Бірінші тарау
жүктеу/скачать 2,59 Mb.
|
| Жәңгір тағдыры. 1837-1838ж.ж. қанды кешуден хан тиісті қорытынды шығара қоймады. Өзінің баю саясатын жалғастыра берді. 1838 ж. елден жылу жинап, патшаға сиын даярлап астанаға барып келді. Алым-салық сонымен көлемін азайтпады. Әлеуметтік күйзеліс жалғаса берді. Хан сауда саттығын, алып-сатар - өсімқорлық (роставщичество) несиеге (сауда) беру, сатылған малдан, саудагерден кеден, баж салығын т.б. ала береді. В.А.Перовский 1837ж. 26 қарашада Ханға жазған хатында: “…что не только приверженцы Исатая, но и большая часть прочих киргизов доведены до крайности самоуправством султанов биев и старшин упротебляемых Вами по управлению ордою: не говоря здесь других предметах, которые будут исследованы своевременно упомянутая только о несоразмерных поборах производимых с киргизов под разными предлогами. Эту статью желаю я привести в ясность немедленно”, - деген (16:312). Бұл цитатта көп жәйді анықтап отыр. Бірақ хан бұғанда, бұдан кейін губернатордың ханнан алым-салық мөлшерін сұраған хатына жауапты іздеп, таппадық. Хан алым-салықты өсіре берген Ж.Қасымбаев зекет салығы әуелде малдай жиналса енді ақшалай алғанын, әуелге 250-300 мың сом орнына 1844 ж. 930185 сомға жеткенін жазады. (17:61) Соғым т.б. алым-салық көлемі де осылай көбейген. Бұл бөкейлікте шаруалардың наразылығын қайта туғызады. Орынборға шағым, арыздар жөнелтілер. Солардың бірі - Аббас (Ғаббас) Қошаев ноғай-қазақ руының азаматы губернаторға 1842ж. шағымында алым-салықтың 20 түрін жазған. (18:19) Бұлардан басқа 5 пұт жабағы, тері, киіз, жүн, жанға сыйға деп әр ауыл биінен 1 жылқы, 1839ж. т.б. жылдары патшаға барамын деп жылу жинау. 1839ж. Перовскийдің Қаразымға әскери жорығына 1000 бас түйе, ордаға келген қонақ дастарқанына деп мал, құшыр т.б. алымдар жиған. Алым-салық саясаты күрделі, үлкен мәселе. Бұл әлі де зерттеуді қажет етеді. Архив құжаттары шашыраңқы қарама-қайшы болғанмен көп жәйді ашуы мүмкін.
Хан қалтасына мол пайда түсіретін басты бұлақ – жерді қайта бөлуді жалғастырады. Ол енді біреудің жерін тілімдеп, сажынмен өлшетіп, жіппен санап сатқан. Әр сажыны 1 сомнан (19:18). Ханнан сұлтандар, билерді жәбірлігінен қалыспады. Жәңгірдің інісі Меңдігерей 1840ж. Масқар, Тана рулары ауылдарының шекарасын көрсеткені үшін 2 түйе, 1 ат, 3 шапан, 100 сом ақша алған. (20:658) Ханның балдызы Әміржан Құсайынов осы жылы Ноғай – қазақ жұртының 4 руынан ханға деп жиған салығының жартысын және 700 сом ақша алған (21:20). Бұндай фактілер баршылық. Салықты көп жинау ханның негізгі жұмысы болған. Тіпті 1836ж. ел екі тарап болып, наразылық шиеленісте зекет деп 18000 қой, 800 өгіз, 1000 жылқы, 700 түйе жиған. (22:669). Біреулер ханның елге еңбегі бар дейді. Онда оны дәлелдеу керек. Академик С.Зиманов “хан реформировал старую систему налогов, вкладывал часть общественных средств на сооружение плотин, артезианских колодцев, сохранение древесных насаждении и разведение лесных участков, …строительстве общественных зданий”, - депті. (23:112) Еш бір дерек атамайды, сілтемеде жоқ, өйткені бәрі бос сөз. Біз де дерек таппадық. А.