Девиантты мінез-құлықты балалар және олармен жүргізілетін педагогикалық тәрбие жұмыстары
ОҚУШЫЛАРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
жүктеу/скачать 428,24 Kb.
|
Девиантты мінез-құлықты балалар және олармен жүргізілетін педагогикалық тәрбие жұмыстары
| ОҚУШЫЛАРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Ересектер үшін қандай да бір жас мөлшерлік тұлғалық ерекшеліктер ауытқыған мінез-құлық болып танылса, ал жасөспірімнің өз тұрғысынан бұл ерекше жағдайларға, шытырман оқиғаларға, танымалдылыққа ие болуға, рұқсат етілгеннің шектеулерін сынауға ұмтылуды көрсететін, «қалыпты» ойын күйіндегі жағдайлар болып есептеледі. Жасөспірімнің ізденістік белсенділігі жеке бас тәжірибесінің шекарасын кеңейтуге ықпал етеді. Есею кезеңінде қалыпты және ауытқыған мінез-құлықтың арасына шекара жүргізу өте қиын. Бүінгі таңда девианттық мінез-құлық ұғымының және оның қаншалықты ауытқыған екендігі туралы бір ауыздан қабылданған анықтамасы жоқ. Дегенмен, барлық ғалымдар ауытқыған мінез-құлыққа жасөспірімдердің агрессивті, әлеуметтікке қарсы, аддиктивті (маскүнемдік, уытқұмарлық және нашақорлық) сияқты әр түрлі сипаттағы әрекеттерін, сан алуан құқық бұзушылықтарды және оппозицияның жауапты әрекеті, үйден қашу, құрбыларымен топтасу сияқты жасөспірімдерге тән жауапты іс-әрекеттерді жатқызады. Соңғы түрлері, әдетте, ауытқыған сипатта болмайды және есейгеннен кейін жойылуы тиіс. Жа сөспірімдердің мінез-құлығында бұзылулардың пайда болуы көптеген факторлардың өзара әрекеттесуіне байланысты. Әр текті факторлар бұзылған мінез-құлықты анықтай отырып, қалайша өзара әрекеттесетіндігі туралы сұрақ даулы болып қала бермек. Тұқым қуалаушылық рөлі жеткілікті түрде зерттелмеген болып табылады, бірақ кіші кезінен қолайлы жағдайлы отбасыларда тәрбиеленген асыранды балалардың девианттық мінез-құлқының мысалдары көрнекі мысал бола алады. Жасөспірімдердің ортаның ықпалымен қалыптасатын тұлғалық ерекшеліктері жетекші болып танылады. Мұнда девиацияны алдын ала анықтайтын нақты бір белгі жоқ, дегенмен міндетті түрде емес, бірақ мінез-құлықтық ауытқушылыққа әкеп соқтыруы мүмкін белгілер кешені бар. Әдетте бұл белгілер кешеніне алаңдаушылық, көнгіштік, өзін-өзі төмен бағалау және т.б. сияқты қасиеттер жатады. Жасөспірімдік кезеңнің өзі девианттық мінез-құлықтың пайда болуының алғышарты болып табылады. Жасөспірімнің девианттық мінез-құлығының сипаты, туындайтын қиыншылықтарға жауап беруге қалай үйренгені: құру, әлде бұзу әрекеттері арқылы немесе жалпы үйренгендігіне байланысты. Сонымен қатар, агрессивті мінез-құлық түрін насихаттайтын әлеуметтік факторлардың бірі ретінде бұқаралық ақпараттар құралдарының қарқынды өсу үстіндегі ролін атап өткен жөн. Біздің елімізде «қалыпты» мінез-құлықты телевизиялық насихаттайтын жүйе дайындалмағаны да шындық, ал бұқаралық ақпараттың электрондық құралдарының адам санасына әсерінің дәрежесін ескерсек, бұл жол анағұрлым келешегі зор, әрі экономикалық тұрғыда тиімді болып табылады. Агрессивті немесе тұйықтылық сынды жасөспірімдердің ауытқушылық мінез-құлығы біздің уақытымыздың өткір әлеуметтік мәселелерінің бірі болып табылады. Қазіргі кезде етек алып бара жатқан балалардың жатбауырлығы, аса алаңдаушылығы, руханисыздығы ғана емес, сондай-ақ олардың қатыгездігі, агрессивтілігі ерекше назар аудартады. Жасөспірімдердің девианттық мінез-құлқы ата-анасының ғана жан азабына айналмайды, сонымен қатар, олардың өздері де құрбылары тарапынан жәбірленушіге айналады. Ұстаздар, тіпті ата-аналардың өздері көп жағдайда жасөспірімдердің агрессивті мінез құлқын тудырып, оған жауапты әрекеттері арқылы оны бекітеді. Жасөспірімдердің девиацияларымен күрес шарасының кең тараған түрі әр түрлі санкциялар (бағаларды кеміту, ескерту жасау, ата-аналарға сөгіс жариялау, айғай) болып табылады, бұл көптеген жастарда ересектердің оларды мүлдем түсінгілері және көмектескілері келмейтіндіктері, өз-өздерін қолға алып, басқаруды үйретуге ниет білдірмейтіндіктері үшін үмітсіздік пен ызалық сезімін оятады. Қазіргі заманғы педагогтың міндеті – «қиын» жасөспіріммен сенімгерлік қарым-қатынас орнату және оның дамуына ықпал ету, сонымен қатар өзін өзі дамытуына және өз санасының қалыптасуына қолайлы жағдай жасау. Ел імізде жасөспірімдік нашақорлықтың апатты күйі туралы да баршаға мәлім. Жағдай жас есірткі қолданушылардың арасында ВИЧ-инфекциялылардың өсуімен одан әрі ушыға түседі. Мәселені наркологиялық қызметтер іс-әрекетімен жандандыру арқылы шешу лайықты нәтиже бермейді. Бұған бірнеше себеп бар: наркологтардың жастар мен жасөспірімдер ұжымымен (олар есірткіге үйренудің негізгі ортасы болып табылады) шынайы тұрақты қатынасының болмауы, маскүнемдік пен нашақорлықтың бастапқы кезеңдерінің алғашқы анықталуының қиындылығы, наркологиялық мекемелердің материалдық-техникалық базаларының нашарлығы. Бұл жағдайдан шығудың шындыққа жанасқан жолы – алдын алу жұмыстарына білім беру жүйесі мекемелерінің педагогтары мен психологтарын тарту. Алдын алу шараларын жүзеге асыру барысында айтарлықтай мүмкіндігі бар адамдарға жасөспірімдермен тұрақты қатынаста болатындар, яғни ата-ана мен нарколог-мамандардың назарынан тыс қалатын, жасөспірімдердің күйі мен мінез-құлығының айырмашылығын байқай алатындар жататындығы анық. Педагогтар мен психологтарды алдын алу жұмыстарының негіздеріне үйрету, оларға әлеуметтік дерттер туралы тиісті ақпарат беру, оларды нақты психотехникалық және психотерапиялық тәсілдермен (рөлдік ойындар, тренингтер, пікірталастық жұмыс), баламалық әуестіктер жүйесін қалыптастыру әдістерімен жасақтау жақын болашақта еліміздің өсіп келе жатқан буынды девианттық індеттен аластатуға мүмкіндік береді. * * – электрондық және баспалық БАҚ материалдары қолданылған. Мектептегі сабақтарға дәлелді себепсіз 10 күн бойы бармаған балалардың сипаттамасы ІІМ және БҚҚК есеп дайындалып жатқан кезде мектепке тіркеуге алынбаған балалардың жалпы сипаттамасын көрсетеді. Бұл ақпаратта облыстар мен қала/ауылдық мекендер туралы деректер және балалардың тұрмысы нашар неме- се табысы аз отбасыларында тұратыны не тұрмайтыны туралы мәліметтер келтіріледі. Балалар жіктелімінде олардың әрі табысы аз, әрі тұрмысы төмен от- басында тұратыны жайлы мәліметтер жоқ. Сондай-ақ отбасының тұрмысы нашарлығын анықтау үшін қандай кри- терилер пайдаланылғаны да белгісіз, сондықтан олардың кей жерде дұрыс болмауы да мүмкін екенін айта кету ке- рек. Сипаттамада көрсетілген балалардың мектепке бармауының себебі екеу болуы мүмкін – «оқығысы келмеу» және «көшіп кету». Көшіп кету критерийінде көшудіңБілім алуға қол жеткізуге әлеуметтік кедергі болатын және оқушыны тежейтін фактордың екі санаты бар: • отбасы ішіндегі кедергілер, • мектептегі немесе қоғамдағы қарым- қатынастағы кедергілер. Отбасы ішінде туындайтын кедергілер ата-ананың әрекеті мен мінез-құлығын, сондай-ақ ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты қамтиды. Тұрмысы на- шар отбасыларда тұратын балалар өз ата- анасының тәуелдігімен жиі ұшырасады, әсіресе алкогольге тәуелділікпен немесе емделмейтін психикалық ауытқулармен кездеседі. Сондай-ақ жұбайлардың бірі не балалар құрбандыққа айналатын отбасылық зорлық-зомбылық та орын алуы мүмкін. Бұл ата-ананың өз балала- рына қамқорлық көрсетуге және олардың дамуына қолдау жасау4.1. Анықтау және бақылау процесі Мектепке бармайтын балаларды және мектептен шығарылған оқушыларды анықтау және бақылау жүйесін талдау үшін келесі құрылым пайдаланылды: 3-сурет Мектепке бармайтын балаларды анықтау және бақылау жүйесі Оқиғаларды тіркеу Балаларды анықтау Оқушылардың қажеттіліктерін анықтау Елеу әдістерін анықтау Елеу әдістерін іске асыруды бақылау Тәжірибе игеру және білім алмасу Мектепке барМайтын балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған балаларды анықтау және4.1. Анықтау және бақылау процесі Мектепке бармайтын балаларды және мектептен шығарылған оқушыларды анықтау және бақылау жүйесін талдау үшін келесі құрылым пайдаланылды: 3-сурет Мектепке бармайтын балаларды анықтау және бақылау жүйесі Оқиғаларды тіркеу Балаларды анықтау Оқушылардың қажеттіліктерін анықтау Елеу әдістерін анықтау Елеу әдістерін іске асыруды бақылау Тәжірибе игеру және білім алмасу Мектепке барМайтын балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған балаларды анықтау және зерттеуБарлық әдебиет көздерінде бұл мектептен шығарылудың алдын алу және мектепке қайта оралу негізі ретінде көрсетіледі. Осы әдісті іске асыруға арналған амалдар мәніне, мектеп мәдениетіне және ересек, бала мен жасөспірімнің қандай болуы керектігі туралы түсінікте байланысты бір-бірінен ерекшеленсе де, олардың барлығы да мектеп ортасындағы және жеке адамдар арасындағы құрметті насихаттайды. Мектептің ұйымдастырушылық құрылымы ересектер мен оқушылардың өзара әрекеттесу тәсілдерін құрады. Балалар төзімділігімен жұмыс әрбір оқушының жеке тұлғалығын құрметтеуге негізделген және ересектерге қамқорлық пен қолдау ұсынған, мектептен шығып қалудың алдын алу стратегияларының ең үздік болғандығын көрсетті (Фонд Энни Кейси, 2009 ж.). оралу негізі ретінде көрсетіледі. Осы әдісті іске асыруға арналған амалдар мәніне, мектеп мәдениетіне және ересек, бала мен жасөспірімнің қандай болуы керектігі туралы түсінікте байланысты бір-бірінен ерекшеленсе де, олардың барлығы да мектеп ортасындағы және жеке адамдар арасындағы құрметті насихаттайды. Мектептің ұйымдастырушылық құрылымы ересектер мен оқушылардың өзара әрекеттесу тәсілдерін құрады. Балалар төзімділігімен жұмыс әрбір оқушының жеке тұлғалығын құрметтеуге негізделген және ересектерге қамқорлық пен қолдау ұсынған, мектептен шығып қалудың алдын алу стратегияларының ең үздік болғандығын көрсетті (Фонд Энни Кейси, 2009 ж.). Маңызды факторлар: • оқушының жеке-даралығын, оның өткені мен қажеттіліктерін түсіну және құрметтеу; • оқушы өз ойын білдіре алатын қауіпсіз әрі бейтарап орта/жағдай қалыптастыру; • оқушылардың көзқарастарын, пікірлері мен қиындықтарын күрделі талқылау; • оқушылар мен ересектер арасындағы ашық қарым-қатынас арналары; • ересектер мен оқушылар арасындағы үнемі қолдауда болатын байланыс және эмоционалдық әрі оқу мәселелері бойынша тұрақты қолдау көрсету ұсынысы; • ересектер мен оқушылар арасындағы кері байланыстың тұрақты қолданыста бола- тын тізбегі; • мұғалімдер/қызметкерлер мен оқушыларға бірлескен іс-шараларға қатысу мүмкіндігін ұсыну; • оқытушылар құрамынан басқа ересектер желісіне енуді кеңейту (арнайы және қалған қызметкерлер); • мектептегі топтық жұмысты насихаттау, оқушылардың нақты қажеттіліктерін талқылау үшін оқытушылар мен басқа қызметкерлердің тұрақты кездесулерін ұйымдастыру; • мектеп күтетін (ғылыми және мінез-құлықтық) және мектеп қамқорлығының нақты тұжырымдамасы. Дереккөз: Хэмри және Пиант материалдары бойынша Тәлімгерлік Тәлімгерлерді көбінесе сенімді кеңесшілер деп атайды. Жағдай мен ресурстарға байланысты тәлімгерлер мектеп қызметкерлерінен, жастардан немесе қоғамның басқа мүшелерінен жинақталады. Алайда әр түрлі деректер мектепке қатысы жоқ тәлімгерлерді мектептен шығарылу немесе қызығушылықтарын жоғалту қатері бар ба- лалар, сондай-ақ оқу мекемелеріне жаңадан түсетін оқушылардың құрметтейтіндігін көрсетті. 