-бөлім Қазақстанның көгалдандыруда кеңінен таралған сәндік

18 
 
Ҧшар басы мен бҧтақтың сипаты: 
— қалыпты және қысқартылған қашуды қҧрудағы оның арақатынасы; 
—  оқпан  осіне  қатысты  бҥйірлік  жағдайлар  мен  тармақтардың 
бағыттары: кӛтерілетін, кӛлденең немесе ӛрмелі. 
Пирамидальды  пішін,  егер  бҧтақтары  жоғары  болса,  бірақ  оқпаннан 
бірнеше қашық, әсіресе тӛменгі бҧтақтар. 
Цилиндрлік  немесе  бағаналы  пішін  –  негізгі  бҧтақтар  мен  кӛтерілу 
тәртіптерінің  соңғы  бҧтақтары  және  ағаштың  негізгі  діңгегіне  тығыз 
жанасады. 
Жалаң пішін – бірінші және екінші реттік бҧтақтар жоғары бҧрышпен 
оқпанның  осіне  қатысты  бағытталған,  ал  келесі  тәртіптердің  тармақтары 
тӛмен тҥседі және табақ массасы араласатын тармақтарда шоғырланған. 
Қолшатыр  формасы  –  кӛтерілетін  бірінші  және  одан  кейінгі 
тәртіптердің  тармақтары,  оқпанның  тӛменгі  бӛлігіне  бекітілген  негізгі 
бҧтақтар ӛз аяқталуымен жоғарғы деңгеймен бір деңгейге шығуға ҧмтылады, 
ал келесі тәртіптердің тармақтары бумаларға жиналған. 
Біркелкі  емес  кескіні  –  бірінші  және  келесі  тәртіптердің  тармақтары 
қатаң тҥрде айқын емес. 
Сәндік  ӛсімдіктердің  жіктелуі  осы  ӛсімдіктің  физиологиялық  тҥрін 
қҧрайтын морфологиялық белгілердің жиынтығына негізделуі тиіс. 
Ӛсімдіктің  физиологиялық  тҥрі  ӛсімдіктердің  негізгі  тіршілік 
формалары  ҧғымына  сәйкес  келеді.  Бҧл  тҥр  бақ-саябақ  ландшафтын  қҧру 
ҥшін  маңызды.  Ӛсімдіктердің  қандай  да  бір  физиологиялық  тҥрінің  сыртқы 
келбеті оның тектік атауымен толық сипатталады.  
Практикалық  мақсаттар  ҥшін  ағаш  тҧқымдарының  табиғи  тҥрлері 
ҧсынылады: 
— аумақты, пирамида тәрізді, сопақ, жҧмыртқа тәрізді, кері жҧмыртқа 
тәрізді, қолшатыр, шар тәрізді, жылауық, бҧйра, жатаған, жастық тәрізді. 
Ағаш-бҧта  тҧқымдарындағы  ҧшар  басының  әртҥрлі  пішіндерінің 
мысалдары: 
—  аумақты  –  қысқа  шыбықты  емен,  кәдімгі  қарағай,  сынғыш  тал,  ақ 
терек; 
— пирамида тәрізді – тікенекті шырша, сібір шыршасы; 
—  бағана  тәрізді  –  пирамида  тәрізді  терек,  пирамида  тәрізді  емен, 
батыс боз аршасы; 
— сопақ – атбас каштан, орман алмасы; 
— жҧмыртқа тәрізді – ҧсақ жапырақты жӛке, моңғол емені; 
— қолшатыр тәрізді – румелиялық қарағай; 
— шар тәрізді – швед шетені, жидек алмасы; 
— жылауық – сақалды қайың, Вавилон талы; 
— шырмалғыш – ҥшқат каприфоль, Амур жҥзімі; 
— жатаған – казак аршасы, таулы қарағай; 
— жастық тәрізді – кӛлденең арша.
 

