мәнінде, 
сыртқы әлеммен және бір-бірімен тек сезім органдары арқылы байланыса алатын жеке 
жүйелер болып табылады. Психикалық процестер ағзаның қоршаған табиғи және әлеуметтік 
ортаға реакциясын және бұрын алынған сенсорлық ақпаратты шығармашылық өңдеуі деп 
түсіндіріледі. 
С. Гроф материалистік психология өз жүйелері мен нанымдарын қорғауда ондаған 
жылдар бойы жаттығып, олардың кез келген елеулі ауытқуларын ғылымға қарсы дей 
отырып, нәтижесінде материалистік психология адам жанын түсінуге және бірқатар 
психикалық құбылыстарды түсіндіруге қабілетсіз болды деген тұжырым жасаған. 
Трансперсоналды тәсіл арқылы психологияда материалистік дүниетаныммен 
байланысты ғылымилық пен руханилықтың қарама-қайшылығын жоюға әрекет жасалды 
және қазіргі физикада революциялық жаңалықтар ашқан көптеген ұлы ғалымдар – А. 
Эйнштейн, Н. Бор, Э. Шредингер, В. Гейзенберг, Р. Оппенгеймер және Д. Бом ғылыми 
ойлауды руханилықпен және мистикалық дүниетаныммен үйлесімді дамиды деп көрсеткен. 
Трансперсоналды тәсілді ұстанған психологтер руханилықты біржақты түсінеді, оны 
йоганың әртүрлі формалары, тибет ваджраян, дзен-буддизм, даосизм сияқты шығыс рухани 

25 
дәстүрлеріне немесе каббала түріндегі оккультизмге балайды. 
Психиканы трансперсоналдық тұрғыдан түсінудің ғылыми негізіне голография, лазерлік 
технология, кванттық-релятивистік физика және миға нейрохирургиялық зерттеу жүргізу 
саласындағы жұмыстар жатады. Бұл принциптер ходографиялық немесе холограммдық 
деген атауларға ие болды, өйткені олардың табиғаты 40-жылдардың соңында ағылшын 
ғалымы
Д. Гэбор әзірлеген голография мысалы арқылы көрсетілді. 
Голограмма – психиканың тұтастығын және оның ғаламмен байланысын түсіну үшін өте 
пайдалы әрі бірегей тұжырымдамалық құрал. Голографиялық бейненің ерекшелігі оның 
әрбір бөлігі арқылы тұтас бейненің бейнеленуінде: голограмманы қанша бөлікке бөлсек те, 
олардың әрқайсысында объект толық бейнеленеді. 
Нейрохирург К.Прибрам (1919ж.) голографиялық тәсіл нейропсихология мен 
психологияда өте тиімді болуы мүмкін деген болжамды ұсынды. «Мидың тілдері» кітабында 
және бірқатар мақалаларында ол мидың голографиялық моделінің негізгі принциптерін 
тұжырымдады. Фурье түрлендіру негізінде кез келген ең күрделі бейненің белгілі бір жиілік-
амплитудалық құрылымы бар тұрақты толқындардың қатарына қосылуы мүмкін екенін 
көрсетті. Кері түрлендіруді қолдану толқындық құрылымдарды қайтадан бейнеге аударады. 
Ми голографиялық принцип негізінде әрекет ете отырып, өзінің әрбір бөлігінде барлық 
бейнелерді қамтитын голограмма сияқты барлық ақпаратты өзінің әрбір нүктесінде 
сақтайды.
К. Прибрам, көрнекті физик Д. Бом: «Ми ғана емес, бүкіл әлем голография тәріздес» 
деген болжам ұсынады. Д. Бом болмыс табиғатын жалпы және сананы бір бөлікте, үздіксіз 
бүтін, шексіз өзгерістер процесіне тартылған салқын қозғалу ретінде сипаттайды. Салқын 
қозғалу процесіндегі өмірдің де, жансыз материалдың да негізі ортақ. Бұл олардың бастапқы 
және жан-жақты алғашқы негізі болып табылады. Сондықтан адам психикасы бүкіл әлеммен 
байланысты және әрбір адамның миы барлық ақпаратқа қол жеткізе алатын үлкен 
голограмманың элементі болып табылады. 
Трансперсоналдық психология холотропты қағидаттарға негізделе отырып, сананың 
өзгерген қалпын зерттеп, адамға және оның психикасына оғаш екіжүзділік тән деген 
қорытындыға келді. Яғни психика кейде хилотропты сана тәртібінде (грек сөзінен «хиле» – 
материя, яғни сыртқы әлемнен түсетін мимен байланысты ақпаратты өңдеуге тікелей 
байланысты сана), кейде медитация, арнайы тыныс алу немесе психоделиктерді қолдану 
нәтижесінде қол жеткізілетін холотропты сана тәртібінде ауыспалы түрде қызмет ете алады. 
Материалистік психология тек хилотропты психиканы зерттеумен шектеледі. Бұл 
жағдайда адам өзін нақты шегі, қабылдаудың шектеулі сезімтал диапазоны бар, үш өлшемді 
кеңістік пен материалдық объектілер әлемінде желілік уақытта өмір сүретін жеке ағза 
ретінде сезінеді. Холотропты жағдайда адам кеңістіктен, уақыттан және шектеулерден тыс, 
шектеусіз сана өрісі ретінде қызмет ете алады. Сананың өзгерген қалпын зерттеу 
психологтерді «барлығымызда бүкіл әлем туралы, барлық тіршілік туралы ақпарат бар, 
әрқайсымыз оның барлық бөліктеріне қол жеткізе аламыз» деген тұжырымға алып келді. 
Рухани бағдарланған тәсілге сәйкес психика материя дамуының табиғи өнімі емес, ол 
ондағы материяны жандандырып, оның дамуын бағыттайтын рухани бастаманың көрінісі 
болып табылады. Психиканың дамуы номогенез тұрғысынан қарастырылады. Номогенез – 
бұл қарапайым ағзалардан Жоғарғы сана – Әлемді Жаратушы ниетімен адам кейпіне дейін 
мақсатты түрде даму. 
Ғылыми деңгейде номогенез тұжырымдамасын алғаш рет эмбриологияның негізін 
қалаушы К.Э. фон Бэр 1834 жылы «Кез келген дамудағы табиғаттың жалпыға ортақ заңы» 
атты баяндамасында түйіндеген. Нақты материалды зерттеу негізінде, Бэр әлі күнге дейін 
ешкім жоққа шығармаған эмпирикалық қорытынды жасады. Оның пайымдауынша: «Тірі 
табиғат тарихында көлемді, ебедейсіз, енжар затқа бай тірі ағзалардың жалпы 
«материалдық» формаларынан анағұрлым ұйымдасқан және қозғалмалы түріне дейінгі 
эволюция анық байқалады. Ширақ жануарлар тарихи тұрғыдан әрқашан қозғалысы баяу 