6.5 Оқушыларға қолдау көрсету Мектепке барМайтын балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған балаларды анықтау және зерттеу58 Қолдауды енгізу топтары (GAIN), Франция Нысаналы топ: Мектептен шығарылу қатері бао оқушылар, білім беру мекемелеріне жаңадан түсіп жатқан оқушылар. Тәлімгерлер: Мектеп қызметкерлер құрамы (мұғалім болуы міндетті емес), қоғам мүшелерін, жастар ұйымдарының қызметкерлері. Қолдауды енгізу топтары (GAIN) Париж маңы қалаларының жеке орта мектептері мен кәсіптік-техникалық училищелерінде құрылды. Қолдауды еарылу қатері бар оқушылармен жұмыс жүргізеді. Олар сондай-ақ ұзақ мерзімді үзілістен кейін қайтадан оқуға келген оқушылармен және сабаққа бірде қатысып, бірде қатыспайтын студенттермен де жұмыс жасайды. Қолдауды енгізу топтары (GAIN) мектептің қызметкерлер құрамының бастамасымен құрылған. Олардың жұмысына басқа да қызметкерлер, мысалы, қосымша сабақтарда балалармен жұмыс жасайтын әлеуметтік қызмет және жастар ұйымдарының жұмысшылары да қатыса алады. Кейбір Қолдауды енгізу топтары (GAIN) Енгізу орталықтары секілді қоғамдық ұйымдармен ынтымақтастықта болады. Жастарға оларға бейтаныс іс-шараларға қатысуға, мысалы, жан-жануарлармен, өсімдіктермен жұмысқа, креативті семинарларға қатысуға (театр, креативті жазу, қолөнер үйірмелері) немесе өздерінің ақпараттық-коммуникациялық дағдыларын жетілдіруге мүмкіндік беріледі. Қолдауды енгізу топтары (GAIN) басшылығымен жастармен жұмыс жүргізетін қоғамдық ұйымдардың қызметкерлері жастардың қосымша сабақтарды қалай меңгеретіндіктері туралы ақпаратпен алмасу үшін тұрақты түрде жиналыстарға қатысады. Тәлімгер мұғалімдер (бірақ мектепте сабақ беретін емес), мектептің басқа қызметкері (кітапханашылар, мейірбикелер, еңбекпен қамту жөніндегі консультантар, мектеп көмекшілері және т.б.) немесе спорт клубтарының менеджерлері, қоғамдық ұйым қызметкерлері, іскери адамдар және т.с.с. сияқты мектеппен байланысы жоқ адамдар болуы ықтимал. Тәлімгер төмендегілерді орындауы тиіс: • оқушылармен кездесу, Қолдауды енгізу топтары (GAIN) оған көмек ұсынған жағдайды және себепті бағалау, оқушының бағдарламаға ерікті түрле қатысуын растау, бағдарлама мақсаттары мен әдістерін түсіндіру; • мектепке бармау себептерін, нашар оқу үлгерімін және мінез-құлқындағы қиындықтарды түсіну үшін тұрақты диалог орнату, осы себептері үнемі қайта бағалап, талдау; • оқушы мен тәлімгерден бір уақытта әрекет жоспарын талап ететін жоспар әзіплеу (екі тараптың рөлдері мен міндеттері), жоспардың орындалуын бақылау, прогресті бағалау және қажетті өзгертулерді енгізу; • оқушының қажетті қолдау мен мүмкіншіліктерді анықтауына көмектесу, мысалы, үлгері нашар оқушыларға аналған сыныптарға, үй тапсырмасын орындау топтары- на түсуі, қосымша сабақтар табу, денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтерге жүгіну, топтық терапия, жастарды қолдау топтары сабақтарына қатысу және т.б. Тәлімгер оқушыға қысым көрсетпеуі, оның өзін-өзі көрсетуіне уақыт беруі, кездесу- ге ашық, оқушыға құрметпен қарауы тиіс. Тәлімгер мұғалімдер оқушыға өркөкірек қарамауы, мектепте пайдаланып үйренген үркіту сөздерін қолданбауы керек. Дереккөз: Халықтық білім беру министрлігі (2012 ж.)59 Үй тапсырмасын дайындау клубтары арқылы тәлімгерлік Үй тапсырмасын дайындау клубтары арқылы іске асырылатын тәлімгерлік табысы төмен аудардарда немесе көшіп-қонушылар тұратын өңірлерде жиі қолданылатын араласудың түрі болып табылады. Жағдайға байланысты тәлімгерлер ақылы түрде не- месе өз еркімен жұмыс жасайды. Тәлімгерлерді жинақтау сызба бойынша, универ- ситеттермен ынтымақтастықта немесе ауызша жарнама арқылы жүргізілуі мүмкін. Тәлімгерлер өз еркімен жұмыс істеген кезде олардың рөлдерін ұйымдастырушылардың нақты белгілеуі, талқылауы және қолдау көрсетуі маңызды. Еріктілердің мүдделі болуы табыстылық пен әдіс тұрақтылығының ең маңызды бөлігі болып табылады. Косово үлгісі, «Балқан күнбағыстары» Косовода ҮЕҰ үй тапсырмасын дайындау клубтарын қолдай отырып, мектеп- термен тығыз қарым-қатынаста болады. «Балқан күнбағыстары» – осындай ҮЕҰ- дың бірі. Олар сыған, ашкали және мысырлықтардың балаларына, сондай-ақ оқу орталықтары арқылы жастарға қолдау көрсете отырып, жеке муниципалитеттер- мен жұмыс жасайды. Ол мектепалды даярлық, қосымша сабақтар орталықтарын, тіл курстарын және үй тапсырмасын дайындау клубтарын ұйымдастырады. Үй тапсыр- масын дайындау клубтарының мақсаты балалрдың білім алуына мүмкіндік беретін кеңістік пен позитивті жағдай құру болып табылады. Клубты балалардың бір-біріне көмектесуне мүмкіндік беретін тетіктерді ойлап тапқан еріктілер құрған. Тәлімгерлер көбінесе орта мектеп оқушыларының және студенттердің арасынан жинақталады. Олар ай сайын 35 еуро көлемінде степендия, оқулықтар, оқу және клубтың кіші мүшелеріне оқуда көмек көрсетуде қолдау алады. Олар толық мөлшерлемеде жұмыс істейтін қызметкердің және тәжірибелі педагогтердің бақылауымен күніне 2-3 сағат жұмыс жасайды. «Балқан күнбағыстары» клубы Үй тапсырмасын дай- ындау клубындағы тәлімгерлік қызметке тарту оқушылардың мектептері сабаққа қатысуларын жалғастыруына, оқуды тәмамдап, өзін-өзі бағалауын жоғарылатуға, коммуникациялық және әлеуметтік дағдылар алуға септесетіндігін хабарлайды. Дереккөз: «Балқан күнбағыстары», 2010 ж. Бельгия үлгісі Франк тілінде сөйлейтін қоғамдастықта тәлімгерлік бағдарламасын табысы төмен аудандарда тұратын балалардың азын-аулақ тобы (3-тен 8 жасқа дейін) және экономикалық нашар отбасыларынан шыққан балалар көп оқитын мектептердің оқушылары үшін университет студенттері құрған. Олардың мақсаты – академиялық қолдау мен оқуға көмектесу. Тәлімгерлер сондай-ақ өздері ынтымақтастықта бо- латын қоғамдық ұйымдардың іс-шараларын толықтыратын жобаларды әзірлейді. Балаларға ықпал ету оқуда, француз тілін меңгеру дағдыларын жетілдіруде және үй тапсырмасын тұрақты дайындауда көрініс табады. Дереккөз: Лепаж және Ромэнвиль (2009 ж.) Мектепке барМайтын балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған балаларды анықтау және зерттеу60 Ұзартылған күн бағдарламалары Румынияда білім беру, ғылым, жастар және спорт министрлігі 2009 жылы сабақтан соң оқушылардың мектепте болуын ұзарту үшін мектептерге қолдау мен қаржыландыру ұсынды. Оқушылар мектепте сағат 8-ге дейін қала алатын болды. Бұл уақыт оқуға, ойынға, спортқа және оқушыларды бақылауға арналды. Ата-аналар қауымдастықтарымен, басқа ҮЕҰ-мен және қоғамдық ұйымдармен ынтымақтастыққа қолдау көрсетілді. Осы бағдарламада сондай-ақ оқуда қиындығы бар балалар үшін оқыту сабақтарын және дарынды балалар үшін қосымша сабақтар жүргізу көзделді.24 Басқа мектепке ауысқан кездегі немесе бітіру сыныптарындағы оқытушылардың қолдауы Оқушылар білім беру циклі ауысқан кез- де (мысалы, орта мектептің соңғы жылы немесе жоғарғы сыныптарда оқудың алғашқы жылы) және бітіру сыныпта- рында (мектептегі соңғы оқу жылы) өте жиі мектептен шығып қалады. Осындай оқиғалардың санын азайту үшін мек- тептер мен үкімет қолдаудың әр түрлі тетіктерін құрды: белгілі бір пәндер бойынша оқу топтары, емтихан тапсыр- маларын қайтарау клубтары, қосымша сабақтар, жеке сабақтар және т.б. Нысан қандай болмасын, идея – оқушылардың ең қиын мерзімдерде мектептен шығып қалмауға қажетті қосымша көмек көрсетуде (өздеріне деген сенім ұялату). Маңызды факторлар • Оқыту дағдыларын қалыптастыру. Сынып жоғарылаған сайын, оқушылар білімді игеру процесінде соншалықты тәуелсіз әрі дербес болулары тиіс. Бұған оқушылармен оқу дағдыларын қалыптастыру, өзіндік уақыт пен жүктемені бөлу бойынша кеңестер және оқуы үшін оқушылардың өздері жауапкершілікте болатын мәдениетке дағдыландыру арқылы қол жеткізуге болады. • Келесі циклмен танысу. Ата-аналар да, оқушылар да мектептің жоғарғы сыны- бы туралы қате түсінігінің салдарынан мазасыздануы мүмкін. Бұл қиындықты жеңу үшін мектептер ата-аналар мен оқушыларға арналған ақпараттық сабақтар, сондай-ақ мектептің жоғарғы сыныптары мен кәсіптік-техникалық училищелерге экскурсиялар жүргізеді. Мұндай іс-шараға сонымен қатар жоғарғы сынып оқушыларының сөз сөйлеуі (мектептің қазіргі сәттегі және бұрынғы оқушылары) және кіші сынып оқушысы жоғарғы сы- нып оқушысының жанында бір күн өткізетін ақпарат алмасу жүйесін құру енеді. Мектеп веб-сайттары да жаңа оқушыларға қолдау көрсету үшін мектеп ұйымдастыратын әлеуметтік, спорттық және мәдени іс-шаралар ту- ралы хабарламаларды қоса алғандағы ақпаратты таратушы рөлін жүзеге асы- ра алады. • Мектеп ынтымақтастығы. Ауысу кезінде студенттердің шығып қалуының алдын алу үшін бастапқы, орта және жоғарғы сыныптар арасындағы тығыз-қарым-қатынас (Білім беру саласындағы стандарттар жөніндегі комитет, 2008 ж.). • Тәлімгерліктің үздіксіздігі. Тәлімгерлердің баланың басқа мектепке ауысу процесі бойынша қолдау көрсетуі маңызды (Білім беру саласындағы стандарттар жөніндегі комитет, 2008 ж.). 24 Румыния Үкіметі (2009 жыл), Білім қоғамы үшін білім мен зерттеулер; және Румыния Үкіметі (2012 жыл), Үкіметтік бағдаламының Білім беру бөлімі http://www.gov.ro/chapter-5-education__l2a1057.html 61 Хартфордширде, Англия, тексеріс уақытында жарты немесе одан да көп уақыт бойына мектепке бармаған балаларға тексеру жргізілді (дәлелді се- бептермен, мысалы, ауыруға байланы- сты сабаққа қатыспаған балаларды қоса алғанда). Тексеріс нәтижелері негізінде жергілікті билік пен мектептер сабаққа қатыспау деңгейін төмендетуге арналған стратегия әзірледі. Олар сонымен бірге қосымша сабақ немесе басқа да қолдау қажет болған оқушыларды анықтады. Сабаққа қатысу саясаты және сабақты келмеу тәжірибесі төмендегілерді қамтиды: • қатысу саясатын ата-аналар мен сту- денттерге нақты түсіндіру. Мектептер қамту ауқымын кеңейту үшін ақпаратты бірнеше тілде, жазбаша және ауызша түрде тарата алады. Бала жаңа мектепке ауысқан немесе білім берудің жаңа сатысына өткен кезде (бастауыш мектептің алғашқы жылы және орта мектеп пен жоғарғы сыныптардың алғашқы жылы) осы саясатты түсіндіру өте маңызды болып табылады; • дәлелді себептермен және дәлелді себепсіз сабаққа қатыспауды нақты айқындау. Мектеп оқушының сабаққа қатыспауының дәлелді себептерін өз бетінше анықтаған кезде, оның үй міндеттерінің ерекшеліктері ескерілуі аса маңызды (науқас ата-аналарына қамқор болу немесе басқа да себептер); • сабаққа қатысу саясатын және оны бұзушыларға қолданылатын санкция- ларды бірізді іске асыру; • қиындықты түсіну және сабаққа қатысу маңыздылығын түсіндіру мақсатында оқушылармен және олардың отбасыла- рымен қарым-қатынас орнату; • жою үшін, сабаққа қатыспаудың ны- шанын ғана емес, жасырын себептерін де түсіну: мысалы, түстен кейінгі зейінсіздікті жою үшін мектепте тегін тамақтандыруды ұсыну, тегін көлік ұсыну немесе автобустардың қозғалыс кестесін қайта қарау, жұмыс істейтін ата-аналары балаларын ерте қалдыруы немесе кеш алып кетуі үшін мектептерді ерте не кеш ашу; • сабаққа қатысу ережелеріне кедергі жасаудың алдын алу (мысалы, бала- лар кешігіп қалса да, сабаққа қатысу мүмкіндігі); • сабаққа қатысу тақырыбында барлық қоғаммен, әсіресе мектептен қашып кеткен балалар жиі баратын дүкендер мен дәмханалардың қызметкерлерімен жұмыс жүргізу (Біріккен Корольдікте бұл жұмыс сабаққа қатысу маңыздылығы туралы хабарлауды, кәмелеттік жасқа толмағандарға ішімдік пен темекі бұйымдарын сату ережесі туралы, мектепке бармайтын балалар туралы хабарлауға болатын «қызу» те- лефон желілерінің нөмірлерін еске са- луды және т.