Dedot4310-«Дәстүрлі емес дақылдарды өсіру технологиясы» ОҚУ Әдістемелік кешені мамандығы: 6В08171 Агрономия
жүктеу/скачать 0,52 Mb.
|
Dedot4310-«Д ст рлі емес да ылдарды сіру технологиясы» О У діс
- Бұл бет үшін навигация:
- Бақылау сұрақтары
- Дәріс №5-6. Жаңа өсімдіктердің ерекшеліктері. Аз тараған және дәстүрлі емес дақылдар мен өсімдіктер топтын жалпы сипатамасы
| Қолдануға ұсынылатын әдебиеттер
Сағалбеков У.М., Костиков И.Ф., Әленов Ж.Н. Солтүстік Қазақстанның аз таралған перспективалы дақылдары. – Көкшетау, 2013ж. Костиков И.Ф., Оспанов Е.Д. Солтүстік Қазақстанда бал құмайды егіп өсіру. – Көкшетау, 2017ж. Сағалбеков У.М., Костиков И.Ф., Әленов Ж.Н. Солтүстік Қазақстан жағдайында жемшөп және тұқым ретінде шығыстық ешкі бұршақты егіп өсіру технологиясының ерекшеліктері: Ұсыныстар. – Көкшетау, 2010ж. Бақылау сұрақтары Жемшөп өндірудегі тапшылықтан тез өту мәселесін шешудегі жетістіктер. Республиканың солтүстік аймағындағы аз таралған дақылдарды жерсіндіру қандай перспективалар ашады? «Жаңа дақылдар», «аз таралған дақылдар» ұғымдарын сипаттаңыз. Жаңа дақылдарды агроклиматтық аудандастырудың негізінде не жатыр? Перспективалы дақылдарды кең масштабтарда енгізуді тежеуші факторлар. Дәріс №5-6. Жаңа өсімдіктердің ерекшеліктері. Аз тараған және дәстүрлі емес дақылдар мен өсімдіктер топтын жалпы сипатамасы Мал азықтық және т.б. шаруашылық қасиеттері. Жалпы сипатамасы, қоршаған орта факторларға қоятын талаптары. Жабайы өсімдіктерді өндіріске еңгізгудегі негізгі қиыншылықтар. Аймақтағы перспективалы дақылдарды жерсіндіру. Шаруашылыққа ұсынылған жаңа мал азықтық өсімдіктердің ішінде біржылдық өсімдіктер түрлері кездеседі. Бірақ, жаңа дақылдар көбінесе көпжылдық өсімдіктер. Бұл дегеніміз, өндіріске ұсынылған жаңа мал азыктық дақылдардың негізгі бағалы ерекшелігі. Сондай-ақ, дақылдардың бұл қасиеттері бұрыннан себіліп жүрген әдеттегі мал азықтық дақылдардан әлдеқайда жоғары. Айталық, кейбір әдеттен тыс дақылдар бір жерде 30-50 жылға дейін өсіп өнімін төмендетпейді. Мысалы Мәскеу облысының Белая Колпь шаруашылығында XX ғасырдың басында себілген қатты майтамырдың егістігі осы күнге дейін сақталған және өнімін жоғалтпаған. Кавказда 20-30 жыл бұрын отырғызылғак. жабайы болып кеткен жер жаңғағын кездестіруге болады. Санкт-Петербургтағы Ботаникалық институтта бұдан 20 жылдай бұрын себілген Вейрих таранын кездестіруге болады, Львов университетінің оқу тәжірибе пунктінде 50 жылдан бері өсіп тұрған сүйір жапырақты сильфия кездеседі (П.П.Вавилов, 1990). Көпжылдық мал азықтық дақылдарды 8-10 жылға дейін, ал кейбіреулерін 13-15 жылға дейін шаруашылықта пайдалануға болады. Осы кездері олар өнімін төмендетпей шаруашылықта пайдалы болып келеді. Жаңа дақылдардың осындак ерекшеліктерін ғалымдар мен мамандар жоғары бағалап, келешекте осының негізінде шаруашылықтарда көпжылдық; сүрлемдік дақылдар егістіктерін ұйымдастыруға болатынын дәлелдеді. Айта кету керек, барлық жерсіңдірілген жаңа мал азықтық өсімдіктер өздерінің биологиялық;өнімдерінің жоғарылығымен ерекшеленеді. Олар үстеп қоректендіруге, аддыңғы қатарлы өсіру агротехникасына жақсы бейімделеді. Осы ерекшеліктеріне карай оларды интенсивті және перспективті дақылдар қатарына жатқызуға болады. Көпжылдық жаңа малазықтық өсімдіктердің көк балаусасының әр гектардан түсетін өнімі орта есеппен 600-800, ал біржылдық өсімдіктердің өнімі — 350-500 ц-ге жетеді. Кейбір жекелеген тәрибеде олардан өте жоғары өнімдер алынды. Мысалы, Жапонияда өсірілген орыс майтамырының әр гектарынан бір жылда 2500-3500 ц-ге дейін көк балауса жиналған. Житомир облысында Сосновский аю балдырғанын жылына екі рет орғанда әр гектардан жинаған көк балаусасының өнімі 2644 ц болған. Черновицкий облысының Кацманский сортсынау учаскесінде бір рет орылған сильфия 1430 ц/га көк балауса өнімін берген. Киев облысында өсірілген жүрек жапыракты қатыраннан 1200 ц/га дейін көк балауса жиналған. Казақстанда Көкшетау облысында өсірілген қатыраннан 230 ц/га көк балауса өнімі алынған. Және де осы облыста өсірілген шығыстың ешкі шөбінің әр гектарынан 1200-1500 ц дейін көк балауса жиналған. Украинада, Кавказда өсірілген жер алмүртының әргектарынан 500-1000 ц көк балауса және 150-300 ц дейін түйнек жиналған. Жаңа мал азықтық өсімдіктерден алынған жоғары өнімдердің әр гектарынан жиналған өнім мөлшерінің 150-300 ц азықтық өлшемге, ал қорытылатын протеиннің мөлшері 20-25 ц дейін жететін мысалдарын көптеп келтіруге болады. Жаңа дақылдардың көк балаусасының жоғары өнімі оның сапасының да жоғарлылығымен ерекшеленетінін көрсетіп отыр. Оның химиялық құрамдары әдеттегі өсіріп жүрген мал азық дақылдардан бірде-бір кем түспейді де, кейбір сапалық (витаминдер кұрамы т.б.) көрсеткшггері олардан артық болады. Жаңа малазықтық өсімдіктердің негізгі ерекшелігі оның ;ок балаусасындағы протеин мөлшерінің жоғары болуында. Көпшілік өсімдіктерден жиналатын азықтық өлшем қорытылатын протеинмен тиісті мөлшерде қамтамасыз етілген, немесе одан жоғары. Жоғары өнім беретін өсімдіктердің әр гектарынан 10-15 ц тейін протеин жиналады. Сондықтан осы өсімдіктерден дайындалған сүрлем мал азығына жетіспейтін белок проблемасын шешудің жолы болмақ. "Және де түйіндеп айтатын бір мәселе, белоқ кұрамының ауыстырылмайтын аминқышқылдарына бай, ал оның ішінде өте аз кездесетін түрлерінің болуы. Жаңа мал азыктық өсімдіктердің көк балаусасында баска да қоректік заттар, күл элементтері, витаминдер және микроэлементтер көптеп кездеседі. Вейрих таранында, майтамырда, аю балдырғанында, катыранда және кейбір басқа да өсімдіктердің құрамында биологиялық белсенді заттар: алколоидтар, глюкозидтер, фломониод қосындылары, фитоэстрогендер, кұмариндер, эфир майлары, гармондар, биогендік өсіру тездеткіштері кездеседі және оларды мал азықтандырғанда емдік профилактика ретінде пайдалануға болатыны анықталды. Кейбір жаңа өсімдіктерде макро (кальций, фосфор) және микроэлементтер (кобальт, молибден, бор, цинк, марганец; көптеп кездеседі. Алғаш рет үйренгенше көпшілікжаңа өсімдіктердің көк балаусасын мал сүйсініп жей қоймайды. Ал үйреніп алғасын жақсы жей бастайды. Мұның себебі әртүрлі. Мысалы кейбір өсімдіктердің дәмдік сапасы (таран, қатыран жәпе т.б.), кейбіреулерінің сабағы.менжапырағьшың түктенуі (майтамыр, майлы шомыр), ал кейбіреулерінің құрамында эфир майының (аю балдырғаны және т.