Евринов “Нарыне был лес, к 1850г. остались пни”, - деп жазғаны белгілі. Ешқандай қоғамдық құрылыста жасалмаған, ал бөгет өз жерінде өз қажетіне ескі арнаны оңдаған. Сәкеңнің “хан проводил продуманную социальную политику, соориентируясь на ослабление родовой знати”, - дегені де құр сөз. Ру шонжары (занть) дегеніміз кім? Олар сұлтандар. Бөкей кезінде Нұралы ханның ұлы, Есімінің 3 ұлы, т.б. рубасы болған, ол Жәңгір кезінде солар және Бөкейдің 3 ұлы, Шығайдың 3 ұлы, т.б. сұлтандар ру басқарғанын айттық. Жаңсақ мәліметті популистер тексермей жазып, оқырманды шатастырып, ел ішінде жік, айтыс туғызуда. Жәңгірдің шаруашылық мәселесімен шұғылданғаны жөнінде еш құжат көрінбеді. Қоғам өз әлінше тіршілік жасап, өсіп, сақтанды. Хан халқына отырықшылық, егін салу, шөп шабу қоныстану үйретті деудің, дәлелі жоқ. Әр өз бетімен шаруа жүргізді, қоныс тепті. Жасқұс тұрағына 1827 жылдан саудагерлер жиналып, дүкен ашты, базар құрды, ол жәрмеңкеге айналды. Тұрғындар 1841ж. 41 қожалық, 1846ж. – 89 болды. Дүйсе, Теректі, Жанбай, Жақсыбай, Сарыбасты, Толыбай т.б. мекендер барын айттық. 1851ж. Жасқұста 100 дүкен болған, 346 қазақ, 193 татар, 120 орыс, 13 башқұрт, 25 армиян тұрған (24:45). Бөкейліктің негізгі шаруашылығы мал өсіру бірде көшіп, бірде өсіп, 1814 жылғы деңгейге жетпеген. Оны төмендегі таблицадан да көресіз. (25:32) (1945ж.)
Шаңырақ саны өскенмен мал басының өсуі болмады. 1814ж. 2 млн. бас болса 1839ж. 1,6 млн бас себебі – жер тапшылығы, жайылыс, суат жетіспеді. Жәңгір сауда ісіне мән беріп, оның бар мүмкіндігін өзінің қара басы баюы үшін пайдаланғаны Қасымбаев Ж. кітабында оңды жазылған. Жәңгір, - дейді автор, - ақша табуды тез үйренді, кейде көлеңкелі операцияларға қатысты, - деген. (26:95) Автор ханның сауда, ақша операцияларындағы неше түрлі құйтырқы қылықтарын айта келіп, хан әрі ақшалай алым жасап, сонымен “өз халқын өзі тонады” (“обирал собственный народ”) деген. (27:93) Бұның аржағында хан қызметіне қандай баға беруге болады. Бөкейлікте сауда көлемі Ресей қажетіне байланысты өсе берді. А.Д.Кузнецов Бөкей, Шығай кезінде Бөкей ордасы тұрғындарының Ресеймен сауда жасауының 11 алаң орындарын атағанын біз жоғарыда атағанбыз. Бұған қоса Орынбор шекара комиссиясы купецтердің тілегімен сауданың үлкен орталығын ашу мақсатында Жасқұста жәрмеңке ашуды қажет деп, содан “ханско-ставочная ярмарка” пайда болған. Империя бұны ұйымдастыруға 60 мыңдай ақша бөліп, сауда нүктелерін салып, базарбашы тағайындап, шетел саудагерлеріне жол ашып салығын аз мөлшерде белгілеткен Жасқұсқа Бұқар, Қаразым, Иран саудагерлері келетін болған. Қазақ үйлерінде түрікпен, парсы кілемдері Бұқар шапандары, маталар пайда болды. Ресей губернаторларынан өнеркәсіп товарлары Орал казактары бакалея т.б. товар әкелген. Көмір, темір, керосин, қара май, ағаш, темір өңдеу құралдары т.б. сатылады. Қазақтар базарға мал, мал өнімдерін қатар ағаштан жасалған тұрмыс жабдығын арба бөлшектерін (дөңгелек, оның күпшегі, кегейі, тоғыны, белағашы, тәрте, тәжібау, доға т.б.) жегу әбзелдерін ертұман, қайыстан істелетін бұйымдар, зергерлік бұйымдары, киіз, етік, ши, алаша т.