б. қамтиды); • сабаққа қатыспауды қадағалау жүйесін әзірлеу. 6.6. Сабаққа қатысу ережелері және мектептегі сабаққа келмеу Мектепке барМайтын балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған балаларды анықтау және зерттеу62 6.7.1. Мектептерге қаржылық қолдау көрсету Швейцарияда мигранттардың 40%-ынан астамы білім алатын мектептер қосымша қаржы қаражаты пен қолдауға ие бола- ды. Біріккен Корольдікте Этникалық аз ұлттар жетістіктерінің гранты этникалық аз ұлттар арасындағы үлгерімі төмен оқушылардың пайызына және ағылшын тілін үйрену сабақтарына қатысатын оқушылардың санына сәйкес беріледі. 6.7.2. Мектепалды білім беруге шоғырлану Сәбилерді оқыту және мектепал- ды білім беру көшіп-қонушылардың балаларының тіл дағдыларын және одан әрі оқыту мүмкіндіктерін жақсарту үшін айрықша мәнге ие. ЮНЕСЕФ зерттеулері көрсеткендей (ЮНИСЕФ, 2008 ж., Шапиро сілтеме жасайды, 2009 ж.) Германияда иммигранттардың балаларының мектепалды білім алуы «оларды неміс тілін меңгеру саласында осы мемлекетте тұрақты тұратын азаматтардың балаларымен теңестіріп, оқу үлгерімдерін жақсартты. Иммигрант балалары білім ала- тын мектепте осы этикалық қауымдастық балалары саны көбейген кезде, неміс тілін меңгеру деңгейі төмендеуі ықтимал» (Шапиро, 2009 ж.). 6.7.3. Тілдік оқытуды қолдау Екінші тілді игеру Иммиграцияның жоғары деңгейіне ұшыраған аудандарда мектептер ана тілдері оқу тілінен ерекшеленетін әр түрлі ұлт өкілдерінің балаларын қабылдай алады. Екінші тіл курсының бағдарламалары айрықша болады. Бір мектептерде тілдік оқыту сабақтан тыс жүргізілсе, екіншісінде ол сабақ уақытысында орындалады; балалар екінші тіл курсын меңгеруі үшін оларды ерекше пәндерден айырады (көбінесе ана тілі/әдебиеті сабақтары). Оқытудың тиімді бағдарламаларын білікті мұғалімдер тиісінше оқу-әдістемелік материалдарының болуы және екінші тіл мен негізгі пәндер арасындағы байланыс негізінде анықтайды. Сондай-ақ балалар- ды тілдік оқыту процесіне барлық пән мұғалімдерінің тартылғаны және екінші тілді меңгерту тек сол пәннің мұғалімінің айрықша жауапкершілігі болмауы аса маңызды. Норвегия: «Азшылыққа арналған нор- веж тілінің бастапқы курсы». 2007 жылы үкімет жаңадан келген оқушылар – им- мигранттар үшін «Азшылыққа арналған норвеж тілінің бастапқы курсы» атты жаңа оқу бағдарламасын енгізді. Бұл – ау- ыспалы, жасынан тәуелсіз МСКО 1-ден МСКО 3-ке дейін оқушыларға арналған деңгейге негізделген оқу жоспары. Оның мақсаты жүйелі түрде жаңадан келген иммигранттардың қарапайым сыныптарға жылдам сіңісіп кетуі үшін 2-тілге оқыту болып табылады. Бұл негізгі пәндерге ақырын ауысуға негіз болуы тиіс (ОЭСР, 2010 ж.). Ана тілді қолдау Австрияда “Backpack Parents” (Жолдарба ұстаған ата-аналар) жобасы ата-аналарға өз балаларына ана тілін үйрету үшін мате- риалдар ұсынады. Ұлыбританияда ана тілі сабақтарын мектепте сабақтан соң неме- се сенбі күні таңертен ұйымдастырады. 6.7. Босқындар мен көшіп-қонушылардың балаларына арналған білім63 Қоғамдық орталықта емес, мектепте ана тілін оқыту бала үшін ана тілінің құндылығын арттырады. 6.7.4. Ата-аналарды тарту және хабардар етуді көтеру Үйде оқыту мәдениетін құру Финляндияда «Үйде оқыту мәдениетін құру» жобасы миграциялық өткені бар ата-аналар үшін тақырыптық оқыту топтарын ұйымдастыру мақсатына ие. Топтық талқылауларды мектеп қызметкерлері, ҮЕҰ қызметкерлері не- месе екеуі де жүргізеді. Назар «үй – мек- теп» коммуникациялық тәрбие беруге шоғырланған. Жиналыс кезінде мектеп пен білім беру туралы пайдалы ақпарат, сондай-ақ балалар дамуы, тілді меңгеру және үй тапсырмасын көмек көрсету туралы маңызды хабарламалар тараты- лады. Талқылаулар фин тілінде де, ата- аналардың ана тілдерінде де жүргізіледі. Ақпараттық DVD-дискілер Австрияда және Ирландияда көшіп- қонушы ата-аналардың арасында оларды білім беру жүйесі туралы және мектепте балалардың нені және қалай меңгеретіндігі туралы ақпараттандыру мақсатында ақпараттық DVD-дискілер таратылады (ОЭСР, 2010 ж.). DVD-дискілер көшіп- қонушы қауымдастықтардың бірнеше тілдерінде қолжетімді. Мигрант ата-аналарға арналған платформалар Нидерландта үкімет әуел бастан Этникалық аз ұлттар ата-аналарына және білім бе- руге арналған платформалардың негізін қалады. Жергілікті платформалар көшіп- қонушы ата-аналарға білім беру жүйесін, балаларды оқытудағы ата-аналардың қолдауының маңыздылығын түсінуде көмек көрсету әрі мұғалімдердің жұмыс жасайтын көшіп-қонушы балалардың мәдени және әлеуметтік-мәдени ортасын жақсы түсінуі үшін ата-аналар жиналысын ұйымдастырды (ОЭСР, 2010 ж.). Мектепке барМайтын балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған балаларды анықтау және зерттеу64 Казахстан предпринимает активные дей- ствия в обеспечении того, чтобы все дети обязательного школьного возраста посе- щали школу. Несмотря на значительные усилия в последние годы, включая расши- рение доступа к раннему дошкольному образованию, продление обязательного образования до 12 класса и гарантирова- ние того, чтобы дети постоянных и вре- менных мигрантов и дети, не имеющие гражданства, могли извлечь пользу из образования, пока живут в Казахстане, все еще имеется незначительное коли- чество детей, которые не учатся в шко- ле, особенно на этапе дошкольного об- разования и старших классов среднего образования. Также имеется некоторое количество детей, которые посещают школу нерегулярно и которые выбывают из школы в течение учебного года, отсут- ствуя в течение более 10 дней без уважи- тельной причины, включая сбор урожая. В заключение, тысячи детей получают образование на дому или в учреждени- ях интернатного типа, обычно далеко от дома, так как они имеют инвалидность, потребность в специальном образовании или проблемы с поведением. Эти дети не включены в общеобразовательные школы, где они могли бы иметь больше академических и социальных стимулов и быть лучше подготовленными к взрослой жизни по месту жительства. Все дети имеют право на образование, независимо от своего происхождения и личных обстоятельств. Для того чтобы обеспечить образование всем детям, си- стемы образования должны быть инклю- зивными и хорошего качества. Только тогда все дети будут зачислены, оставать- ся в ближних школах на протяжении сво- его школьного образования и учиться в меру своих способностей. Несколько па- раметров начинают действовать при соз- дании систем образования, которые име- ют большую вероятность предоставить образование хорошего качества всем де- тям, как показано на Рисунке 6 внизу: ҰСЫНЫСТАР 765 Қазақстан міндетті мектеп жасындағы балалардың мектепке баруын қамтамасыз етуде белсенді іс-әрекеттер жасауда. Ерте мектепалды білім беруге енуді кеңейтуді, міндетті білім беруді 12 сыныпқа дейін ұзартуды және тұрақты және уақытша көшіп-қонушылардың балалары мен азаматтығы жоқ балалардың Қазақстанда тұрған кезде білім беруден пайдла та- буына кепілдік беруін қоса алғандағы соңғы жылдардағы елеусіз күш-жігерге қарамастан, мектепте оқымайтын, әсіресе мектепалды білім беру кезеңі мен орта білім берудің жоғарғы сыныптарын- да оқымайтын балалардың айтарлықтай саны сақталуда. Сонымен қатар мек- тепке тұрақты түрде бармайтын және дәлелді себептерсіз 10 күннен артық сабаққа қатыспау салдарынан, соның ішінде егін жинау науқаны кезінде мек- тептен шығарылатын балалардың белгілі бір көлемі бар. Қорытындысында, мыңдаған бала үйде немесе интернат- ты типтегі мекемелерде, әдетте үйден жырақ білім алуда, себебі олар мүгедек болып, арнайы білім алуға мұқтаж неме- се мінез-құлқында қиындықтар бар. Бұл балалар академиялық және әлеуметтік ынталандыруға көбірек ие болатын әрі тұрғылықты орны бойынша ересек өмірге жақсырақ дайын болатын жалпы білім беру мектептеріне қамтылмаған. Барлық балалар шығу тегі мен жеке жағдаяттарынан тәуелсіз білім алуға құқылы. Бар баланы біліммен қамтамасыз ету үшін білім беру жүйелері инклюзивті және жоғары сапалы болуы тиіс. Тек сол кезде ғана барлық балалар үйлеріне жақын маңдағы мектептерге тіркеліп, өз қабілеттеріне сай білім алатын бола- ды. Төменде 6-суретке көрсетілгендей, барлық балаларға сапалы білім беру ықтималдығына ие білім беру жүйелерін құрған кезде бірнеше параметрлер іске қосылады: (I) Сапалы білім беру факторлары, (II) Білім алмайтын/процестен тыс қалатын балалар, (III) Мемлекетті әлеуметтік тарту бағдарламалары, (IV) Сектораралық ынтымақтастық және қоғамдастықтың қатысуы. Осы құрылымды басшылыққа ала оты- рып және осы баяндаманың алдын ала қорытындылары негізінде Қазақстан Республикасының Үкіметі мен барлық секторларына барлық балалардың білім алуын қамтамасыз етуге бағытталған ағымдағы іс-шараларды қолдау үшін төмендегі ұсынымдар берілді. Мектепке БарМайтын Балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған Балаларды анықтау жәнеБарлық әдебиет көздерінде бұл мектептен шығарылудың алдын алу және мектепке қайта оралу негізі ретінде көрсетіледі. Осы әдісті іске асыруға арналған амалдар мәніне, мектеп мәдениетіне және ересек, бала мен жасөспірімнің қандай болуы керектігі туралы түсінікте байланысты бір-бірінен ерекшеленсе де, олардың барлығы да мектеп ортасындағы және жеке адамдар арасындағы құрметті насихаттайды. Мектептің ұйымдастырушылық құрылымы ересектер мен оқушылардың өзара әрекеттесу тәсілдерін құрады. Балалар төзімділігімен жұмыс әрбір оқушының жеке тұлғалығын құрметтеуге негізделген және ересектерге қамқорлық пен қолдау ұсынған, мектептен шығып қалудың алдын алу стратегияларының ең үздік болғандығын көрсетті (Фонд Энни Кейси, 2009 ж.). Маңызды факторлар: • оқушының жеке-даралығын, оның өткені мен қажеттіліктерін түсіну және құрметтеу; • оқушы өз ойын білдіре алатын қауіпсіз әрі бейтарап орта/жағдай қалыптастыру; • оқушылардың көзқарастарын, пікірлері мен қиындықтарын күрделі талқылау; • оқушылар мен ересектер арасындағы ашық қарым-қатынас арналары; • ересектер мен оқушылар арасындағы үнемі қолдауда болатын байланыс және эмоционалдық әрі оқу мәселелері бойынша тұрақты қолдау көрсету ұсынысы; • ересектер мен оқушылар арасындағы кері байланыстың тұрақты қолданыста бола- тын тізбегі; • мұғалімдер/қызметкерлер мен оқушыларға бірлескен іс-шараларға қатысу мүмкіндігін ұсыну; • оқытушылар құрамынан басқа ересектер желісіне енуді кеңейту (арнайы және қалған қызметкерлер); • мектептегі топтық жұмысты насихаттау, оқушылардың нақты қажеттіліктерін талқылау үшін оқытушылар мен басқа қызметкерлердің тұрақты кездесулерін ұйымдастыру; • мектеп күтетін (ғылыми және мінез-құлықтық) және мектеп қамқорлығының нақты тұжырымдамасы. Дереккөз: Хэмри және Пиант материалдары бойынша Тәлімгерлік Тәлімгерлерді көбінесе сенімді кеңесшілер деп атайды. Жағдай мен ресурстарға байланысты тәлімгерлер мектеп қызметкерлерінен, жастардан немесе қоғамның басқа мүшелерінен жинақталады. Алайда әр түрлі деректер мектепке қатысы жоқ тәлімгерлерді мектептен шығарылу немесе қызығушылықтарын жоғалту қатері бар ба- лалар, сондай-ақ оқу мекемелеріне жаңадан түсетін оқушылардың құрметтейтіндігін көрсетті. 