б.) болуы малдың сүйсініп жеуіне өсер етеді. Келешекте жаңа малазықтық өсімдіктердің желінуін жақсарту үшін оның жоғарғы сапалы сорттарын шығару негізгі мәселе болмақ. Тағы бір айта кететін мәселе, көпшілік жаңа мал азықтьіқ өсімдіктердің сабағының ірі болып келетіндігінде. Сол себепгі оны көк конвейер ретінде жас кезінде, яғни сабағы іріленіп кетпеген, жапырақ мөлшерінің (өсімдік салмағының 60-70% күрағанда) көбірек болғаныңда пайдалану тиімді. Мысалы Англияда майтамырды шошқа және құс жаюға жайылым ретінде сеуіп пайдаланады. Мәскеу облысыңда және Коми республикасында аю балдырғаны себілген танапты ерте көктемде және күзде мал жаюға пайдаланады. Жаңа мал азықтықдақылдардан дайындалған сүрлемді магі жақсы жейді. Оның қоректілігі жүгері сүрлемінен кем түспейді. Олардың сүрлемдік ерекшеліктері әр түрлі де, ол өсімдік күрамындағы қанттың мөлшеріне байланысты. Ең жақсы сүрлемге салынатын өсімдіктер аю балдырғанының түрлері, күн түйнегі, мақсары үқсас млра ; шөбі. Бұлардың құрамында қант мөлшері сүрлемге салуға керекті мелшерден 1,5-2,5 еседей жоғары. Майлы шалқан, қүлқайыр, майтамыр сияқты өсімдіктерді таза күйінде тек қана тұқым салған кезінде сүрлемге салуға болады.Өйткені бүлардың құрамында қант мөлшері аздау, сондықтан бұл өсімдіктерді жас кезінде баска жақсы сүрленетін өсімдіктермен қосып сүрлемге салу тиімді. Майтамырдың, ешкі шөбінің, қүлқайырдың, марал шөбінің, таранның және басқа да өсімдіктердің көк балаусасын қоректілігі жоғары және витаминдерге бай шөп үнтағын дайындауға пайдаланады. Корыта келгенде жаңа өсімдіктерді көк балаусаға, сүрлемге, витаминді шөп ұнтақтарын дайындауға өсіруге болатынын зерттеулер мен алдыңғы қатарлы тәжірибелер көрсетті. Көпшілік жаңа өсімдіктер жақсы бал жинағыш ретінде де белгілі. Және де кейбір жаңа өсімдіктердің гүлдену кезеңінің жүруі басқа бал жинайтын дақылдардың гүлденуінің азайып кеткен кезінде болатыны анықталды. Жаңа мал азықтық өсімдіктерге биологиялық тұрғыдан қарайтын болсақ, олардың табиғатта белгілі бір жерде өсуіне қарамай әртүрлі экологиялық аймақтарда өсіруге бейімді болатындығы. Көпшілік өсімдіктерді киыр солтүстікте де және ыстық оңтүстік климатында да өсіруге болады. Қүрғакшылық аймақтарда өсіруге перспективальіқ өсімдіктер — қатыран, сида, таспашөп, біржылдықтүйежоңышқа, күнтүйнегі, забайкал тараны және т.б. ЬІлғалды аймақтарда жақсы өсіп, жоғары өнім беретін өсімдіктер тобына; аю балдырғаны, Вейрих тараны, сильфңя, майтамыр, жер алмүрты, шығыстың ешкі шөбі, марал шөбі, кұлқайыр, майлы шалқан жатады. Аю баддырғаны, май тамыр, марал шөбі, ешкі шөбі сиякты өсімдіктер өздерінің мезофидділер тобына жатуына карамай, алғашкьх өсу қарқынының жақсы жүруінің нәтижесіңде құрғақ (ксерофитті) аймақтарда да жақсы өнім қалыптастырады. Кейбір жаңа өсімдіктердің биологиялықерекшеліктерінің бірі оның өсіруге әкелген жеріне "төрбиеленіп", тез қалыптасып, табиғи ортаға, жергілікті өсімдік құрамына сіңіп кетуіңде. Оған мысал ретінде тек кана Кавказда кездесетін қатты сабақты майтамырдың Украинада, Ресейдің батыс облыстарында және Еуропада жабайы болып кеткен өсімдіктерінің кездесетінін айтуға болады. Жалпы, барлықжаңа мал азықтық өсімдіктер жақсы алшьш беруімен, яғни орып алғасын қайтадан қарқынды өсе бастауымең ерекшеленеді. Алшын өсуі олардың ағзаларының дамуының ерекше өтуіне байланысты. Кейбір өсімдіктерде бұл ерекшеліктер жақсы дамыған да оларды вегетация кезеңінде 3-4 рет орып алуға болады (майтамыр, ешкі шөбі). Көпшілік жаңа есімдіктерді көбінесе 2 рет орып алады. Бірінші орым өнімді болады. Бірақ, жазғы маусым кезінде өсімдік қоректік заттармен, ылғалмен жақсы қамтамасыз етілген және де бірінші ору ертерек жүргізілген кезде екінші және одан кейінірек алшынның өнімдері де жоғары болуы ықтимал. Айта кету керек, өсімдіктің жақсы алшын түзуі оның шаруашылық маңызын көтеретін ерекшелігі. Сонымен қатар өсімдікті жылына бірнеше рет орып өнім жинау оның егістігінің тезірек сиреп, өнімінің төмендеп кетуіне соқтыруын ұмытпаған абзал. Өсімдік өсірілген танапты ұзақ уақыт бойы интенсивті пайдалану көбінесе тыңайтқыштармен үзбей жүйелі қоректендірумен және шабу кезеңін қатаң сақтаумен байланысты. Шаруашылыққа енгізіліп жатқан өсімдіктердің пайдалы ерекшеліктері олардың суыққа және аязға төзімділігі Көпжылдық өсімдіктер қар жамылғысының астында жатьт ұзақ мезгіл-40-45°С аязға төзеді, ал көктемде және вегетация басталған кезде ауаның-6-80 суығына шыдайды. Көбінесе таулы аймақтардан жерсіндірілген өсімдіктер ерте көктемде көктеумен және алғашқы кезеңце кдрқынды өсуімен ерекшеленеді. Олардың бұл ерекшеліктері күздік дақылдардак және әдетте өсіретін көпжылдық мал азықтық шөптерден (жоңышқа, беде) жоғары. Осы ерекшеліктеріне байланысты көктемде бір айдың шамасында олардың көк балаусасыи орып, әр гектардан 200-250 ц-ге дейін өнім алуға болады. Бұл дегеніміз, көктемде тапшы болып қалатын мал азығының қорын қалыптастырьш, малды көк азықпен ертерек қамтамасыз ету. Барлықжаңа өсімдіктер: біржылдық болсын, көпжылдық болсын, күздің аяғына дейін өсе беретінімен ерекшеленеді. Егер күзгі-1-20 суыққа жүгері, -2-3° суыққа күнбағыс үсіп закыммданатын болса, жаңа өсімдіктер мұндай суықтарда және күздің қалыпты күндері түскенге дейін өсуін токтатпайды, Күзгі айларда танапта көк азықтар азайған кезде кебінесе жаңа өсімдік танаптарын көк конвейер ретінде тиімді пайдалануға болады. Кейбір біржылдық өсімдіктерді (майлы шалқан, қүл-қайыр т.б.) аралық дақылдарға себуге, немесе екпе парларға пайдалануға тиімді болатыны белгілі болды. Егістік танаптан түсетін жалпы өнімді жоғарылату үшін және сүрлемнің сапасын көтеру үшін өсімдік қоспаларын себу тиімді екені анықталды, Казіргі кезде Ресейдің кейбір шаруашылықтарында мынадай өсіру тәжірибелері қалыптасты: 1) Вейрих таранын Сосновский аю балдырғанымен; 2) майтамырды, марал шөбін біржылдық немесе көпжыддық шөптермен; 3) қүлқайырды жугерімен және күнбағыспен; 4) майлы шалқаңды дәнді бұршақ дақылдарымен қосып себу әдістері. Айта кету керек, осындай қоспаларды себудің оңтайлы агротехникасы әлі күнге дейін. толық зерттелген жоқ. Ол келешектің жұмысы болуға тиісті. Жаңа өсімдіктердің көбі өздеріне тән ерекшеліктерінің бірі олардың тұқым өнімінің және өну коэффициентінің жоғары болуы. Жаңа дақылдардың кейбір түршелерінің қиыр солтүстікте де тұқым беретіні белгілі болды. Сондықтан олардың тұқым шаруашылығын, өсіріп пайдаланып жатқан жерлерде ұйымдастыра беруге болады. Жаңа өсімдіктердің көпшілігі өзінің өсіп, жоғары өнім қалыптастырған кезіңде жапырылмайды. Оларды интенсивті қоректендіріп, суарып жақсы баптай берсең сабақтары жапырылмай өсе береді. Бұл жоғары өнім қалыптастыратын өсімдіктер үшін бағалы қасиет. Көпжылдық өсімдіктердің өнім қалыптастыруы олардың себілу мөлшеріне аз тәуелді болады. Өйткені, көбінесе олардың такаптарға тығыздығы сабақтарының қарқынды көбеюімен реттелетіні белгілі. Сол сиякты шаруашылыққа ұсынылған жаңа өсімдіктердің де тығыздығы алғашқы жылы себілу мөлшеріне байланысты болса, кейінгі жылдары ол көрсеткіш өздігінен реттеліп сол ортаға лайық, қалыпты тығыздық санын құрады. Жаңа мал азықтық дақылдар көбінесе жарық сүйгіш өсімдік екенгі белгілі. Және де олардың алғашқы өсу кезінде арамшөптермен бәсекелесінің нашар болатыны да анық. Арамшөптермен қатты ластанған жаңа дақылдар егістіктері ісүзге дейін нашар өсіп, келесі жыддары мүддем сиреп кететін кдуіп болатынын ескерген жөн. Сондықтан көпжылдық дакылдарды арамшөптен барынша тазаланған танаптарға себу керек те, өсе бастаған арамшөптерді дер кезінде қүртып отыру кажет. Казір ол үшін көбінесе қол еңбегін пайдаланады. Келешекте ғылымның алдында арамшөптермен химиялық (гербицидтер) жолмен күресу мөселелерін анықтап, өндіріске ұсыну міндеттері түр. Жаңа мал азықытық өсімдіктердің жақсы ерекшеліктерін айта келіп олардың кемшіліктерін де айтпасқа болмайды. Бұлардың барлығы дерлік жабайы осімдіктерден жерсіндіріліп шаруашылыққа ұсынылғанын ұмытпағанымыз жөн. Егер селекционерлерге жаңа сорт шығару үшін біраз жылдар керек болса, ал жабайы өсімдіктерді жерсіндіріп, мәдени түрге енгізу одан да коп жылдарды керек етеді. Шаруашылық тұрғыдан алып қарағанда жаңа өсімдіктердің биологиялық екшеліктерінен көптеген кемшіліктерді табуға болады. Ең басты кемшілігі олардың тұқымының біркелкі піспеуінде, өздігінен шашылып қалуында және жыныстық орандарының сабақ бойында көп ярусты орналасуында. олардың осы кемшіліктері тұқым жинауды механикаландырылған әдіспен жүргізуді тежеп, жиын кезінде көп тұқым рәсуе болады. Келесі кемшілік жоғарыда айтылып кеткендей, бірінші жылы арамшөптермен күресу мәселелері. Содан кейінгі мәселе тұқымдарының тыныштық кезеңдерінің ұзықтығы. Жаңа өсімдік тұқымдарының бұл қасиеті оларды түріне және сақталу ортасына байланысты әртүрлі болады Өсімдіктердің осындай биологиялық ерекшеліктері олар шаруашылықта өсіргенде қиындықтар тұғызады. Мысал кейбір өсімдіктердің тұқымын тезірек скарификациядан өткізіп, қыс алдында себуге тура келсе, кейбіреулерін көбіррек тыныштық қалпында сақтап, скарификациялап себу тиімды Ал, кейбір өсімдік түрлерінің тұқымын сақтаған кезінде олардың өнгіштігі төмендейді. Жаңа өсімдіктердің бұдан басқа да ірілі-ұсақты кемшіліктері кездеседі. Көптеген кемшіліктерді бұрыннан пайдаланып ке жатқан әдеттегі мал азықтық өсімдіктерден де байқауға болады. Сондықтан жаңа мал азықтық өсімдіктерді жақсарту, оны шаруашылықта өсіріп, пайдаланумен қатар жүруге тиісті. жүктеу/скачать 0,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|