Bosh muharrir o’rinbosari: Заместитель главного редактора
MUALLIM | УЧИТЕЛЬ | TEACHER
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
94-27-PB
| MUALLIM | УЧИТЕЛЬ | TEACHER
№4 | 2021 12 turkumining ma’lum bir ma’no guruhiga mansub bo’ladi. Shuning uchun so’z yasalishi – so’z turkumlari bilan chatishib ketadi. “Induktiv” dasturda so’z yasalishining so’z turkumlari ichiga kiritishning asosiy sababi ham shunda. Shuning uchun morfologiya tilning qolgan barcha sohakari bilan uzviy aloqadorlikda o’rganilishi lozim. Har bir so’z turkumini o’rganayotganda shu turkumning ichki ma’no guruhlarini alohida ajratish va ularga to’xtalish lozim. Ma’lum bir guruhga kiruvchi so’zlar ishtirokida gaplar va matnlar yaratish o’quvchilarning so’zdan nutqda to’g’ri va o’rinli foydalanish mahoratini yanada kengaytiradi. Qo’shimchalarning ma’nosi va ishlatilishida ikki omil – lug’aviy ma’no omili va sintaktik qo’llanish omili birgalikda olib boriladi. Morfologik hodisaninng mohiyatini ma’no. lug’at ochib beradi. Mustaqil so’z turkumlari lug’aviy ma’noga ega bo’lib, gapda ma’lum sintaktik vazifa bajaradigan o’ziga xos so’roqlarga javob bo’ladigan so’zlardir. Ot so’z turkumiga oid so’zlarni to’g’ri talaffuz qilish, to’g’ri yozish, lug’aviy ma’nolarini bilish hamda nutqda to’g’ri va o’z o’rnida qo’llay olishni o’rgatish – mazkur mavzuning asosiy maqsadi bo’lishi lozim. Umuman olganda, har bir grammatik forma turli xil lug’aviy qo’rshovda, turli xil ma’no va xususiyat kash etadi, hamda bu xususiyatlar faqat nutqiy aloqa vositalari – gaplarda, ya’ni sintaksis sathida yuzaga chiqadi. Nutqda kattani ham, kichikni ham sizlab, uchinchi shaxsga nisbatan “u kishi aytdilar” kabi shakllarni ishlatish ziyolilik belgisi ekanligi bolalar ongiga singdirilishi lozim. Morfologiyaning lug’at, sintaksis va uslubiyat bilan hollarini har bir formada ko’rish mumkin. Sintaksis masalalarini o’rganayotganda nafaqat sintaktik qurilishning morfologiya va so’z formalarining yasalishi bilan aloqadorligi haqida, balki bir hodisaning ikki tomoni to’g’risida gap borayotganligini unutmaslik lozim. Grammatika – morfologiya va sintaksis bo’limlaridan tashkil topadi. Til faninig katta bir qismi – sintaksis, so’z, so’z birikmasi va gaplarning o’zaro aloqasini, so’z birkmasi va gaplarni tashkil etgan bo’laklarning xususiyatlarini o’rganadi. Sintaksis shu jihatdan morfologiyadan farqlanadi. Morfologiya – so’zlarning grammatik xususiyatlarini, tuzilishi, yasalishi, turlanishi, tuslanishini tekshiradi. Bu shakliy tekshirish, albatta lug’aviy ma’no asosida bo’ladi. Siztaksis ana shu so’z shakllar dinamikasini, o’zaro bog’lanishini, ularning gapdagi vazifasini, ma’lum fikrni ifodalashdagi o’rnini o’rganadi. Til jamiyatning eng muhim aloqa vositasi sifatida fikrni shakllantiradi, ifodalaydi, bayon qiladi. Fikr gap orqali yuzaga chiqadi. Gap haqida egallangan bilimlarni mustahkamlash, kengaytirishda so’z birikmasining ahamiyoti be’qiyos. So’z birikmasi – gapda aniq bir yo’nalishga ega bo’lish, maqsadli fikrlash, gapning ba’diiy bo’yog’ini quyuqlashtirish, uni qiziqarli va mukammal holatga keltirish vazifasini bajaradigan hodisa. Shuning uchun so’z birikmasidan gapning qurilish materiali sifatida foydalanish mumkin. Bu o’quvchining fikrlash qobiliyatini faollashtiradi, fikr ifodasini tezlashtiradi. Morfologiya va sintaksis grammatikaning ikki bo’limi emas, balki ikki ko’rinishidir. Maktab grammatikasining sintaksis bo’limida sintaksisga aloqador bo’lmagan ko’p hodisalar uchraydi: vositasiz to’ldiruvchi bilan hol gapdagi o’rni va morfologik formasi bilan emas, balki lug’aviy ma’nosi bilan farqlanadi. Lug’aviy ma’noni esa sintaktik nazardan tushintirib bo’lmaydi. Chunki u leksika va stilistikaning o’rganish obiektidir. Demak, o’zbek tili grammatikasi talqinida beriladigan qo’shma gaplarning tasnifi, yordamchi so’zlar ma’nosi va vazifasi orqaligina sharhlanishi mumkin. Shuning uchun “induktiv dastur” da qo’shma gaplarning ma’no munosabatlari asosidagi tasnifi sintaksisning o’rganish manbayidan kelib chiqadi. Cunki u gap qurilishi bilan emas, balki gaplarning qanday vositalar – fonetik omillar bilan belgilanadi. Qo’shma gaplar orasidagi sintaktik- semantik munosabatlarini morfologiya bilan, birinchi gap kesimining formasi bilan ham uzviy bog’langan. Gap qurilishini (sintaktik hodisani) morfologiya bilan uzviy aloqada bo’lmay turib o’rganish mumkin emasligining yaqqol isboti gap qurilishi talqinida o’z aksini topadi. Sodda gapning kesimli kategoriyasining shakllari bo’lmish tasdiq, inkor mayl, zamon, shaxs-son qo’shimchalarisiz, ya’ni so’zning xox fe’l bo’lsin, xox ot, sifat, son va hokazo, tuslangan shakllarisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Kesim mavzusini o’rganish jarayonida o’quvchilar egallagan bilim, ko’nlikma va malakalar mustahkamlanadi, takrorlanadi va qo’yidagi ijodiy topshiriqlar bilan |