6.5 Оқушыларға қолдау көрсету Мектепке барМайтын балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған балаларды анықтау және зерттеу58 Қолдауды енгізу топтары (GAIN), Франция Нысаналы топ: Мектептен шығарылу қатері бао оқушылар, білім беру мекемелеріне жаңадан түсіп жатқан оқушылар. Тәлімгерлер: Мектеп қызметкерлер құрамы (мұғалім болуы міндетті емес), қоғам мүшелерін, жастар ұйымдарының қызметкерлері. Қолдауды енгізу топтары (GAIN) Париж маңы қалаларының жеке орта мектептері мен кәсіптік-техникалық училищелерінде құрылды. Қолдауды еарылу қатері бар оқушылармен жұмыс жүргізеді. Олар сондай-ақ ұзақ мерзімді үзілістен кейін қайтадан оқуға келген оқушылармен және сабаққа бірде қатысып, бірде қатыспайтын студенттермен де жұмыс жасайды. Қолдауды енгізу топтары (GAIN) мектептің қызметкерлер құрамының бастамасымен құрылған. Олардың жұмысына басқа да қызметкерлер, мысалы, қосымша сабақтарда балалармен жұмыс жасайтын әлеуметтік қызмет және жастар ұйымдарының жұмысшылары да қатыса алады. Кейбір Қолдауды енгізу топтары (GAIN) Енгізу орталықтары секілді қоғамдық ұйымдармен ынтымақтастықта болады. Жастарға оларға бейтаныс іс-шараларға қатысуға, мысалы, жан-жануарлармен, өсімдіктермен жұмысқа, креативті семинарларға қатысуға (театр, креативті жазу, қолөнер үйірмелері) немесе өздерінің ақпараттық-коммуникациялық дағдыларын жетілдіруге мүмкіндік беріледі. Қолдауды енгізу топтары (GAIN) басшылығымен жастармен жұмыс жүргізетін қоғамдық ұйымдардың қызметкерлері жастардың қосымша сабақтарды қалай меңгеретіндіктері туралы ақпаратпен алмасу үшін тұрақты түрде жиналыстарға қатысады. Тәлімгер мұғалімдер (бірақ мектепте сабақ беретін емес), мектептің басқа қызметкері (кітапханашылар, мейірбикелер, еңбекпен қамту жөніндегі консультантар, мектеп көмекшілері және т.б.) немесе спорт клубтарының менеджерлері, қоғамдық ұйым қызметкерлері, іскери адамдар және т.с.с. сияқты мектеппен байланысы жоқ адамдар болуы ықтимал. Тәлімгер төмендегілерді орындауы тиіс: • оқушылармен кездесу, Қолдауды енгізу топтары (GAIN) оған көмек ұсынған жағдайды және себепті бағалау, оқушының бағдарламаға ерікті түрле қатысуын растау, бағдарлама мақсаттары мен әдістерін түсіндіру; • мектепке бармау себептерін, нашар оқу үлгерімін және мінез-құлқындағы қиындықтарды түсіну үшін тұрақты диалог орнату, осы себептері үнемі қайта бағалап, талдау; • оқушы мен тәлімгерден бір уақытта әрекет жоспарын талап ететін жоспар әзіплеу (екі тараптың рөлдері мен міндеттері), жоспардың орындалуын бақылау, прогресті бағалау және қажетті өзгертулерді енгізу; • оқушының қажетті қолдау мен мүмкіншіліктерді анықтауына көмектесу, мысалы, үлгері нашар оқушыларға аналған сыныптарға, үй тапсырмасын орындау топтары- на түсуі, қосымша сабақтар табу, денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтерге жүгіну, топтық терапия, жастарды қолдау топтары сабақтарына қатысу және т.б. Тәлімгер оқушыға қысым көрсетпеуі, оның өзін-өзі көрсетуіне уақыт беруі, кездесу- ге ашық, оқушыға құрметпен қарауы тиіс. Тәлімгер мұғалімдер оқушыға өркөкірек қарамауы, мектепте пайдаланып үйренген үркіту сөздерін қолданбауы керек. Дереккөз: Халықтық білім беру министрлігі (2012 ж.)59 Үй тапсырмасын дайындау клубтары арқылы тәлімгерлік Үй тапсырмасын дайындау клубтары арқылы іске асырылатын тәлімгерлік табысы төмен аудардарда немесе көшіп-қонушылар тұратын өңірлерде жиі қолданылатын араласудың түрі болып табылады. Жағдайға байланысты тәлімгерлер ақылы түрде не- месе өз еркімен жұмыс жасайды. Тәлімгерлерді жинақтау сызба бойынша, универ- ситеттермен ынтымақтастықта немесе ауызша жарнама арқылы жүргізілуі мүмкін. Тәлімгерлер өз еркімен жұмыс істеген кезде олардың рөлдерін ұйымдастырушылардың нақты белгілеуі, талқылауы және қолдау көрсетуі маңызды. Еріктілердің мүдделі болуы табыстылық пен әдіс тұрақтылығының ең маңызды бөлігі болып табылады. Косово үлгісі, «Балқан күнбағыстары» Косовода ҮЕҰ үй тапсырмасын дайындау клубтарын қолдай отырып, мектеп- термен тығыз қарым-қатынаста болады. «Балқан күнбағыстары» – осындай ҮЕҰ- дың бірі. Олар сыған, ашкали және мысырлықтардың балаларына, сондай-ақ оқу орталықтары арқылы жастарға қолдау көрсете отырып, жеке муниципалитеттер- мен жұмыс жасайды. Ол мектепалды даярлық, қосымша сабақтар орталықтарын, тіл курстарын және үй тапсырмасын дайындау клубтарын ұйымдастырады. Үй тапсыр- масын дайындау клубтарының мақсаты балалрдың білім алуына мүмкіндік беретін кеңістік пен позитивті жағдай құру болып табылады. Клубты балалардың бір-біріне көмектесуне мүмкіндік беретін тетіктерді ойлап тапқан еріктілер құрған. Тәлімгерлер көбінесе орта мектеп оқушыларының және студенттердің арасынан жинақталады. Олар ай сайын 35 еуро көлемінде степендия, оқулықтар, оқу және клубтың кіші мүшелеріне оқуда көмек көрсетуде қолдау алады. Олар толық мөлшерлемеде жұмыс істейтін қызметкердің және тәжірибелі педагогтердің бақылауымен күніне 2-3 сағат жұмыс жасайды. «Балқан күнбағыстары» клубы Үй тапсырмасын дай- ындау клубындағы тәлімгерлік қызметке тарту оқушылардың мектептері сабаққа қатысуларын жалғастыруына, оқуды тәмамдап, өзін-өзі бағалауын жоғарылатуға, коммуникациялық және әлеуметтік дағдылар алуға септесетіндігін хабарлайды. Дереккөз: «Балқан күнбағыстары», 2010 ж. Бельгия үлгісі Франк тілінде сөйлейтін қоғамдастықта тәлімгерлік бағдарламасын табысы төмен аудандарда тұратын балалардың азын-аулақ тобы (3-тен 8 жасқа дейін) және экономикалық нашар отбасыларынан шыққан балалар көп оқитын мектептердің оқушылары үшін университет студенттері құрған. Олардың мақсаты – академиялық қолдау мен оқуға көмектесу. Тәлімгерлер сондай-ақ өздері ынтымақтастықта бо- латын қоғамдық ұйымдардың іс-шараларын толықтыратын жобаларды әзірлейді. Балаларға ықпал ету оқуда, француз тілін меңгеру дағдыларын жетілдіруде және үй тапсырмасын тұрақты дайындауда көрініс табады. Дереккөз: Лепаж және Ромэнвиль (2009 ж.) Мектепке барМайтын балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған балаларды анықтау және зерттеу60 Ұзартылған күн бағдарламалары Румынияда білім беру, ғылым, жастар және спорт министрлігі 2009 жылы сабақтан соң оқушылардың мектепте болуын ұзарту үшін мектептерге қолдау мен қаржыландыру ұсынды. Оқушылар мектепте сағат 8-ге дейін қала алатын болды. Бұл уақыт оқуға, ойынға, спортқа және оқушыларды бақылауға арналды. Ата-аналар қауымдастықтарымен, басқа ҮЕҰ-мен және қоғамдық ұйымдармен ынтымақтастыққа қолдау көрсетілді. Осы бағдарламада сондай-ақ оқуда қиындығы бар балалар үшін оқыту сабақтарын және дарынды балалар үшін қосымша сабақтар жүргізу көзделді.24 Басқа мектепке ауысқан кездегі немесе бітіру сыныптарындағы оқытушылардың қолдауы Оқушылар білім беру циклі ауысқан кез- де (мысалы, орта мектептің соңғы жылы немесе жоғарғы сыныптарда оқудың алғашқы жылы) және бітіру сыныпта- рында (мектептегі соңғы оқу жылы) өте жиі мектептен шығып қалады. Осындай оқиғалардың санын азайту үшін мек- тептер мен үкімет қолдаудың әр түрлі тетіктерін құрды: белгілі бір пәндер бойынша оқу топтары, емтихан тапсыр- маларын қайтарау клубтары, қосымша сабақтар, жеке сабақтар және т.б. Нысан қандай болмасын, идея – оқушылардың ең қиын мерзімдерде мектептен шығып қалмауға қажетті қосымша көмек көрсетуде (өздеріне деген сенім ұялату). Маңызды факторлар • Оқыту дағдыларын қалыптастыру. Сынып жоғарылаған сайын, оқушылар білімді игеру процесінде соншалықты тәуелсіз әрі дербес болулары тиіс. Бұған оқушылармен оқу дағдыларын қалыптастыру, өзіндік уақыт пен жүктемені бөлу бойынша кеңестер және оқуы үшін оқушылардың өздері жауапкершілікте болатын мәдениетке дағдыландыру арқылы қол жеткізуге болады. • Келесі циклмен танысу. Ата-аналар да, оқушылар да мектептің жоғарғы сыны- бы туралы қате түсінігінің салдарынан мазасыздануы мүмкін. Бұл қиындықты жеңу үшін мектептер ата-аналар мен оқушыларға арналған ақпараттық сабақтар, сондай-ақ мектептің жоғарғы сыныптары мен кәсіптік-техникалық училищелерге экскурсиялар жүргізеді. Мұндай іс-шараға сонымен қатар жоғарғы сынып оқушыларының сөз сөйлеуі (мектептің қазіргі сәттегі және бұрынғы оқушылары) және кіші сынып оқушысы жоғарғы сы- нып оқушысының жанында бір күн өткізетін ақпарат алмасу жүйесін құру енеді. Мектеп веб-сайттары да жаңа оқушыларға қолдау көрсету үшін мектеп ұйымдастыратын әлеуметтік, спорттық және мәдени іс-шаралар ту- ралы хабарламаларды қоса алғандағы ақпаратты таратушы рөлін жүзеге асы- ра алады. • Мектеп ынтымақтастығы. Ауысу кезінде студенттердің шығып қалуының алдын алу үшін бастапқы, орта және жоғарғы сыныптар арасындағы тығыз-қарым-қатынас (Білім беру саласындағы стандарттар жөніндегі комитет, 2008 ж.). • Тәлімгерліктің үздіксіздігі. Тәлімгерлердің баланың басқа мектепке ауысу процесі бойынша қолдау көрсетуі маңызды (Білім беру саласындағы стандарттар жөніндегі комитет, 2008 ж.). 24 Румыния Үкіметі (2009 жыл), Білім қоғамы үшін білім мен зерттеулер; және Румыния Үкіметі (2012 жыл), Үкіметтік бағдаламының Білім беру бөлімі http://www.gov.ro/chapter-5-education__l2a1057.html 61 Хартфордширде, Англия, тексеріс уақытында жарты немесе одан да көп уақыт бойына мектепке бармаған балаларға тексеру жргізілді (дәлелді се- бептермен, мысалы, ауыруға байланы- сты сабаққа қатыспаған балаларды қоса алғанда). Тексеріс нәтижелері негізінде жергілікті билік пен мектептер сабаққа қатыспау деңгейін төмендетуге арналған стратегия әзірледі. Олар сонымен бірге қосымша сабақ немесе басқа да қолдау қажет болған оқушыларды анықтады. Сабаққа қатысу саясаты және сабақты келмеу тәжірибесі төмендегілерді қамтиды: • қатысу саясатын ата-аналар мен сту- денттерге нақты түсіндіру. Мектептер қамту ауқымын кеңейту үшін ақпаратты бірнеше тілде, жазбаша және ауызша түрде тарата алады. Бала жаңа мектепке ауысқан немесе білім берудің жаңа сатысына өткен кезде (бастауыш мектептің алғашқы жылы және орта мектеп пен жоғарғы сыныптардың алғашқы жылы) осы саясатты түсіндіру өте маңызды болып табылады; • дәлелді себептермен және дәлелді себепсіз сабаққа қатыспауды нақты айқындау. Мектеп оқушының сабаққа қатыспауының дәлелді себептерін өз бетінше анықтаған кезде, оның үй міндеттерінің ерекшеліктері ескерілуі аса маңызды (науқас ата-аналарына қамқор болу немесе басқа да себептер); • сабаққа қатысу саясатын және оны бұзушыларға қолданылатын санкция- ларды бірізді іске асыру; • қиындықты түсіну және сабаққа қатысу маңыздылығын түсіндіру мақсатында оқушылармен және олардың отбасыла- рымен қарым-қатынас орнату; • жою үшін, сабаққа қатыспаудың ны- шанын ғана емес, жасырын себептерін де түсіну: мысалы, түстен кейінгі зейінсіздікті жою үшін мектепте тегін тамақтандыруды ұсыну, тегін көлік ұсыну немесе автобустардың қозғалыс кестесін қайта қарау, жұмыс істейтін ата-аналары балаларын ерте қалдыруы немесе кеш алып кетуі үшін мектептерді ерте не кеш ашу; • сабаққа қатысу ережелеріне кедергі жасаудың алдын алу (мысалы, бала- лар кешігіп қалса да, сабаққа қатысу мүмкіндігі); • сабаққа қатысу тақырыбында барлық қоғаммен, әсіресе мектептен қашып кеткен балалар жиі баратын дүкендер мен дәмханалардың қызметкерлерімен жұмыс жүргізу (Біріккен Корольдікте бұл жұмыс сабаққа қатысу маңыздылығы туралы хабарлауды, кәмелеттік жасқа толмағандарға ішімдік пен темекі бұйымдарын сату ережесі туралы, мектепке бармайтын балалар туралы хабарлауға болатын «қызу» те- лефон желілерінің нөмірлерін еске са- луды және т.б. қамтиды); • сабаққа қатыспауды қадағалау жүйесін әзірлеу. 6.6. Сабаққа қатысу ережелері және мектептегі сабаққа келмеу Мектепке барМайтын балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған балаларды анықтау және зерттеу62 6.7.1. Мектептерге қаржылық қолдау көрсету Швейцарияда мигранттардың 40%-ынан астамы білім алатын мектептер қосымша қаржы қаражаты пен қолдауға ие бола- ды. Біріккен Корольдікте Этникалық аз ұлттар жетістіктерінің гранты этникалық аз ұлттар арасындағы үлгерімі төмен оқушылардың пайызына және ағылшын тілін үйрену сабақтарына қатысатын оқушылардың санына сәйкес беріледі. 6.7.2. Мектепалды білім беруге шоғырлану Сәбилерді оқыту және мектепал- ды білім беру көшіп-қонушылардың балаларының тіл дағдыларын және одан әрі оқыту мүмкіндіктерін жақсарту үшін айрықша мәнге ие. ЮНЕСЕФ зерттеулері көрсеткендей (ЮНИСЕФ, 2008 ж., Шапиро сілтеме жасайды, 2009 ж.) Германияда иммигранттардың балаларының мектепалды білім алуы «оларды неміс тілін меңгеру саласында осы мемлекетте тұрақты тұратын азаматтардың балаларымен теңестіріп, оқу үлгерімдерін жақсартты. Иммигрант балалары білім ала- тын мектепте осы этикалық қауымдастық балалары саны көбейген кезде, неміс тілін меңгеру деңгейі төмендеуі ықтимал» (Шапиро, 2009 ж.). 6.7.3. Тілдік оқытуды қолдау Екінші тілді игеру Иммиграцияның жоғары деңгейіне ұшыраған аудандарда мектептер ана тілдері оқу тілінен ерекшеленетін әр түрлі ұлт өкілдерінің балаларын қабылдай алады. Екінші тіл курсының бағдарламалары айрықша болады. Бір мектептерде тілдік оқыту сабақтан тыс жүргізілсе, екіншісінде ол сабақ уақытысында орындалады; балалар екінші тіл курсын меңгеруі үшін оларды ерекше пәндерден айырады (көбінесе ана тілі/әдебиеті сабақтары). Оқытудың тиімді бағдарламаларын білікті мұғалімдер тиісінше оқу-әдістемелік материалдарының болуы және екінші тіл мен негізгі пәндер арасындағы байланыс негізінде анықтайды. Сондай-ақ балалар- ды тілдік оқыту процесіне барлық пән мұғалімдерінің тартылғаны және екінші тілді меңгерту тек сол пәннің мұғалімінің айрықша жауапкершілігі болмауы аса маңызды. Норвегия: «Азшылыққа арналған нор- веж тілінің бастапқы курсы». 2007 жылы үкімет жаңадан келген оқушылар – им- мигранттар үшін «Азшылыққа арналған норвеж тілінің бастапқы курсы» атты жаңа оқу бағдарламасын енгізді. Бұл – ау- ыспалы, жасынан тәуелсіз МСКО 1-ден МСКО 3-ке дейін оқушыларға арналған деңгейге негізделген оқу жоспары. Оның мақсаты жүйелі түрде жаңадан келген иммигранттардың қарапайым сыныптарға жылдам сіңісіп кетуі үшін 2-тілге оқыту болып табылады. Бұл негізгі пәндерге ақырын ауысуға негіз болуы тиіс (ОЭСР, 2010 ж.). Ана тілді қолдау Австрияда “Backpack Parents” (Жолдарба ұстаған ата-аналар) жобасы ата-аналарға өз балаларына ана тілін үйрету үшін мате- риалдар ұсынады. Ұлыбританияда ана тілі сабақтарын мектепте сабақтан соң неме- се сенбі күні таңертен ұйымдастырады. 6.7. Босқындар мен көшіп-қонушылардың балаларына арналған білім63 Қоғамдық орталықта емес, мектепте ана тілін оқыту бала үшін ана тілінің құндылығын арттырады. 6.7.4. Ата-аналарды тарту және хабардар етуді көтеру Үйде оқыту мәдениетін құру Финляндияда «Үйде оқыту мәдениетін құру» жобасы миграциялық өткені бар ата-аналар үшін тақырыптық оқыту топтарын ұйымдастыру мақсатына ие. Топтық талқылауларды мектеп қызметкерлері, ҮЕҰ қызметкерлері не- месе екеуі де жүргізеді. Назар «үй – мек- теп» коммуникациялық тәрбие беруге шоғырланған. Жиналыс кезінде мектеп пен білім беру туралы пайдалы ақпарат, сондай-ақ балалар дамуы, тілді меңгеру және үй тапсырмасын көмек көрсету туралы маңызды хабарламалар тараты- лады. Талқылаулар фин тілінде де, ата- аналардың ана тілдерінде де жүргізіледі. Ақпараттық DVD-дискілер Австрияда және Ирландияда көшіп- қонушы ата-аналардың арасында оларды білім беру жүйесі туралы және мектепте балалардың нені және қалай меңгеретіндігі туралы ақпараттандыру мақсатында ақпараттық DVD-дискілер таратылады (ОЭСР, 2010 ж.). DVD-дискілер көшіп- қонушы қауымдастықтардың бірнеше тілдерінде қолжетімді. Мигрант ата-аналарға арналған платформалар Нидерландта үкімет әуел бастан Этникалық аз ұлттар ата-аналарына және білім бе- руге арналған платформалардың негізін қалады. Жергілікті платформалар көшіп- қонушы ата-аналарға білім беру жүйесін, балаларды оқытудағы ата-аналардың қолдауының маңыздылығын түсінуде көмек көрсету әрі мұғалімдердің жұмыс жасайтын көшіп-қонушы балалардың мәдени және әлеуметтік-мәдени ортасын жақсы түсінуі үшін ата-аналар жиналысын ұйымдастырды (ОЭСР, 2010 ж.). Мектепке барМайтын балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған балаларды анықтау және зерттеу64 Казахстан предпринимает активные дей- ствия в обеспечении того, чтобы все дети обязательного школьного возраста посе- щали школу. Несмотря на значительные усилия в последние годы, включая расши- рение доступа к раннему дошкольному образованию, продление обязательного образования до 12 класса и гарантирова- ние того, чтобы дети постоянных и вре- менных мигрантов и дети, не имеющие гражданства, могли извлечь пользу из образования, пока живут в Казахстане, все еще имеется незначительное коли- чество детей, которые не учатся в шко- ле, особенно на этапе дошкольного об- разования и старших классов среднего образования. Также имеется некоторое количество детей, которые посещают школу нерегулярно и которые выбывают из школы в течение учебного года, отсут- ствуя в течение более 10 дней без уважи- тельной причины, включая сбор урожая. В заключение, тысячи детей получают образование на дому или в учреждени- ях интернатного типа, обычно далеко от дома, так как они имеют инвалидность, потребность в специальном образовании или проблемы с поведением. Эти дети не включены в общеобразовательные школы, где они могли бы иметь больше академических и социальных стимулов и быть лучше подготовленными к взрослой жизни по месту жительства. Все дети имеют право на образование, независимо от своего происхождения и личных обстоятельств. Для того чтобы обеспечить образование всем детям, си- стемы образования должны быть инклю- зивными и хорошего качества. Только тогда все дети будут зачислены, оставать- ся в ближних школах на протяжении сво- его школьного образования и учиться в меру своих способностей. Несколько па- раметров начинают действовать при соз- дании систем образования, которые име- ют большую вероятность предоставить образование хорошего качества всем де- тям, как показано на Рисунке 6 внизу: ҰСЫНЫСТАР 765 Қазақстан міндетті мектеп жасындағы балалардың мектепке баруын қамтамасыз етуде белсенді іс-әрекеттер жасауда. Ерте мектепалды білім беруге енуді кеңейтуді, міндетті білім беруді 12 сыныпқа дейін ұзартуды және тұрақты және уақытша көшіп-қонушылардың балалары мен азаматтығы жоқ балалардың Қазақстанда тұрған кезде білім беруден пайдла та- буына кепілдік беруін қоса алғандағы соңғы жылдардағы елеусіз күш-жігерге қарамастан, мектепте оқымайтын, әсіресе мектепалды білім беру кезеңі мен орта білім берудің жоғарғы сыныптарын- да оқымайтын балалардың айтарлықтай саны сақталуда. Сонымен қатар мек- тепке тұрақты түрде бармайтын және дәлелді себептерсіз 10 күннен артық сабаққа қатыспау салдарынан, соның ішінде егін жинау науқаны кезінде мек- тептен шығарылатын балалардың белгілі бір көлемі бар. Қорытындысында, мыңдаған бала үйде немесе интернат- ты типтегі мекемелерде, әдетте үйден жырақ білім алуда, себебі олар мүгедек болып, арнайы білім алуға мұқтаж неме- се мінез-құлқында қиындықтар бар. Бұл балалар академиялық және әлеуметтік ынталандыруға көбірек ие болатын әрі тұрғылықты орны бойынша ересек өмірге жақсырақ дайын болатын жалпы білім беру мектептеріне қамтылмаған. Барлық балалар шығу тегі мен жеке жағдаяттарынан тәуелсіз білім алуға құқылы. Бар баланы біліммен қамтамасыз ету үшін білім беру жүйелері инклюзивті және жоғары сапалы болуы тиіс. Тек сол кезде ғана барлық балалар үйлеріне жақын маңдағы мектептерге тіркеліп, өз қабілеттеріне сай білім алатын бола- ды. Төменде 6-суретке көрсетілгендей, барлық балаларға сапалы білім беру ықтималдығына ие білім беру жүйелерін құрған кезде бірнеше параметрлер іске қосылады: (I) Сапалы білім беру факторлары, (II) Білім алмайтын/процестен тыс қалатын балалар, (III) Мемлекетті әлеуметтік тарту бағдарламалары, (IV) Сектораралық ынтымақтастық және қоғамдастықтың қатысуы. Осы құрылымды басшылыққа ала оты- рып және осы баяндаманың алдын ала қорытындылары негізінде Қазақстан Республикасының Үкіметі мен барлық секторларына барлық балалардың білім алуын қамтамасыз етуге бағытталған ағымдағы іс-шараларды қолдау үшін төмендегі ұсынымдар берілді. Мектепке БарМайтын Балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған Балаларды анықтау және зерттеу66 качество и уважение в образовании предотвращение выбытия из школы 4-сурет. Барлық балалрды тіркеу, оқыту, бітіру және шығару құрылымы Учебный план, практика освоения и преподавания ОбУчение Учителей и рУководства школы Безопасная и свободная от насилия среда образования Управление школой и эффективность Участие семей и Учеников Инклюзивное образование и отсУтствие дискриминации Устранение барьеров достУпа: транспорт, Учебники, бесплатное питание, Учебные материалы, стипендии межсекторальное сотрудничество и участие сообществ приобщение к обществу и равное финансирование предотвращение развитие раннего детства и дошкольное образование вовлечение семьи процедУры зачисления системы раннего оповещения отслеживание и мониторинг ответные действия личные/эмоциональные академические работа с семьями атмосфера в школе навыки и карьера на Уровне сообщества компенсация альтернативное/не формальное обУчение второй шанс полУчения образования связи и воссоединение