б. әкелетін болған. Әрине, негізгі сататыны мол. 1845ж. көктемгі, күзгі жәрмеңкеде 1,384.608 сомның товары әкелінген, 1269.534 сом товары сатылған. Басқа деректе 1846ж. 522203 сом сатылған тауары (28:25). Жалпы, бөкейлікте тауар айналымы өсе берген, ол Ресейдің ең жақын рыногіне айналған. Бұл жәрмеңкеде ұсақ малдың өзінен 52 мың бас сатылған. Ол сауда байлардың табыс көзінің бірі, қолөнершінің күнелтіс көзі, кедейлерді қанау тәсілі болған. Бірақ сатылатын мал саны да жылдан жылға азая берді. Жарамды жерді феодалдарға беру нәтиже әкеле қоймады, егіншілікпен олар шұғылданбады, малға шөп, қора, шеген аула дайындау аз болады. Содан 1842-1843 ж.ж. қыста мал шығыны көп болған. Егіншілік біртіндеп өсе берді, онымен орта, не кедей шаруа айналысады. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндейтін кәсіпорын ашылмады. Жұмыс орнын таппай шаруалар Ресейге жалшылыққа кетіп, арзан жұмыс қолына айналады. Елде бар тұз өндірісі орыс купецтерінің қолында онда Басқұншақ, Елтонда 500-600 жұмысшы болды. Балық аулау кәсібі де орыс байларының иелігінде дедік, олар 1844ж. 1635жүк балық әкеткен. Бұларда 2072 адам жұмыс істеген, бірақ жұмысшы саны кеміп отырған. 1849ж. 15422 пұд балық ауласа, 1850ж. 11051 пұд балықты 972 адам аулап, оны 1019 жүк арбамен әкеткен (28:56). Осылай жыл сайын балық, тұз аң терісін таси берген. Осылай екі бірдей қанау, екі бірдей тонау жалғаса береді. Патша үкіметі бұның бәрін шаруалардың шағымдарынан, өз қызметкерлері баяндауынан біле отырып еш шара қолданбаған. Ал, Жәңгір шағымдармен толқулар менің тағыма таласқан қарсыластарының арам ойларынан деп түсіндірген. 1844-1845ж.ж. тағыда шағым түседі, оған белгілі батыр, 1829ж. толқудың бір басшысы Қаратоғай Мәмбет ұлы да қол қойған. 1842ж. шағымдаған Ғ.Қошаев, Е.Манатаевты тергеп, бірталай әуреге салып, ақыры жер аударды. Мына шағымданушыларға да қатер төнеді. Бұл бөкейліктегі жағдайдың тағы шиеленіскенін көрсетеді. Шағымданушылар алым-салықтың көптігін, жайылыс жетпейтіндігін, хан, сұлтандардың озбырлығын т.б. жазып, әр рудан жиналатын зекет, соғым салығының мөлшерін көрсетеді. Мысалы, Беріш руы 65350 сом, Алаша руы 47300 сом, Ноғай – 34000 сом Зекет салығын төлесе, 14 рудың 198 старшиналары, 327650 сом төлеген (30:49). Соғымның бір жиналуы 713 бас мал немесе ақшалай 500 мың сомнан асады. Шаруалар тағы да басқа да алым-салықты тізе берген. Хан бұған зекет құдай жолындағы әркімнің өз еркімен беретін алым, ал соғым хан дастарханына ежелден өз еркімен әкелетін сыиы деп бұрынғыдай маймөңкелете жауап беріп, көлемін жазбайды. Хан елдегі жағдайды түсінбесе керек. Тарғын өзені жағалауындағы сарайында шөп науқанының басында жас тоқалы Салиха Бабажановамен болды дейді авторлар. Кеңсе бастығы Матвеев хан 6000 сомға кісі жалдап тоған салдырды, - дейді. Ол 6000 шөмелей пішен берді деп жазыпты. Бұл пікірді жергілікті қарттардан сұрап едім, ол хате, тоған ежелден бар, хан соны қайта қапеліне келтірген, - дейді. Мүмкін, Тоған 6000 сомға салынбас, Матвеевтің (кеңсе бастығы) жалақысы 7000 сом. Бұндай сомаға сонша жұмыс істелмейді ғой. Қалайда хан жеке шаруасына ұңғыт. Сөйтіп байлықтың артынан қуып жүрген де Жәңгір 1845ж. 11 тамызда дүние салады. Неден өлгені әлі жұмбақ. Қасымбаев Ж. Сарытау дәрі И.Троицкийдің актісін жазады. Бұл белгілі құжат Қасымбаев айтқандай сол уақытта хан өлімі әртүрлі әңгіме болған. Қазақ ішінде тараған аңыздықтар айтып отыратын. Соның бірі – 1845ж. ханға қарсы наразылық өрістеп тағыда, 4-ші көтеріліс шығатын қауіпін ақсақалдар біліп қойып: - Үш рет көтеріліс болды, ел одан әрі күйзелді, болар. Патшаға әлдерің жетпес, зорлық кімнен шығады, содан құтылудың шусыз тәсілін табыңдар, - депті –мыс. Ол сол кездегі белгілі тәсіл – улау екен. Содан ханнан оп-оңай құтылулы. Кім білген, аңыз ғой. Патшаның күшімен ұстап отырған басқару жүйесі одан әрі қожырайды. “Бөкейлікті басқаратын уақытша Совет” деген құралады (Б.Б.Ұ.С.) Әділгерей Бөкеев басқара алмайды, сұлтандар, билер арасында тартыс басталады. Бұны пайдаланып, патша әкімшілігі ББУС-ті 5 мүшеден, төрағасы, 2 советнигі орыстан 2-і қазақтан құрады, кейде ол өзгереді де. Жер мәселесі тағы көрінеді. Орынбор ББУС-не Жәңгірдің 1825-1845ж. қызметін тексертіп, жер реформасын хан бұрмалап өз басымен, сұлтан-билердің пайдасына жүргізгенін анықтайды. 1848 жылдан бастап Жәңгір жер иеленуге берген 1517 куәлік – актілерді жиып алады. Бұл бәрі емес, жер дауы 19 сыр аяғына дейін барған, біріндеп куәліктерді жинай берген. Енді жерді қайта, әділ бәріне бөлуді бастайды. Жәңгір тағына мұрагер болған Сақыпкерейде белгісіз жәйдә өледі. Елді хан билеу жүйесі әлдеқашан тозған қоғамның даму процесіне кесел болып келген. Бұны патша үкіметі түсініп, бірақ өз мүддесіне пайдаланып келген. Отарлау, орыстандыру саясатын жалғастыру хан басқару жүйесін қайталамай, Ресейлік территориялық - әкімшілік басқару жүйесін ендіруге жол ашады. Оның үстіне 1852ж. Жәңгірдің кім екенін В.А.Перовский мемлекеттік мүлік министріне әшкерлеп жазып, тәжірибелі үкімет чиновниктерін хан алдап келгенін көрсетеді. Орынбор губернаторы комиссия шығарып Жәңгір дүние мүлкін, малын тағы тізбелетіп еді әр қаладағыны қоспағанда қалғаны 1 млн. сомнан асыпты. Бұл тым көп, бұны білмей келген. Хан лауазымы жойылды деген арнайы ресми мәлімет кездеспеді. Бұл да отаршының елді бөрліктірмеу үшін істелген құйтырқы саясаты. Бірқатар автор Орда да жерді жеке меншікке иелену 16 жылдан соң жойылды деген, бұл да біздіңше жаңсақ ой. Патша үкіметі жерге жеке меншік иелігін өзі бастап, Жәңгірге жүктеген. Енді оның бұрмалауын жойып, жерді қауымдық иеленуді кейде сақтай отырып, жеке меншікке беруді жалғастырды. Сөйтіп, елде өзіне әлеуметтік тірек құрады. Ел іші тыныштала келді. Бұл да 1836-37ж.ж. көтеріліс нәтижесі. Бірақ азаттық үшін күрес жалғаса берді. Кіші жүзде бұл күресті Есет Көтібар ұлы 1847ж. жылдан белсенді жүргізіп, 10 жылдан астам арпалысты. Жоламан шығысқа бөлініп кетіп, елге оралмады. Бірлесе отырып, күш қоспағасын нәтижесі де болмады. Әйтсе де аталарымыз әлсіз, бытыраңқы күші басым жаумен аянбай алысты. Олардың ерлігі бізге өнеге. “Хан соңыма түсті деп, жүктеу/скачать 2,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|