19 
 
Олар инелер немесе қылқан жапырақтары деп аталатын тҥрі ӛзгерген 
жапырақтар  болып  табылады.  Бҧл  ӛсімдіктер  жабық  тҧқым  ретінде  әртҥрлі 
емес,  бірақ  олардың  ежелгі  тарихы,  табиғат  пен  шаруашылықта  ойнайтын 
ҥлкен рӛлі, сондай-ақ ӛмір сҥруге керемет қабілеті ҥшін ең болмағанда назар 
аударуға  тҧрарлық.  Бҧл  салаға  шамамен  600  тҥр  жатады.  Олардың 
кейбіреулері  кең  таралған,  басқалары  ӛте  сирек  кездеседі.  Бҧл  ӛсімдіктер 
қылқанжапырақты  деп  аталды,  ӛйткені  жапырақтары  инеге  ҧқсас  болып 
келеді. Aл ботаникада олар жалаңаш тҧқымдылар класына жатады. Олардың 
барлығы  тҧқымдардың  бҥрлерінде  дамитындығымен  сипатталады.  Қылқан 
жапырақты ӛсімдіктердің басқа кластардан айырмашылығы қандай?  
Бҧл  –  ӛсімдік  патшалығының  ең  кӛне  ӛкілдері.  Олардың  қалдықтары 
тас  кӛмір  кезеңіне  жататын  қабаттарда  кездеседі.  Олар  тіпті  Солтҥстік 
полярлық  шеңберде  де  таралған.  Барлық  заманауи  қылқан  жапырақты 
ағаштар. Олардың қҧрылымы да басқалардан ерекшеленеді. Оларда  әртҥрлі 
жаққа  таралатын  бір  оқпан  бар.  Қылқанжапырақты  ӛсімдіктердің  кӛптеген 
ӛкілдері – ҧзақ ӛмір сҥрушілер. Қазір  
 