зачисление, удержание, завершение обучения и выпуск всех детей Дереккөз: Антонович, Л. (2012 ж.) Балаларды мектептен шығарудың алдын алу және жауап әркеттер: Халықаралық тәжірибе. Молдовадағы, Орталық және Шығыс Еуропадағы және ТМД-дағы ЮНИСЕФ-тің өңірлік бөлімшелеріне арналған әдеби шолу. «Мектепке бармайтын балалар мен жасөспірімдер» өңірлік бастамасы.67 7.1 Ұсыныстарды қорыту 1-ұсыныс: Кіші және мектепалды білім беру жасындағы балалар үшін біліммен қамтуды жоғарылату 2-ұсыныс: Білім берудің инклюзивті жүйесін құру 3-ұсыныс: Білімге қол жеткізудегі бұрыннан қалған кедергілерді жою 4-ұсыныс: Маусымдық көшіп-қонушылардың және құжаттары жоқ көшіп- қонушылардың балаларын біліммен қамтамасыз ету 5-ұсыныс: Білім беру сапасын көтеру 6-ұсыныс: Білім алмайтын балаларды мамандандырылған мекемелерге орналастырудың алдын алу 7-ұсыныс: Мектептердің араласуын алдын алатын және жауапты қолдау 8-ұсыныс: Мектепке бармайтын балаларды бақылауға арналған іс-әрекеттің бірыңғай хаттамасын әзірлеу 9-ұсыныс: Қоғам мен ҮЕҰ-дың қатысуын көтеру 10-ұсыныс: «Көзге көрінбейтін» балалардың санағын жүргізу 11-ұсыныс: Балалардың қозғалысын қадағалау және мектептен шығарылу қатері бар балаларды анықтау үшін ББАЖ жаңа жүйесін пайдалану 12-ұсыныс: Қарапайым және жауапты араласулардың масштабын кеңейту 13-ұсыныс: Балалар істерін мұқият бақылау 14-ұсыныс: Сәтті тәжірибені құжаттамалап, ақпарат алмасу 15-ұсыныс: Жаңа индикаторларды өлшеу 16-ұсынымс: Арнайы мекемелерді білім алатын балалар мен мүмкіндігі шектеулі балалар бойынша есептілік сапасын көтеру Мектепке БарМайтын Балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған Балаларды анықтау және зерттеу68 1-ұсыныс: Кіші және мектепалды білім беру жасындағы балалар үшін біліммен қамтуды жоғарылату Қазақстан Республикасының Үкіметі мек- тепалды мекемелерінің санын ұлғайтуға ұмтылуда және әсіресе ауылдық әрі алшақ аудандардан шыққан барлық балалардың кем дегенде бір жыл мектепалды білім алуын қамтамасыз ету үшін үздіксіз күш-жігер жұмсауды қолдау ұсынылады. Сонымен қатар мектепалды білім беруді кеңейту бағдарламаларын ата-аналарды ағарту және осал отбасыларға қолдау көрсету үшін тұрғылықты мекенжайы бойынша көрсетілетін қызметтермен үйлестіру ұсынылады. Әсіресе ата-ана дағдыларына, әкелерді тартуға, тілді меңгеруді қолдауға, бастауыш мек- тепке жазылу туралы ақпарат таратуға және әлеуметтік қолдаудың қолжетімді қызметтері туралы ақпарат таратуға шоғырланған іс-шараларға ынта беріледі. 2-ұсыныс: Білім берудің инклюзивті жүйесін құру Білім беруге қосу бойынша міндетті ұлттық деңгейге қарамастан, жалпы амал мүгедектігі бар балаларға, ата-анала- ры жоқ балаларға және мінез-құлқында қиындықтары бар балаларға арнайы білім беруді ауқымды ұсыну түрінде дәстүрлі қалып отыр. Таяу арадағы Қазақстан аумағында тұратын маусымдық көшіп- қонушылардың балаларына білім беру туралы ҚР Білім және ғылым министрлігінің бұйрығына енгізілген өзгертулердің осы балаларға білім бе- руде бірқатар мәселелерге ие болды. Төмендегілер ұсынылады: • №398 бұйрықты білім беру саласының және мектеп қызметкерлері кеңінен зерттеді; • мұндай бұйрық маусымдық көшіп- қонушылардың балаларын анықтау бойынша нақты қадамдар сериясы- мен және қолжетімділік пен ұлгерім нәтижелерін ұсыну арқылы білім алуға қажеттіліктерін шешумен бекітілуі тиіс. Маусымдық көшіп- қонушылардың саны көп облыстар маусымдық көшіп-қонушылардың ба- лаларын және Қазақстан азаматтығы жоқ балаларды білім беру жүйесін қосу бойынша стратегиялары болуы тиіс; • өз қажеттіліктеріне, қабілеттеріне сәйкес әрі ең жақсы мүддемен барлық балалардың білім алуын қамтасыз ету үшін мүгедектіктің ауыр фор- масы бар балаларды және ертеректе «оқытылмайтын» болып есептелген балаларды анықтау мен білім беруді талдау мен қайта қарау бойынша үздіксіз шараларға қолдау көрсетілді; • балалБарлық әдебиет көздерінде бұл мектептен шығарылудың алдын алу және мектепке қайта оралу негізі ретінде көрсетіледі. Осы әдісті іске асыруға арналған амалдар мәніне, мектеп мәдениетіне және ересек, бала мен жасөспірімнің қандай болуы керектігі туралы түсінікте байланысты бір-бірінен ерекшеленсе де, олардың барлығы да мектеп ортасындағы және жеке адамдар арасындағы құрметті насихаттайды. Мектептің ұйымдастырушылық құрылымы ересектер мен оқушылардың өзара әрекеттесу тәсілдерін құрады. Балалар төзімділігімен жұмыс әрбір оқушының жеке тұлғалығын құрметтеуге негізделген және ересектерге қамқорлық пен қолдау ұсынған, мектептен шығып қалудың алдын алу стратегияларының ең үздік болғандығын көрсетті (Фонд Энни Кейси, 2009 ж.). Маңызды факторлар: • оқушының жеке-даралығын, оның өткені мен қажеттіліктерін түсіну және құрметтеу; • оқушы өз ойын білдіре алатын қауіпсіз әрі бейтарап орта/жағдай қалыптастыру; • оқушылардың көзқарастарын, пікірлері мен қиындықтарын күрделі талқылау; • оқушылар мен ересектер арасындағы ашық қарым-қатынас арналары; • ересектер мен оқушылар арасындағы үнемі қолдауда болатын байланыс және эмоционалдық әрі оқу мәселелері бойынша тұрақты қолдау көрсету ұсынысы; • ересектер мен оқушылар арасындағы кері байланыстың тұрақты қолданыста бола- тын тізбегі; • мұғалімдер/қызметкерлер мен оқушыларға бірлескен іс-шараларға қатысу мүмкіндігін ұсыну; • оқытушылар құрамынан басқа ересектер желісіне енуді кеңейту (арнайы және қалған қызметкерлер); • мектептегі топтық жұмысты насихаттау, оқушылардың нақты қажеттіліктерін талқылау үшін оқытушылар мен басқа қызметкерлердің тұрақты кездесулерін ұйымдастыру; • мектеп күтетін (ғылыми және мінез-құлықтық) және мектеп қамқорлығының нақты тұжырымдамасы. Дереккөз: Хэмри және Пиант материалдары бойынша Тәлімгерлік Тәлімгерлерді көбінесе сенімді кеңесшілер деп атайды. Жағдай мен ресурстарға байланысты тәлімгерлер мектеп қызметкерлерінен, жастардан немесе қоғамның басқа мүшелерінен жинақталады. Алайда әр түрлі деректер мектепке қатысы жоқ тәлімгерлерді мектептен шығарылу немесе қызығушылықтарын жоғалту қатері бар ба- лалар, сондай-ақ оқу мекемелеріне жаңадан түсетін оқушылардың құрметтейтіндігін көрсетті. 6.5 Оқушыларға қолдау көрсету Мектепке барМайтын балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған балаларды анықтау және зерттеу58 Қолдауды енгізу топтары (GAIN), Франция Нысаналы топ: Мектептен шығарылу қатері бао оқушылар, білім беру мекемелеріне жаңадан түсіп жатқан оқушылар. Тәлімгерлер: Мектеп қызметкерлер құрамы (мұғалім болуы міндетті емес), қоғам мүшелерін, жастар ұйымдарының қызметкерлері. Қолдауды енгізу топтары (GAIN) Париж маңы қалаларының жеке орта мектептері мен кәсіптік-техникалық училищелерінде құрылды. Қолдауды еарылу қатері бар оқушылармен жұмыс жүргізеді. Олар сондай-ақ ұзақ мерзімді үзілістен кейін қайтадан оқуға келген оқушылармен және сабаққа бірде қатысып, бірде қатыспайтын студенттермен де жұмыс жасайды. Қолдауды енгізу топтары (GAIN) мектептің қызметкерлер құрамының бастамасымен құрылған. Олардың жұмысына басқа да қызметкерлер, мысалы, қосымша сабақтарда балалармен жұмыс жасайтын әлеуметтік қызмет және жастар ұйымдарының жұмысшылары да қатыса алады. Кейбір Қолдауды енгізу топтары (GAIN) Енгізу орталықтары секілді қоғамдық ұйымдармен ынтымақтастықта болады. Жастарға оларға бейтаныс іс-шараларға қатысуға, мысалы, жан-жануарлармен, өсімдіктермен жұмысқа, креативті семинарларға қатысуға (театр, креативті жазу, қолөнер үйірмелері) немесе өздерінің ақпараттық-коммуникациялық дағдыларын жетілдіруге мүмкіндік беріледі. Қолдауды енгізу топтары (GAIN) басшылығымен жастармен жұмыс жүргізетін қоғамдық ұйымдардың қызметкерлері жастардың қосымша сабақтарды қалай меңгеретіндіктері туралы ақпаратпен алмасу үшін тұрақты түрде жиналыстарға қатысады. Тәлімгер мұғалімдер (бірақ мектепте сабақ беретін емес), мектептің басқа қызметкері (кітапханашылар, мейірбикелер, еңбекпен қамту жөніндегі консультантар, мектеп көмекшілері және т.б.) немесе спорт клубтарының менеджерлері, қоғамдық ұйым қызметкерлері, іскери адамдар және т.с.с. сияқты мектеппен байланысы жоқ адамдар болуы ықтимал. Тәлімгер төмендегілерді орындауы тиіс: • оқушылармен кездесу, Қолдауды енгізу топтары (GAIN) оған көмек ұсынған жағдайды және себепті бағалау, оқушының бағдарламаға ерікті түрле қатысуын растау, бағдарлама мақсаттары мен әдістерін түсіндіру; • мектепке бармау себептерін, нашар оқу үлгерімін және мінез-құлқындағы қиындықтарды түсіну үшін тұрақты диалог орнату, осы себептері үнемі қайта бағалап, талдау; • оқушы мен тәлімгерден бір уақытта әрекет жоспарын талап ететін жоспар әзіплеу (екі тараптың рөлдері мен міндеттері), жоспардың орындалуын бақылау, прогресті бағалау және қажетті өзгертулерді енгізу; • оқушының қажетті қолдау мен мүмкіншіліктерді анықтауына көмектесу, мысалы, үлгері нашар оқушыларға аналған сыныптарға, үй тапсырмасын орындау топтары- на түсуі, қосымша сабақтар табу, денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтерге жүгіну, топтық терапия, жастарды қолдау топтары сабақтарына қатысу және т.б. Тәлімгер оқушыға қысым көрсетпеуі, оның өзін-өзі көрсетуіне уақыт беруі, кездесу- ге ашық, оқушыға құрметпен қарауы тиіс. Тәлімгер мұғалімдер оқушыға өркөкірек қарамауы, мектепте пайдаланып үйренген үркіту сөздерін қолданбауы керек. Дереккөз: Халықтық білім беру министрлігі (2012 ж.)59 Үй тапсырмасын дайындау клубтары арқылы тәлімгерлік Үй тапсырмасын дайындау клубтары арқылы іске асырылатын тәлімгерлік табысы төмен аудардарда немесе көшіп-қонушылар тұратын өңірлерде жиі қолданылатын араласудың түрі болып табылады. Жағдайға байланысты тәлімгерлер ақылы түрде не- месе өз еркімен жұмыс жасайды. Тәлімгерлерді жинақтау сызба бойынша, универ- ситеттермен ынтымақтастықта немесе ауызша жарнама арқылы жүргізілуі мүмкін. Тәлімгерлер өз еркімен жұмыс істеген кезде олардың рөлдерін ұйымдастырушылардың нақты белгілеуі, талқылауы және қолдау көрсетуі маңызды. Еріктілердің мүдделі болуы табыстылық пен әдіс тұрақтылығының ең маңызды бөлігі болып табылады. Косово үлгісі, «Балқан күнбағыстары» Косовода ҮЕҰ үй тапсырмасын дайындау клубтарын қолдай отырып, мектеп- термен тығыз қарым-қатынаста болады. «Балқан күнбағыстары» – осындай ҮЕҰ- дың бірі. Олар сыған, ашкали және мысырлықтардың балаларына, сондай-ақ оқу орталықтары арқылы жастарға қолдау көрсете отырып, жеке муниципалитеттер- мен жұмыс жасайды. Ол мектепалды даярлық, қосымша сабақтар орталықтарын, тіл курстарын және үй тапсырмасын дайындау клубтарын ұйымдастырады. Үй тапсыр- масын дайындау клубтарының мақсаты балалрдың білім алуына мүмкіндік беретін кеңістік пен позитивті жағдай құру болып табылады. Клубты балалардың бір-біріне көмектесуне мүмкіндік беретін тетіктерді ойлап тапқан еріктілер құрған. Тәлімгерлер көбінесе орта мектеп оқушыларының және студенттердің арасынан жинақталады. Олар ай сайын 35 еуро көлемінде степендия, оқулықтар, оқу және клубтың кіші мүшелеріне оқуда көмек көрсетуде қолдау алады. Олар толық мөлшерлемеде жұмыс істейтін қызметкердің және тәжірибелі педагогтердің бақылауымен күніне 2-3 сағат жұмыс жасайды. «Балқан күнбағыстары» клубы Үй тапсырмасын дай- ындау клубындағы тәлімгерлік қызметке тарту оқушылардың мектептері сабаққа қатысуларын жалғастыруына, оқуды тәмамдап, өзін-өзі бағалауын жоғарылатуға, коммуникациялық және әлеуметтік дағдылар алуға септесетіндігін хабарлайды. Дереккөз: «Балқан күнбағыстары», 2010 ж. Бельгия үлгісі Франк тілінде сөйлейтін қоғамдастықта тәлімгерлік бағдарламасын табысы төмен аудандарда тұратын балалардың азын-аулақ тобы (3-тен 8 жасқа дейін) және экономикалық нашар отбасыларынан шыққан балалар көп оқитын мектептердің оқушылары үшін университет студенттері құрған. Олардың мақсаты – академиялық қолдау мен оқуға көмектесу. Тәлімгерлер сондай-ақ өздері ынтымақтастықта бо- латын қоғамдық ұйымдардың іс-шараларын толықтыратын жобаларды әзірлейді. Балаларға ықпал ету оқуда, француз тілін меңгеру дағдыларын жетілдіруде және үй тапсырмасын тұрақты дайындауда көрініс табады. Дереккөз: Лепаж және Ромэнвиль (2009 ж.) Мектепке барМайтын балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған балаларды анықтау және зерттеу60 Ұзартылған күн бағдарламалары Румынияда білім беру, ғылым, жастар және спорт министрлігі 2009 жылы сабақтан соң оқушылардың мектепте болуын ұзарту үшін мектептерге қолдау мен қаржыландыру ұсынды. Оқушылар мектепте сағат 8-ге дейін қала алатын болды. Бұл уақыт оқуға, ойынға, спортқа және оқушыларды бақылауға арналды. Ата-аналар қауымдастықтарымен, басқа ҮЕҰ-мен және қоғамдық ұйымдармен ынтымақтастыққа қолдау көрсетілді. Осы бағдарламада сондай-ақ оқуда қиындығы бар балалар үшін оқыту сабақтарын және дарынды балалар үшін қосымша сабақтар жүргізу көзделді.24 Басқа мектепке ауысқан кездегі немесе бітіру сыныптарындағы оқытушылардың қолдауы Оқушылар білім беру циклі ауысқан кез- де (мысалы, орта мектептің соңғы жылы немесе жоғарғы сыныптарда оқудың алғашқы жылы) және бітіру сыныпта- рында (мектептегі соңғы оқу жылы) өте жиі мектептен шығып қалады. Осындай оқиғалардың санын азайту үшін мек- тептер мен үкімет қолдаудың әр түрлі тетіктерін құрды: белгілі бір пәндер бойынша оқу топтары, емтихан тапсыр- маларын қайтарау клубтары, қосымша сабақтар, жеке сабақтар және т.б. Нысан қандай болмасын, идея – оқушылардың ең қиын мерзімдерде мектептен шығып қалмауға қажетті қосымша көмек көрсетуде (өздеріне деген сенім ұялату). Маңызды факторлар • Оқыту дағдыларын қалыптастыру. Сынып жоғарылаған сайын, оқушылар білімді игеру процесінде соншалықты тәуелсіз әрі дербес болулары тиіс. Бұған оқушылармен оқу дағдыларын қалыптастыру, өзіндік уақыт пен жүктемені бөлу бойынша кеңестер және оқуы үшін оқушылардың өздері жауапкершілікте болатын мәдениетке дағдыландыру арқылы қол жеткізуге болады. • Келесі циклмен танысу. Ата-аналар да, оқушылар да мектептің жоғарғы сыны- бы туралы қате түсінігінің салдарынан мазасыздануы мүмкін. Бұл қиындықты жеңу үшін мектептер ата-аналар мен оқушыларға арналған ақпараттық сабақтар, сондай-ақ мектептің жоғарғы сыныптары мен кәсіптік-техникалық училищелерге экскурсиялар жүргізеді. Мұндай іс-шараға сонымен қатар жоғарғы сынып оқушыларының сөз сөйлеуі (мектептің қазіргі сәттегі және бұрынғы оқушылары) және кіші сынып оқушысы жоғарғы сы- нып оқушысының жанында бір күн өткізетін ақпарат алмасу жүйесін құру енеді. Мектеп веб-сайттары да жаңа оқушыларға қолдау көрсету үшін мектеп ұйымдастыратын әлеуметтік, спорттық және мәдени іс-шаралар ту- ралы хабарламаларды қоса алғандағы ақпаратты таратушы рөлін жүзеге асы- ра алады. • Мектеп ынтымақтастығы. Ауысу кезінде студенттердің шығып қалуының алдын алу үшін бастапқы, орта және жоғарғы сыныптар арасындағы тығыз-қарым-қатынас (Білім беру саласындағы стандарттар жөніндегі комитет, 2008 ж.). • Тәлімгерліктің үздіксіздігі. Тәлімгерлердің баланың басқа мектепке ауысу процесі бойынша қолдау көрсетуі маңызды (Білім беру саласындағы стандарттар жөніндегі комитет, 2008 ж.). 24 Румыния Үкіметі (2009 жыл), Білім қоғамы үшін білім мен зерттеулер; және Румыния Үкіметі (2012 жыл), Үкіметтік бағдаламының Білім беру бөлімі http://www.gov.ro/chapter-5-education__l2a1057.html 61 Хартфордширде, Англия, тексеріс уақытында жарты немесе одан да көп уақыт бойына мектепке бармаған балаларға тексеру жргізілді (дәлелді се- бептермен, мысалы, ауыруға байланы- сты сабаққа қатыспаған балаларды қоса алғанда). Тексеріс нәтижелері негізінде жергілікті билік пен мектептер сабаққа қатыспау деңгейін төмендетуге арналған стратегия әзірледі. Олар сонымен бірге қосымша сабақ немесе басқа да қолдау қажет болған оқушыларды анықтады. Сабаққа қатысу саясаты және сабақты келмеу тәжірибесі төмендегілерді қамтиды: • қатысу саясатын ата-аналар мен сту- денттерге нақты түсіндіру. Мектептер қамту ауқымын кеңейту үшін ақпаратты бірнеше тілде, жазбаша және ауызша түрде тарата алады. Бала жаңа мектепке ауысқан немесе білім берудің жаңа сатысына өткен кезде (бастауыш мектептің алғашқы жылы және орта мектеп пен жоғарғы сыныптардың алғашқы жылы) осы саясатты түсіндіру өте маңызды болып табылады; • дәлелді себептермен және дәлелді себепсіз сабаққа қатыспауды нақты айқындау. Мектеп оқушының сабаққа қатыспауының дәлелді себептерін өз бетінше анықтаған кезде, оның үй міндеттерінің ерекшеліктері ескерілуі аса маңызды (науқас ата-аналарына қамқор болу немесе басқа да себептер); • сабаққа қатысу саясатын және оны бұзушыларға қолданылатын санкция- ларды бірізді іске асыру; • қиындықты түсіну және сабаққа қатысу маңыздылығын түсіндіру мақсатында оқушылармен және олардың отбасыла- рымен қарым-қатынас орнату; • жою үшін, сабаққа қатыспаудың ны- шанын ғана емес, жасырын себептерін де түсіну: мысалы, түстен кейінгі зейінсіздікті жою үшін мектепте тегін тамақтандыруды ұсыну, тегін көлік ұсыну немесе автобустардың қозғалыс кестесін қайта қарау, жұмыс істейтін ата-аналары балаларын ерте қалдыруы немесе кеш алып кетуі үшін мектептерді ерте не кеш ашу; • сабаққа қатысу ережелеріне кедергі жасаудың алдын алу (мысалы, бала- лар кешігіп қалса да, сабаққа қатысу мүмкіндігі); • сабаққа қатысу тақырыбында барлық қоғаммен, әсіресе мектептен қашып кеткен балалар жиі баратын дүкендер мен дәмханалардың қызметкерлерімен жұмыс жүргізу (Біріккен Корольдікте бұл жұмыс сабаққа қатысу маңыздылығы туралы хабарлауды, кәмелеттік жасқа толмағандарға ішімдік пен темекі бұйымдарын сату ережесі туралы, мектепке бармайтын балалар туралы хабарлауға болатын «қызу» те- лефон желілерінің нөмірлерін еске са- луды және т.б. қамтиды); • сабаққа қатыспауды қадағалау жүйесін әзірлеу. 6.6. Сабаққа қатысу ережелері және мектептегі сабаққа келмеу Мектепке барМайтын балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған балаларды анықтау және зерттеу62 6.7.1. Мектептерге қаржылық қолдау көрсету Швейцарияда мигранттардың 40%-ынан астамы білім алатын мектептер қосымша қаржы қаражаты пен қолдауға ие бола- ды. Біріккен Корольдікте Этникалық аз ұлттар жетістіктерінің гранты этникалық аз ұлттар арасындағы үлгерімі төмен оқушылардың пайызына және ағылшын тілін үйрену сабақтарына қатысатын оқушылардың санына сәйкес беріледі. 6.7.2. Мектепалды білім беруге шоғырлану Сәбилерді оқыту және мектепал- ды білім беру көшіп-қонушылардың балаларының тіл дағдыларын және одан әрі оқыту мүмкіндіктерін жақсарту үшін айрықша мәнге ие. ЮНЕСЕФ зерттеулері көрсеткендей (ЮНИСЕФ, 2008 ж., Шапиро сілтеме жасайды, 2009 ж.) Германияда иммигранттардың балаларының мектепалды білім алуы «оларды неміс тілін меңгеру саласында осы мемлекетте тұрақты тұратын азаматтардың балаларымен теңестіріп, оқу үлгерімдерін жақсартты. Иммигрант балалары білім ала- тын мектепте осы этикалық қауымдастық балалары саны көбейген кезде, неміс тілін меңгеру деңгейі төмендеуі ықтимал» (Шапиро, 2009 ж.). 6.7.3. Тілдік оқытуды қолдау Екінші тілді игеру Иммиграцияның жоғары деңгейіне ұшыраған аудандарда мектептер ана тілдері оқу тілінен ерекшеленетін әр түрлі ұлт өкілдерінің балаларын қабылдай алады. Екінші тіл курсының бағдарламалары айрықша болады. Бір мектептерде тілдік оқыту сабақтан тыс жүргізілсе, екіншісінде ол сабақ уақытысында орындалады; балалар екінші тіл курсын меңгеруі үшін оларды ерекше пәндерден айырады (көбінесе ана тілі/әдебиеті сабақтары). Оқытудың тиімді бағдарламаларын білікті мұғалімдер тиісінше оқу-әдістемелік материалдарының болуы және екінші тіл мен негізгі пәндер арасындағы байланыс негізінде анықтайды. Сондай-ақ балалар- ды тілдік оқыту процесіне барлық пән мұғалімдерінің тартылғаны және екінші тілді меңгерту тек сол пәннің мұғалімінің айрықша жауапкершілігі болмауы аса маңызды. Норвегия: «Азшылыққа арналған нор- веж тілінің бастапқы курсы». 2007 жылы үкімет жаңадан келген оқушылар – им- мигранттар үшін «Азшылыққа арналған норвеж тілінің бастапқы курсы» атты жаңа оқу бағдарламасын енгізді. Бұл – ау- ыспалы, жасынан тәуелсіз МСКО 1-ден МСКО 3-ке дейін оқушыларға арналған деңгейге негізделген оқу жоспары. Оның мақсаты жүйелі түрде жаңадан келген иммигранттардың қарапайым сыныптарға жылдам сіңісіп кетуі үшін 2-тілге оқыту болып табылады. Бұл негізгі пәндерге ақырын ауысуға негіз болуы тиіс (ОЭСР, 2010 ж.). Ана тілді қолдау Австрияда “Backpack Parents” (Жолдарба ұстаған ата-аналар) жобасы ата-аналарға өз балаларына ана тілін үйрету үшін мате- риалдар ұсынады. Ұлыбританияда ана тілі сабақтарын мектепте сабақтан соң неме- се сенбі күні таңертен ұйымдастырады. 6.7. Босқындар мен көшіп-қонушылардың балаларына арналған білім63 Қоғамдық орталықта емес, мектепте ана тілін оқыту бала үшін ана тілінің құндылығын арттырады. 