Арнольд Джозеф Тойнби (ағылш. Arnold Joseph Toynbee; 14 сәуір 1889 жыл, Лондон — 22 қазан 1975 жыл) — британдық тарихшы, тарих философы, культуролог және социолог. Тойнби – өркениеттер «дін, сәулет, кескіндеме, мораль, әдет-ғұрып» саласында белгілі бір қауымдастықтар тудыратын «адамзат қоғамдастықтарының белгілі бір түрлері бар деп санайды. Тойнби өркениет дегеніміз «өз елімінің тарихын зерттеуге тырысатын тарихи материалдық ең кішкентай блогы» деп түсіндіреді.
Лев Николаевич Гумилев (1912 ж. қазанның 1, Ресей, Петербор губерниясы, Царское село — 1992 ж. маусымның 15, Санкт-Петербург) — белгілі кеңестік және Ресей этнолог- XX ғасырдың көрнекті еуразияшыл ғалымы, тарихшы-этнолог, тарих және география ғылымдарының докторы, ақын, парсы тілінен аудармашы. Л.Гумилев. жоғ.мәдениеттің өрлеуін белгілі бір этникалық ортаның аясында туындайтын «пассионарлық жарылыспен» байланыстыра отырып, қоғамның кейінгі тағдырын шығармашылық белсенділікке қабілеттілігінің өсуі және әлсіреуі циклі ретінде қарастырады және оның көзқарасы бойынша «құлдырау» сөзінің синониміне айналды.
Питирим Александрович Сорокин (1889 жылы Вологодск губерниясы, Турья елді мекені[1] - 1968 жыл 10 ақпан, Винчестер, Массачусетс, АҚШ) - орыс-американ әлеуметтанушысы, әлеуметтік стратификацияны және әлеуметтік мобильділік теориясының негізін салушылардың бірі болып саналады. П.Сорокин – мәдениеттің психологиясын мәдениеттің өзіндік құндылық жүйесі ретіндегі идеялары негізінде құрды. Соорокин мәдениетті әртүрлі құндылықтарға негізделетін литеграцияланған жүйеден саналды.
Танымал американдық философ, әлеуметтанушы саясаттанушы С.Хаитингтон мәдениет теориясын 20 ғ-дың соңында п.б., бірақ көптеген позицияларда Н.Я.Данилевский, О. Шпенглер және Л.Тойнби ұғымдарына ұқсайды. Хаитингтон өркениеттер мәдениетті оларды біріктіретін діни, тілдік және басқа құндылықтардың белгілеріне негізделген елдердің конгломераттарын атады.
Мәдениет пен өркениет бір. Олар синонимдер (И. Гердер, Э.Б. Тайлор). Өркениет — мәдениеттің ақыры, оның кәрілік шағы, руханилықтың антиподы (Ж.Ж. Руссо, Ш. Фурье, О. Шпенглер). Өркениет — мәдениеттің прогресі, болашаққа бой сермеуі, қоғамның парасаттылық деңгейі (Ф. Вольтер, Д. Белл). Өркениет — тағылық пен варварлықтан кейінгі тарихи-мәдени саты (JI. Морган). Өркениет — этностар мен мемлекеттерге тән мәдениеттің оқшау түрі (А. Тойнби, Н.Я. Данилевский және тағы басқалары). Өркениет мәдениеттің техникалық даму деңгейі, оның материалдық жағы.