20 
 
солтҥстікамерикалық қарағай бар, оның жасы бес мың жыл, ал мамонт 
ағашы  шамамен  3000  жыл  ӛмір  сҥреді.  Кӛлемі  бойынша  қылқанжапырақты 
ӛсімдіктер да рекордшыларға жатады. Әлемдегі ең биік ағаш  – бҧл секвойя. 
Оның  биіктігі  110  метрден  асады.  Қылқанжапырақты  ағаш  діңінің 
қалыңдығы  да  ӛзінің  ӛлшемдерімен  таң  қалдырады:  мексикалық  батпақты 
кипарис және мамонтты ағашта 12-16 метрге дейін жетеді. 
Ине  (балқарағайдан  басқа)  қыстың  келуімен  шашылып  қалмайды, 
бірнеше  жыл  бойы ӛмір  сҥреді,  содан кейін  ғана ауыстырылады.  Ауыстыру 
бірте-бірте  болғандықтан,  бҧл  ӛсімдіктер  жыл  бойы  жасыл  болып  қалады. 
Қылқанжапырақты 
ағаштардың 
тамыры 
терең 
топыраққа 
кетеді. 
Қылқанжапырақты  тамыр  жҥйесінің  екі  тҥрі  бар.  Бірінші  тҥрі  –  ӛзекше: 
қалың, ҧзын, тік орналасқан басты тамыры тірек болып табылады және одан 
ӛсіп  келе  жатқан,  ӛсімдікті  сумен  жабдықтауға  және  оған  қосымша 
тҧрақтылық беруге арналған тармақталған бҥйір тамырлары бар. 
Барлық дерлік қылқанжапырақты ӛсімдіктер мәңгі жасыл, тек кейбір аз 
таралған  тҥрлері  жапырақтарын  тастайды.  Бҧл  кластың  ӛкілдерін  басқа 
жапырақтардың  ерекше  қҧрылымы  бойынша  ажырату  ӛте  оңай.  Олардың 
барлығы дерлік ине тәріздес немесе тегіс қабыршаққа ӛзгертілген. Олардың 
беті  шағын  және  суды  аз  булайды.  Бҧл  қыста  мҧндай  ӛсімдіктерге 
жапырақтарды 
тастамауға 
мҥмкіндік 
береді. 
Сонымен 
қатар, 
қылқанжапырақтардың  географиялық  таралу  ерекшеліктері  олардың 
жапырақтарының  басқа  да  ерекшеліктерін  тҥсіндіреді.  Олар  бҧтақтарда 
шиыршықтала  орналасқан  және  тҥсі  қоңырқай  жасыл.  Бҧл  оларға 
шашыраңқы  кҥн  сәулесінен  нәр  алуға  мҥмкіндік  береді,  ӛйткені 
қылқанжапырақты,  негізінен,  солтҥстік  және  орташа  ендіктерде  ӛседі. 
Мҧндай  ӛсімдіктердің  барлығының  ағаш  діңі  тығыз,  бірақ  қабығы  жҧқа. 
Олардың  тҥбірі  бҥйірлі  тармақтармен  қуатты  стерженьді.  Бҧл  ҥлкен 
тереңдіктен су алып, таулы және қҧмды жерлерде ҧстап тҧруды қажет етеді.  
Кӛптеген  бағбандар  оларды  учаскені  безендіруде  пайдаланады.  Тіпті 
орманнан әкелінген кәдімгі шырша немесе қарағай бақшаны безендіре алады. 
Бірақ  тәлімбақта  ӛсірілген  сәндік  тҥрлер  жақсы.  Қылқанжапырақты 
ӛсімдіктердің реңктері мен ӛлшемдерінің байлығы мен әртҥрлілігі кез келген 
учаскені безендіруге мҥмкіндік береді. Тіпті кішкентай гҥлзарлар ҥшін аласа 
тҥрлері  бар,  ал  биік  ағаштар  бақшаға,  әсіресе  ҥлкен  алаңда,  ерекше  кӛрініс 
пен әсемдік береді. Бақ ҥшін ең кӛп таралған қылқанжапырақты ӛсімдіктер – 
шырша  мен  қарағай.  Оларды  тірі  қоршау  және  бордюрлер  ретінде 
пайдалануға  болады.  Қарағай  кесуге  қолайлы  және  оған  кез  келген  пішін 
беруге болады. Орташа кӛлемді ӛсімдіктер – боз арша шар тәрізді, арша және 
кипарис те сҧранысқа ие, ӛйткені кез келген учаскеде кӛрік береді. Гҥлдерді 
арша сҧрыптарымен және басқа да аласа тҥрлерімен безендіруге болады. 
 
 
Қылқанжапырақты тұқымдастар класына мыналар жатады: 
 
Қарағай тҧқымдастарының ең кӛп таралған тҥрлері:  

21 
 
Қарағай  тҥрлері:  кәдімгі  қарағай,  қырым  немесе  Палласов  қарағайы, 
Сібір  қарағайы  немесе  Сібір  самырсыны,  кәріс  қарағайы  немесе  кәріс 
самырсыны,  самырсын  ҧлпасы,  еуропалық  самырсын  қарағайы  немесе 
еуропалық самырсын, веймутов қарағайы. 
Шырша  тҥрлері:  кәдімгі  немесе  еуропалық  шырша,  сібір  шыршасы, 
Шығыс  шыршасы,  Шренк  немесе  Тяньшань  шыршасы,  аян  шыршасы, 
тікенекті шырша.  
Майқарағай  тҥрлері:  Сібір  майқарағайы,  Кавказ  майқарағайы,  ақ 
немесе  жоталы  майқарағай,  тҧтас  жапырақты  немесе  маньчжурлы 
майқарағай. 
Балқарағай  тҥрлері:  Сібір  балқарағайы,  Сукачев  балқарағайы, 
Еуропалық балқарағай, Даур балқарағайы
.

жүктеу/скачать 6,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: