Дәстүрлі сәндік қолданбалы өнер
жүктеу/скачать 21,14 Kb.
|
Документ Microsoft Word (2)
|
Дәстүрлі сәндік қолданбалы өнер XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басындағы күрделі қысылтаяң кез, тарихи жағдайлар және олармен байланысты халықтың әртүрлі материалдық жағдайына өзінше әсер еткен реформалар өз түзетулерін енгізді. Елде болған өзгерістер тек тұрмысқа ғана емес, сонымен қатар қазақтар мен халықтық дәстүрді жіті терең құрмет тұтқан басқа да көптеген ұлттардың санасына ықпал етті [1]. Бұл тараудың мақсаты ХІХХХ ғасырдың басындағы ғасырлар тоғысындағы дәстүрлі сәндікқолданбалы өнердің дамуымен таныстыру болып табылады. Тарихшылардың зерттеулерінде қарастырылып отырған кезең халық қолөнерінің көптеген түрлерінде қалай қысқартылып кеткенін, кілем тоқу, металды көркемдеп өңдей, зергерлік бұйым заттарын табиғи материалдан дайындаудың қалай азайғанын көреміз. Әсіресе бұл XX ғасырдың бірінші тоқсанына тән, өйткені ол кездері жасанды бояғыштар мен сырттан келген маталар жергілікті табиғи, бұрыннан қолданылып келе жатқан жүн, тері, сүйек, күміс және т.б. сияқты материалдарды ығыстыра бастады. Суретшісаяхатшылардың бақылаулары, ғалымархеологтар зерттеулерінің мақсаттары мен міндеттері, өнер теоретиктері XIX ғасырдың шегі мен XX ғасырдың басындағы ортаазия мемлекеттері материалдық мәдениет облысындағы дәстүрмен, қолданбалы өнерді сақтаумен және оны әрі қарай дамытумен тығыз байланысты мәселелер шеңберін ұсынды. Қазақтардың материалдық мәдениетін зерттеу Ресей құрамына кіретін елдердің мәдениеті мен тұрмысы туралы материалдарды жинақтау бойынша коғамдар мен әртүрлі экспедицияларды жасақтаумен байланысты белгілі бір өзіндік тәсілдерге ие болды. XVIII ғасырдың соңында П.Палластың жетекшілігімен Ресей Ғылымдар академиясының экспедициясына қатысушылар [2] және екінші экспедицияға (17681774) қатысушы И.Георги [3] қазақтардың тұрмысын, қозғалмалы тұрғын үйін және әртүрлі қолөнерін ескеріп кетті. Бұл экспедициялардың материалдары заттарды қолдану мен дайындаудың дәстүрі және уақыттың өзі тексерген сақтаудың ескі технологиялары туралы баяндайды. Қазақтардың материалдық мәдениетін зерттеуге 1845 жылы құрылған Ресей географиялық қоғамының ғалымдары П.Маковецкий, Н.Ядринцев, А.Якоби, Г.Потанин, М.Красовский, И.Словцовтар үлкен үлес қосты. Олардың зерттеулері біртіндеп академик Ә.Марғұланның қазақтардың халықтық қолданбалы өнерін жалпылайтын еңбегі, көп жоспарлы кітабының негізіне айналды. «Казахское народное прикладное искусство» [4, 3140] атты үш томдықта ол қола дәуірінен бастап XX ғасырдың басына дейінгі халық өнерінің бұйымдарынан Қазақстанда көнеден бері тұтынушылардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтайды. Оқырман киіз өнерінің, кесте, тоқыма, кілем тоқу, сүйекті, теріні және металды көркемдеп өңдеу үлгілерімен таныса алады. Оларға археологиялық зерттеу материалдарының негізінде, тұрмыс заттарының бастапқы және кейінгі қолданылуынан, оюөрнектің бай тізбегінен бөлініп шыққан олардың басты өрнектері туралы көптеген мысалдар келтірілген. Ғалымның іргелі зерттеуі (олардың тізімі жүз елуден асады) қазақтардың материалдық мәдениеті саласындағы жемісті зерттеулердің жалғасуына бастау болды. 