26 
жануарлардан кейін, ал неғұрлым жоғары рухани негізі бар тіршілік иелері – вегетативтік 
өмірі дамығандардан кейін жүрген». 
Адамның тегі «табиғи жолмен», яғни кездейсоқ өзгерістер мен табиғи іріктеу процесі 
арқылы маймылдан жаратылуы мүмкін екендігін қарастыра отырып, ол бұл жорамалды 
ғылыми дәрменсіздігіне байланысты жоққа шығарған. 
К.Э. фон Бэр: «Табиғаттың бүкіл тарихы тек рухтың материядан үстем шыққан жеңісін 
алға жетелейтін тарих болып табылады» деген қорытындыға келген. 
К.Э. фон Бэр бұл идеяны «жаратылыстың негізгі идеясы» және барлық даму процесінде 
пайда болатын табиғаттың жалпыға ортақ заңы деп санады. К.Э. фон Бэр бұл заңға мынадай 
түсініктеме береді: «Барлық жерде, жаратылыстану бөлшектерді қарастырудан жоғары 
тұратын болғанда осы негізгі идеяға әкеледі. Ғылым, керісінше, материализмге алып келуі 
керек деп қалай ойлауға болады (шын мәнінде, көбіне осылай болады)? Әрине, материя 
жаратылыстану алға ілгерілейтін, бірақ оны тек тірек ретінде пайдаланатын бастама, негіз 
болып табылады». 
Материяның мәнін қозғалыс анықтайды. Тірі ағзаларда олардың психикалық 
құбылыстарына негіз болатын қозғалыс өмір рухымен, Жоғары санамен аяқталатын рухтың 
қуатымен анықталады. Бұл энергия табиғатта да өмірдің қайнар көзі болып табылады; онда 
қозғалыс бар болғандықтан, табиғатта өлі ештеңе жоқ, бұл қазіргі ғылымда ашылған 
органикалық және бейорганикалық табиғат арасындағы генетикалық байланысты растайды. 
«Бізге өлі болып көрінген нәрсе, мысалы, тас сияқты жансыз нәрсе, шын мәнінде, 
мәңгілік қозғалыста» дейді XX ғасырдың ең ірі физигі, Нобель сыйлығының лауреаты М. 
Борн. Рухани энергияға барлық бейорганикалық табиғат, тұтас әлем кіреді. Бірақ дамудың 
жоғары нысандарында ғана бұл энергия өзін-өзі еркін танытушы рухтың мәніне дейін 
көтеріледі. 
Қазіргі психологияда әлемнің рухани негізіне қатысты мәселелер белсенді талқылануда. 
Әлемнің рухани негізін және әлемнің жүйелілігін мойындау адам психикасы мен адам 
болмысының феноменін тану мүмкіндігін кеңейтеді. Мұндай тану ми қабығының қызметі 
ойлаумен шектелмейтіні және онымен аяқталмайтыны (В.Ф. Войно-Ясенецкий, «Рух, жан 
және дене»), ұжымдық бейсаналық жеке тәжірибесінде пайда болмайтын психикалық 
материалды қамтитыны (К.Г.Юнг, «Бейсаналық психологиясы»), адамның рухани саласы 
Жер мен ғарыш энергиясында ғана емес, сонымен қатар жоғары деңгейдегі рухани салада да 
ашық екендігі (В.Д. Шадриков, «Рухани қабілеттер») туралы жаңа ұғымдарға алып келеді. 
Бұл психосфераның жер мен жоғары деңгейдегі рухани саланың бірлігі екендігі туралы 
болжам айтуға мүмкіндік береді.
Әрине, білім алушылар психикасының табиғаты туралы қазіргі заманғы практикалық 
тәсілдер мен тұжырымдамаларды бір дәріс барысында толық қамту мүмкін емес. Дегенмен
бүгінгі дәрісімізде негізгі мәселелерге шолу жасадық деген ойдамыз. Сабағымызды түйіндей 
келе, А.А. Крыловтың редакциялауымен шыққан «Психология» оқулығында атап 
көрсетілгендей, психиканың табиғаты аса күрделі екендігі жөнінде ой тұжырымдауға 
болады. Ол өмірдің мәнімен және жан өлімінің мәңгілік проблемаларымен тікелей 
байланысты. Бұл мәселе жақын болашақтағы психологияның негізгі мәселелерінің бірі – 
психика табиғаты ретінде әлі де өзектілігін жоймайтын мәселе болып қала береді.. 

жүктеу/скачать 2,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: