Бірінші тарау
жүктеу/скачать 2,59 Mb.
|
| Отарлаудың өрістеуі.
Бұл тақырыпты жазу тым қиын, бабаларымыздың отаршыдан көрген зорлығы мен қорлығы адамның жан дүниесін тітіркендіреді. Езгінің көптеген фактілерінен кейбірін іріктеп, бетінен қалқып алғанның өзінде аталарымыздың азабы мен бейнеті көп екенін көреміз. Отарлаудың түрі, сыры көп. Біз жоғарыда Кіші жүз жұртын рухани отарлау ісләм дінің өзінің империялық мүддесіне пайдалана бастағанымен таныстық. Бұл процесс еппен біртіндеп жалғаса береді. Бұған қоса орыс тілін оқыту жүргізіліп талай жастар бұл тілді де меңгеріп, Мақамбет сияқтылар өзінің ділмарлығы білігі кей орыстанда асып кеткен. Ал, қазақ тілін білу ескерілмеді. Қазақша, яғни түркіше оқып, жазуға жол берілмеді. Амал жоқ, өзіне жат 4 тілді әлінше иегіріп қажетіне жаратты. Бұл яғни, ісләм дінін пайдалану орысша оқыту, өз кадрлерін дайындау патша үкіметінің Кіші, Орта жүзді толық бағындырып, отарлау саясатының бір шарасы еді. Кіші жүз тарихын Ресей архивтері материалында мұқият байыпты зерттеген әйгілі тарихшы М.П.Вяткин: біз жоғарыда айтқан мұсылмандықты пайдалану, тұрғындарға идеологиялық ықпал жасау: б) патшайым Екатерина 2-ші губернаторлар мен үкімет мүшелерімен пікір алысып тағы мынадай ұйғарымға келеді: Кіші жүзді толық бағындыру үшін казактар отарлауын (казачья колонизация) жалғастырып, шекара әскери линиясын күшейту; в) Сауда жолын қорғаймыз дегенді сылтау етіп, қазақ жеріне ене беру, біртіндеп Кіші жүздің төріне қарай сауда үшін деп қоныс-бекіністер сала беріп, Ресей товарын сатумен бірге төңіректегі елді бағындыру; г) ханның билігін шектей отырып, оны әлсіретіп, болымсыз жарамсыз етіп көрсету; д) сұлтандардың, феодалдардың өзара талас, тартысын бөгемеу, д) Кіші жүз жерін шектеп, хан өкіметін жою; е) Кіші жүзде орыс әкімшілік-басқару жүйесін біртіндеп (4:232) енгізу еді. Бұл жоспарды бірден енгізіп орындау Қыпшақ даласында әлеуметтік дағдарыстың өршіп шыңына жетуі, саяси жағдайдың шиеленісуі салдарынан қапелімде мүмкін болмады. Әйтсе де дін, оқыту жағын қолына алып, сұлтандар мен билердің өзара басараздығын пайдаланып, өзіне қызмет істейтін кадрларын ыңғайлап “қолтықтап” дайындай беріпті. Орталық хан өкіметінің елді шаруалықты басқару, демеу жүйесі жоқ, мешеу болды. Европа елдерінде монархия тазып ел басқара алмай, Англияда, Нидерландияда ХҮІІ-ғ., Францияда ХҮІІІ-ғ. жойылып, (6:5) елді жаңаша – салалық, функционалдық басқару орнады. Кіші жүзде хан басқару жүйесін Сырым қозғалысы жойылып, билік мәслихатқа берілгенмен патшаға тиімсіз болғасын хан өкіметін қайта орнатты. Ол отарлауға дем болды. Кіші жүз 19 ғасыр басында Ресейге толық тәуелді болып отарына айналды. Ел басқару, жер иелігі, барлық шаруашылық, сауда саясаты түгелімен Орынбор басшыларына толық көшті. Орынбор губернаторлары ашықтан-ашық отарлау жүргізіп өзінің сенімді жазалаушы күші – Орал казак әскері үстіне Орынбор казак әскерін құрап қазақ ауылдарына әдейі “Орыс қаруының күшін” көрсету үшін әлсін-әлі талау жүргізді. Онымен қатар қазақ жерін бөлшектеп, Ресейге қосу шараларын жүргізіп, Табын, Шекті, Жағалбайлы т.б.рулар мекендеп қыстап келген қонысты – Орынбор өңірінің Солтүстік алабын қазіргі “Табынка” қаласы маңын тартып алып, 1811 жылы “Новая пограничная линия” дегенді құра бастады. Солай ұсақтап сулы, орманды, қоныстанған, егінге қолайлы жерлерді ала береді. Елек әскери линиясын құрып, шекараны Оңтүстікке тағы ысырады. Табн, Шекті т.б. руларын ауылдарынан, жайлы мекендерінен одан әрі қуып шығып, орыс офицерлері мен әскерін орналастырады. Бұл қазақтың егін шаруашылығына орны толмас зиян әкеледі. Бұнымен қоймай, 1819 жылы Елек өзенін Жайыққа құяр сағасынан өрлей отырып Құралы, Берден өзендері бойын тартып алып “Жаңа Елек әскери линиясын” жасап қазақты құнарлы жерден айырады. 1833 жылы губернатор болған В.Перовский бұл саясатты жалғастырып, қазақтармен белгілі шекара жоқтығын пайдаланып Жайық, Карталы, Үй, Тоғызақ, Сандық, Аят өзендері аралығындағы алқапты, яғни Орск қаласының Солтүстік жағындағы орманды, аң, балық аулауға қолайлы сулы аумақты тағы алады. Үкіметке Перовский. Бұл шара саяси мақсатта екені, қазақ пен башқұрт ұрандасып кетпес үшін араларын алшақтатып, әскери линия орнатамыз” – деген (6.2). Бұл шараны үкіметте К.Нессельроде министр В.Чернышев, Е.Конкрин, Сперанский т.б. қолдаған. Шекара Верхне-Уральскийден Оңтүстікке ысырылды. 1834 жылы “шекараны түзетеміз” деген желеумен бірталай жерді тағы алады. Сөйтіп, қазақы 10 мың десятина құнарлы жерден айырылады. (2) Соның ішінде “Жабық қарағай” деген нулы орман, көп өзен, көлдер кетті. “Жаңа линияға” Император, Наследник, Константинов, Николаев, Михайлов деген пикеттерін салған. “Бұл шара” дейді Перовский одан әрі, көптен бері жоспарда бар еді, енді жүзеге асыру қолға алынды” – деген. Перовскийдің бұл ұсынысын үкіметте Нессельроде, А.Чернышев, Е.Конкрин деген графтар мен Сперанский қолдап, қаулы шығарады. Әскери линия Орскіден тура терістікке Жайық өзенін өрлей отырып, Верхнеуральскіге одан тура шығысқа бұрыла Верхнеуйск әскери линиясы басталып, Үйскі, Челябе, Петропавлге дейін Үй өзенін жағалай жүретін. Петропавлден Нижнейск линиясы басталып Троицкі мен Тобыл өзеніне жүріп отырып Звериноголовскіге дейін баратын. Революцияға дейінгі кей авторлар да бұл шара қазақ даласына үлкен әсерін тигізіп, соңынан бірталай елеулі тәртіп бұзуға әкелгенін айтып, үлкен қайсарлық пен қазақтар линиядан өтіп, бекіністерге шабуыл жасағанын мойындайды. Тіпті бас штаб офицері М.Иванин Орынбор басшылары “Жаңа Орынбор линиясын жасаймыз” деп 4 млн. десятинадан астам қазақтардың тамаша жайылым жерлерін еш бір ақы төлеусіз, әскери мекенін салу үшін алғанын айта келіп, егерде біз қазақтарды өз қол астымыздағы ел деп қарасақ, олардың жеке меншіктік правосын сыйлауымыз керек еді. Осыдан кейін олардың арасында наразылық, толқу шықты, - дейді (8:186). Әрине патша офицерлері мен чиновниктерінің көбі бұндай түсініктен алыс болды. Қазақтан тартып алған көп жерді игере алмағанымен қоймай тағы да жаңа жер мен елді бағындыру мақсатында 1834 жылы Каспийдің шығысында Қайдақ бұғазындағы “Қызылтас” деген жерге Ново-Александров бекінісін салдырады. Төңірегіне келген түрікмен қарақалпақ ауылдарын алдап, арбап Ресейді мақтап бір қатарын Ресейге көшіреді. Бұл әрекет Қаразым хандығы мен екі ортадағы қарым-қатынасты шиеленістіре береді. Губернаторға керегіде сол еді. Патша өкіметінің Кіші жүзді өз рыногына тарту үшін ғасыр бойғы күресі жүзеге асты. Енді Алшын даласы Ресеймен сауда жасады. Персия мен сауда тоқтатылды. Мәнет ақша айналымнан шығып рубль енді. Сонымен Троицк-Орск-Орынбор-Елек арасында қазақтың 10 млн. десятина жері тағы тартып алынды. Ол жерге өкіметтің тәртібіне сәйкес казак әскерлерін, ішкі губерния тұрғындарын күшпен көшіріп, көп жылдарға дейін иегре алмады. Оның үстіне зорлықпен келген казактар наразылық көрсетіп, бас көтерген. (9:50) Кіші жүздің батысы мен солтүстік – батысын отарлаудың ұзақ, қасіретті тарихы бар. Ол әлі зерттеушісін күтіп тұр. Ішкі тараптың батысы – Астрахань әскері, қалмақ, қондыру ноғайларының, жаңадан қоныстанған орыс шаруаларының жері өздеріне жеткілікті еді. Бірақ қазақ пен жерге талас шығарады. Сырт қыраты “үлкен Ырғыз” өзенінен Дүре, Қабыршақты, (Чижа) Оюкен, (Грачи), Балықты су жайылымдары, Сары, Қара өзендер алқабы Нарынға дейін игерілмеді. 1801 жылы Бөкей Сұлтан Қара, Сары өзен бойынан Каспийге дейінгі далаға орналасты. Бұл Орал казак әскері басшыларына ұнамады. Олар 1813 жылы Сары өзеннің шығыс жағалауына Қақташтан /Малоузенск/ бастап Шортанды (Новоузенк) жанымен Орал казак әскерінің басқармасы оңтүстікке қарай қақташтан тағы ішкі өзен әскери линиясын құра бастады. Жолай Бөкей “Жаңақаласына” (Петропавка) Алаша руы басқарушысының тұрағы “Қарасуға” – “таловая речка” форпостыларын сала бастады. Одан әрі құбылаға Әбіште /Вербовский, Көктеректе Абинский, Мұқыр, оның шығысында 75 км. Қызыл обада – Красногор, одан 35км. Қырқопада – Кармановка, Бесқалмақта – Пятимар форпостылары орнап, бәрі Самар көліндегі Глиянскіге (Ескі қала) бағынды/. Міне, осы Қарасу – Таловский мен Глиянскийге дейінгі әр форпостыда 6-7 үйден болған линияда небәрі 1831ж. 100-ге жетпейтін казак әскері болған. Олардың малдарын әкеліп бақтырған. Сары өзен, Қара өзен аралығында қоныстан ауылдарды бөкей кезінде-ақ қыстауына жібермеуге күш алды. Орынбор шекара комиссиясы (ОШК) қызметкері Кузнецов Сары, Қара өзендер аралығындағы ұзындығы 150-200 шақырым, ені 30-50 шақырым (верст) шабындығы мол жерді Орал қазақтары тартып алды деген. (10) Бұл аз. Бөкей Жаңақаласынан ұзыны 250-300 км болатын аумақтан Алаша, Байбақты руларының ауылдары көшіріліп, 3000-дай қыстақ қора-жай, ауласымен бос қалған. Бұл озбырлық қазақ шаруаларының наразылығын туғызып, жер тапшылығынан 1818-1823ж.ж. Бұқар жағына кетеміз деп шешекарашылармен алысып көбі өтіп кеткен. 1820ж. 1611 шаңырақ көшеді. Орал, Орынбор казак әскерлерімен қатар көшіп келген қазақты шекаралас Ресей тұрғындары, линия адамдары түрлі зорлық жасап, жерге таласып малын олжалай берген. Әсіресе, Каспийден балық аулау құқына ие болған граф Безбородко, князь Багратион князь Юсупов т.б. қазаққа көп қиянат жасаған. Олар жағалаудан заңсыз көп жерді иеленген. Кесте 1.
Каталог: images -> stories -> downloads -> electrresursy -> trudy pps trudy pps -> Исатай Кенжалиев trudy pps -> Батыс қазақстан ауыл шаруашылығЫ 1946-2000 жылдарда trudy pps -> Құрастырғандар trudy pps -> Батыс қазақстан ауыл шаруашылығЫ 1946-2000 жылдарда trudy pps -> Құрастырғандар: тарих ғылымдарының кандидаты, профессор Шынтемірова Баян Ғаббасқызы trudy pps -> Мұханбетжанова Ә. Молдағалиев Б. Ерниязов О electrresursy -> Бюллетень новых поступлений (І квартал 2008 ж.) Орал, 2008 жүктеу/скачать 2,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|