1868 жылы М.Красовскийдің еңбегі жарыққа шықты, онда автор қазақтардың ою өрнектері мен халық өнерлерінің түрін сипаттайды. Алғашқылардың бірі болып қазақтардың XIX ғасырдағы үй бұйымдарына назар аударған Г.Колмогоров болды, ол қазақтар киізді, шекпенді, әртүрлі шалбарларды, кілемдерді және т.б. үлкен көлемде дайындады деп жазды. Бір жыл өткен соң И.Словцов Солтүстік Қазақстанда Ертістің сол жақ жағалауынан Есілге дейінгі аралықта болып, нәтижесінде өзінің артында жол ережелерін қалдырады. Онда ол қазақтардың материалдық мәдениеті саласындағы хабарламаларымен бірге, оның әртүрлі үй жануарлары жүнінің төрт сорты жайлы және кілемкиіз бұйымдарының жасалуы туралы мәліметтері қызығушылық тудырады. Ол «өндірістің барлығының арасында киіз жасаудың ерекше орынға иеленетінін» ерекше атап өтеді [5, 21]. Материалдық және көркемдік мәдениетті зерттеуде А.Добромысловтың жұмыстары күмәнсіз құндылыққа ие, ол 1893 жылы көшпенді ортасында киіз өндірісінің пайда болу себебі мен қазақтардың үй бұйымында негізгі түрі ретінде бекітілген әлеуметтікэкономикалық факторлардың ықпалы туралы жазады [6,42]. 1911 жылы алғашында неміс тілінде жарық көрген Р.Карутцтың еңбегі шықты, ол Каспий маңын мекендеушілердің көптеген кәсіптеріне арналған болатын. Автор таспа теру көлденең тоқыма станогіне ұқсас дейді. Ол қазақкөшпенділердің материалдық байланысынан тыс алғашқы ғалымдардың бірі болып оюөрнек мәселелерін қозғап, оны тұтастай өнердің бір түрі және әрекеттің жеке түрі ретінде қарастырады. Қазақ оюөрнегін көршілес елдердің өнерімен сәйкестікте қарастыра отырып, басты назарын өрнектік элементтің семантика мәселесіне аударды. Автор ұсынған «Маңғышлақтағы қырғыздар мен түрікмендердің арасында» атты еңбегіндегі қошқар мүйіз бейнесі қазақ оюөрнегінің негізі ретіндегі теориясы танымалдылыққа ие болды [7]. Қазақтардың үй бұйымдары толықтай сипатталған Сібір темір жолына іргелес аудандарды экономикалық тексеру бойынша Комиссия мағлұматы: қойлардың, ешкілердің мезгілдік қырықтығы, тұрмыс заттарын дайындау мезгілдік қырықтыққа сәйкес жүннің әртүрлі сорттарының (жабағы жүн, күзем жүн), киіз өндірісінің циклінің (сабау, тебу), тұрмыстық қызметтегі әртүрлі бұйымдардың терминдерімен толықты [8, 4042]. Аса көрнекті ғалымшығыстанушы, тарихшыэтнограф Шоқан Уәлиханов географиялық, этнографиялық зерттеулермен қатар ұлттық киімді, олардың өрнегінің ерекшеліктерін ескере отырып қарастырды [9]. Қазақтардың қолданбалы өнерінің тарихын зерттеуде зерттеушілердің, саяхатшылардың және суретшілердің нобайлары маңызды деректі еңбек қызметін атқарды. Оларда қазақ ауылының өмірі, киіз үй жабдықтары, оның ажырамас бөлігі болған кілемкиіз бұйымдары, ұлттық киім, ағаш пен металдан дайындалған тұрмыс заттары, ас үй бұйымы, қаружарақ, ер тұрман және т.б. қайта жанданды. Осылайша Мемлекеттік мұражайдың, антропология мен этнография мұражайының, Омскінің, Томскінің облыстық тарихиөлкетану мұражайларының қорларында қазақтардың халықтық қолданбалы өнерін зерттеуде сөзсіз қызығушылық тудыратын Г.Потаниннің, А.Чернышевскийдің, А.Мартыновтың салған суреттері сақталған. XIX ғасырдың бірінші жартысында Омск мұражайының арнайы тапсырмаларының бірін Б.Клодт орындап, Қазақстанның солтүстікшығыс аудандарындағы халықтық оюөрнек суреттерінің топтамасын жасады. XIX ғасырдың басында ресейлік қыш және фарфор бұйымдары (Петербургтегі фарфор зауыты, зауыттардың әртүрлі серіктестігі) ұлттықаудандық ерекшеліктерді ұзақ уақыт бойы сақтап келген қыш бұйымдарын дайындаудың өзіміздегі өндірісін біраз уақытқа тоқтатып тастады. Бұл ерекшелік көбінде үйлену тойларға, мерекелерге, қыздың жүгіне арналған жеке тапсырыстарды орындаған қолөнер өндірісі мен шеберлігінің арқасында сақталып қалды. Бұдан басқа XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап Қазақстан территориясына әртүрлі ресейлік, ортаазиялық, ирандық маталарды әкеле бастады: мәуіті, барқыт. Осыған байланысты қазақтардың дәстүрлі бұйымдары өңін өзгертеді, өкінішке орай бұның позитивті жағы болмады. Аталған өзгерістер 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін де әсер етті. Жергілікті дәстүрлі ерекшеліктерді ығыстырған көрші елдерден келген тауарларға шекаралар ашылды. 191020 жылдары Қазақстан облыстары бойынша ғылыми экспедициялар ұйымдастырылды. 1913 жылы Семей облысында (Қарқаралы уезі) салынған А.Воронина Уткинаның суреттері қызықты. Қолданбалы өнерді құрмет тұтқандардың назарына түстік және оюөрнектік қатынастары бойынша бірегей ағаш төсектер мен сандықтардың суреттері ұсынылған. Олардың бірегейлігі оның дәлдігінде, автор ойылған өрнекті, металл қондырғыларды, сүйек инкрустацияларын анық бейнелеген. Сондайақ С.Дудин оншақты экспедицияларға қатысып, Қазақстанның қолданбалы өнерін зерттеуде жемісті еңбек етеді. 192528 жылдары ол теріге басылған және ойылған ағаш бұйымдарындағы қазақ ою өрнектерінің көптеген суреттерін салды, өкінішке орай олар бізге дейін жетпеді. Ол бірінші болып, қазақтардың кілемкиіз бұйымдарындағы композиция мен стиль ерекшелігін нұсқады. Қазақ оюөрнегі қалыптасуының нақты уақытын көрсетпейақ, ол, «она, как никакая другая из круга центральноазиатских и среднеазиатских орнаментальных систем, с которыми имеет много общего, сохранила в своем составе в неизмененном виде многие древнейшие мотивы, несмотря на поздние заимствования» деп есептеді [10, 84]. Соңғы жылдары республикамыздың оңтүстік аймақтарында ҚазКСР Ғылым академиясының Этнография Институтының экспедициясы жұмыс істеді. Оған қатысқан О.Корбе, Е.Махова және т.б. [11] қазақтардың сәндікқолданбалы өнері бойынша материал жинақтап, жұмыс жасауда халық қолөнершілерінің шығармаларын әділ қарастырды. Белгіленген кезеңдегі қазақтардың халықтық қолданбалы өнері бойынша мәліметтер аталған ғалымэтнографтардың, суретшісаяхатшылардың еңбектерімен шектелмейді. Олардың көлемі бірнеше ондықпен есептеледі. жүктеу/скачать 21,14 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|