6.7.4. Ата-аналарды тарту және хабардар етуді көтеру Үйде оқыту мәдениетін құру Финляндияда «Үйде оқыту мәдениетін құру» жобасы миграциялық өткені бар ата-аналар үшін тақырыптық оқыту топтарын ұйымдастыру мақсатына ие. Топтық талқылауларды мектеп қызметкерлері, ҮЕҰ қызметкерлері не- месе екеуі де жүргізеді. Назар «үй – мек- теп» коммуникациялық тәрбие беруге шоғырланған. Жиналыс кезінде мектеп пен білім беру туралы пайдалы ақпарат, сондай-ақ балалар дамуы, тілді меңгеру және үй тапсырмасын көмек көрсету туралы маңызды хабарламалар тараты- лады. Талқылаулар фин тілінде де, ата- аналардың ана тілдерінде де жүргізіледі. Ақпараттық DVD-дискілер Австрияда және Ирландияда көшіп- қонушы ата-аналардың арасында оларды білім беру жүйесі туралы және мектепте балалардың нені және қалай меңгеретіндігі туралы ақпараттандыру мақсатында ақпараттық DVD-дискілер таратылады (ОЭСР, 2010 ж.). DVD-дискілер көшіп- қонушы қауымдастықтардың бірнеше тілдерінде қолжетімді. Мигрант ата-аналарға арналған платформалар Нидерландта үкімет әуел бастан Этникалық аз ұлттар ата-аналарына және білім бе- руге арналған платформалардың негізін қалады. Жергілікті платформалар көшіп- қонушы ата-аналарға білім беру жүйесін, балаларды оқытудағы ата-аналардың қолдауының маңыздылығын түсінуде көмек көрсету әрі мұғалімдердің жұмыс жасайтын көшіп-қонушы балалардың мәдени және әлеуметтік-мәдени ортасын жақсы түсінуі үшін ата-аналар жиналысын ұйымдастырды (ОЭСР, 2010 ж.). Мектепке барМайтын балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған балаларды анықтау және зерттеу64 Казахстан предпринимает активные дей- ствия в обеспечении того, чтобы все дети обязательного школьного возраста посе- щали школу. Несмотря на значительные усилия в последние годы, включая расши- рение доступа к раннему дошкольному образованию, продление обязательного образования до 12 класса и гарантирова- ние того, чтобы дети постоянных и вре- менных мигрантов и дети, не имеющие гражданства, могли извлечь пользу из образования, пока живут в Казахстане, все еще имеется незначительное коли- чество детей, которые не учатся в шко- ле, особенно на этапе дошкольного об- разования и старших классов среднего образования. Также имеется некоторое количество детей, которые посещают школу нерегулярно и которые выбывают из школы в течение учебного года, отсут- ствуя в течение более 10 дней без уважи- тельной причины, включая сбор урожая. В заключение, тысячи детей получают образование на дому или в учреждени- ях интернатного типа, обычно далеко от дома, так как они имеют инвалидность, потребность в специальном образовании или проблемы с поведением. Эти дети не включены в общеобразовательные школы, где они могли бы иметь больше академических и социальных стимулов и быть лучше подготовленными к взрослой жизни по месту жительства. Все дети имеют право на образование, независимо от своего происхождения и личных обстоятельств. Для того чтобы обеспечить образование всем детям, си- стемы образования должны быть инклю- зивными и хорошего качества. Только тогда все дети будут зачислены, оставать- ся в ближних школах на протяжении сво- его школьного образования и учиться в меру своих способностей. Несколько па- раметров начинают действовать при соз- дании систем образования, которые име- ют большую вероятность предоставить образование хорошего качества всем де- тям, как показано на Рисунке 6 внизу: ҰСЫНЫСТАР 765 Қазақстан міндетті мектеп жасындағы балалардың мектепке баруын қамтамасыз етуде белсенді іс-әрекеттер жасауда. Ерте мектепалды білім беруге енуді кеңейтуді, міндетті білім беруді 12 сыныпқа дейін ұзартуды және тұрақты және уақытша көшіп-қонушылардың балалары мен азаматтығы жоқ балалардың Қазақстанда тұрған кезде білім беруден пайдла та- буына кепілдік беруін қоса алғандағы соңғы жылдардағы елеусіз күш-жігерге қарамастан, мектепте оқымайтын, әсіресе мектепалды білім беру кезеңі мен орта білім берудің жоғарғы сыныптарын- да оқымайтын балалардың айтарлықтай саны сақталуда. Сонымен қатар мек- тепке тұрақты түрде бармайтын және дәлелді себептерсіз 10 күннен артық сабаққа қатыспау салдарынан, соның ішінде егін жинау науқаны кезінде мек- тептен шығарылатын балалардың белгілі бір көлемі бар. Қорытындысында, мыңдаған бала үйде немесе интернат- ты типтегі мекемелерде, әдетте үйден жырақ білім алуда, себебі олар мүгедек болып, арнайы білім алуға мұқтаж неме- се мінез-құлқында қиындықтар бар. Бұл балалар академиялық және әлеуметтік ынталандыруға көбірек ие болатын әрі тұрғылықты орны бойынша ересек өмірге жақсырақ дайын болатын жалпы білім беру мектептеріне қамтылмаған. Барлық балалар шығу тегі мен жеке жағдаяттарынан тәуелсіз білім алуға құқылы. Бар баланы біліммен қамтамасыз ету үшін білім беру жүйелері инклюзивті және жоғары сапалы болуы тиіс. Тек сол кезде ғана барлық балалар үйлеріне жақын маңдағы мектептерге тіркеліп, өз қабілеттеріне сай білім алатын бола- ды. Төменде 6-суретке көрсетілгендей, барлық балаларға сапалы білім беру ықтималдығына ие білім беру жүйелерін құрған кезде бірнеше параметрлер іске қосылады: (I) Сапалы білім беру факторлары, (II) Білім алмайтын/процестен тыс қалатын балалар, (III) Мемлекетті әлеуметтік тарту бағдарламалары, (IV) Сектораралық ынтымақтастық және қоғамдастықтың қатысуы. Осы құрылымды басшылыққа ала оты- рып және осы баяндаманың алдын ала қорытындылары негізінде Қазақстан Республикасының Үкіметі мен барлық секторларына барлық балалардың білім алуын қамтамасыз етуге бағытталған ағымдағы іс-шараларды қолдау үшін төмендегі ұсынымдар берілді. Мектепке БарМайтын Балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған Балаларды анықтау және зерттеу66 качество и уважение в образовании предотвращение выбытия из школы 4-сурет. Барлық балалрды тіркеу, оқыту, бітіру және шығару құрылымы Учебный план, практика освоения и преподавания ОбУчение Учителей и рУководства школы Безопасная и свободная от насилия среда образования Управление школой и эффективность Участие семей и Учеников Инклюзивное образование и отсУтствие дискриминации Устранение барьеров достУпа: транспорт, Учебники, бесплатное питание, Учебные материалы, стипендии межсекторальное сотрудничество и участие сообществ приобщение к обществу и равное финансирование предотвращение развитие раннего детства и дошкольное образование вовлечение семьи процедУры зачисления системы раннего оповещения отслеживание и мониторинг ответные действия личные/эмоциональные академические работа с семьями атмосфера в школе навыки и карьера на Уровне сообщества компенсация альтернативное/не формальное обУчение второй шанс полУчения образования связи и воссоединение зачисление, удержание, завершение обучения и выпуск всех детей Дереккөз: Антонович, Л. (2012 ж.) Балаларды мектептен шығарудың алдын алу және жауап әркеттер: Халықаралық тәжірибе. Молдовадағы, Орталық және Шығыс Еуропадағы және ТМД-дағы ЮНИСЕФ-тің өңірлік бөлімшелеріне арналған әдеби шолу. «Мектепке бармайтын балалар мен жасөспірімдер» өңірлік бастамасы.67 7.1 Ұсыныстарды қорыту 1-ұсыныс: Кіші және мектепалды білім беру жасындағы балалар үшін біліммен қамтуды жоғарылату 2-ұсыныс: Білім берудің инклюзивті жүйесін құру 3-ұсыныс: Білімге қол жеткізудегі бұрыннан қалған кедергілерді жою 4-ұсыныс: Маусымдық көшіп-қонушылардың және құжаттары жоқ көшіп- қонушылардың балаларын біліммен қамтамасыз ету 5-ұсыныс: Білім беру сапасын көтеру 6-ұсыныс: Білім алмайтын балаларды мамандандырылған мекемелерге орналастырудың алдын алу 7-ұсыныс: Мектептердің араласуын алдын алатын және жауапты қолдау 8-ұсыныс: Мектепке бармайтын балаларды бақылауға арналған іс-әрекеттің бірыңғай хаттамасын әзірлеу 9-ұсыныс: Қоғам мен ҮЕҰ-дың қатысуын көтеру 10-ұсыныс: «Көзге көрінбейтін» балалардың санағын жүргізу 11-ұсыныс: Балалардың қозғалысын қадағалау және мектептен шығарылу қатері бар балаларды анықтау үшін ББАЖ жаңа жүйесін пайдалану 12-ұсыныс: Қарапайым және жауапты араласулардың масштабын кеңейту 13-ұсыныс: Балалар істерін мұқият бақылау 14-ұсыныс: Сәтті тәжірибені құжаттамалап, ақпарат алмасу 15-ұсыныс: Жаңа индикаторларды өлшеу 16-ұсынымс: Арнайы мекемелерді білім алатын балалар мен мүмкіндігі шектеулі балалар бойынша есептілік сапасын көтеру Мектепке БарМайтын Балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған Балаларды анықтау және зерттеу68 1-ұсыныс: Кіші және мектепалды білім беру жасындағы балалар үшін біліммен қамтуды жоғарылату Қазақстан Республикасының Үкіметі мек- тепалды мекемелерінің санын ұлғайтуға ұмтылуда және әсіресе ауылдық әрі алшақ аудандардан шыққан барлық балалардың кем дегенде бір жыл мектепалды білім алуын қамтамасыз ету үшін үздіксіз күш-жігер жұмсауды қолдау ұсынылады. Сонымен қатар мектепалды білім беруді кеңейту бағдарламаларын ата-аналарды ағарту және осал отбасыларға қолдау көрсету үшін тұрғылықты мекенжайы бойынша көрсетілетін қызметтермен үйлестіру ұсынылады. Әсіресе ата-ана дағдыларына, әкелерді тартуға, тілді меңгеруді қолдауға, бастауыш мек- тепке жазылу туралы ақпарат таратуға және әлеуметтік қолдаудың қолжетімді қызметтері туралы ақпарат таратуға шоғырланған іс-шараларға ынта беріледі. 2-ұсыныс: Білім берудің инклюзивті жүйесін құру Білім беруге қосу бойынша міндетті ұлттық деңгейге қарамастан, жалпы амал мүгедектігі бар балаларға, ата-анала- ры жоқ балаларға және мінез-құлқында қиындықтары бар балаларға арнайы білім беруді ауқымды ұсыну түрінде дәстүрлі қалып отыр. Таяу арадағы Қазақстан аумағында тұратын маусымдық көшіп- қонушылардың балаларына білім беру туралы ҚР Білім және ғылым министрлігінің бұйрығына енгізілген өзгертулердің осы балаларға білім бе- руде бірқатар мәселелерге ие болды. Төмендегілер ұсынылады: • №398 бұйрықты білім беру саласының және мектеп қызметкерлері кеңінен зерттеді; • мұндай бұйрық маусымдық көшіп- қонушылардың балаларын анықтау бойынша нақты қадамдар сериясы- мен және қолжетімділік пен ұлгерім нәтижелерін ұсыну арқылы білім алуға қажеттіліктерін шешумен бекітілуі тиіс. Маусымдық көшіп- қонушылардың саны көп облыстар маусымдық көшіп-қонушылардың ба- лаларын және Қазақстан азаматтығы жоқ балаларды білім беру жүйесін қосу бойынша стратегиялары болуы тиіс; • өз қажеттіліктеріне, қабілеттеріне сәйкес әрі ең жақсы мүддемен барлық балалардың білім алуын қамтасыз ету үшін мүгедектіктің ауыр фор- масы бар балаларды және ертеректе «оқытылмайтын» болып есептелген балаларды анықтау мен білім беруді талдау мен қайта қарау бойынша үздіксіз шараларға қолдау көрсетілді; • балалардың ерекше қажеттіліктерінің мектептерде де, сондай-ақ балаларға күндізгі күтім жасау қоғамдық орталықтары арқылы да білім алуы- на кепіл беру үшін олардың жалпы негізгі білім беруге қосылуын жедел- детуге арнап стратегиялар әзірленді; • мүгедектегі бар тұрақты науқас бала- лар мен мінез-құлқында қиындықтары бар балаларды амбулаторлық қызмет көрсетуге ауыстыру және ақылға қонымды жоспарлар мен интегра- ция бойынша шаралармен қолдау көрсетілетін жалпы білім беретін мектептеріне қосу жеделдетілді; • мүгедектігі бар балалардың, тұрмысы нашар отбасыдан шыққан балалардың, өте кедей балалардың, көшіп-қонушы балалардың, босқын балалар мен мінез- құлқында қиындығы бар балалардың кемсітушілігін, таңба тағуы мен буллингін жеңу үшін ата-аналар- мен, балалармен, мұғалімдермен 7.2. Жалпы ұсыныстар69 және басқа қайраткерлермен мемлекеттік әрі жергілікті деңгейде хабардарлығын көтеру бойынша іс- шаралар ұйымдастырылды; • тұрмысы нашар отбасылардан, маусымдық көшіп-қонушы отбасы- лардан балаларды қабылдаудан бас тартқан мектептерге қарсы нақты санкциялар қолданылды; • мектептер ана тілі болып табылмай- тын оқушылар үшін орыс және қазақ тілдері сабақтарын екінші тіл ретінде ұсынды; • мұғалімдер, мектеп психологтері мен директор инклюзивті білім беру мен барлық балалардың айырмашылығына құрметпен қарап, қолдау көрсетудің мектептік тәжірибесіне оқытылды; • мамандандырылған мектептердің үздік оқыту тәжірибесі мен материал- дары қарапайым орта мектептер үшін қолжетімді болды. 3-ұсыныс: Білімге қол жеткізудегі бұрыннан қалған кедергілерді жою ҮЕҰ балалардың қаржылық, көлік, әкімшілік кедергілер мен балаларды іріктеумен байланысты бөгетке байланы- сты мектепке тіркелмеу немесе сабаққа қатыспау оқиғалары туралы хабарлауды жалғастыруда. Сондықтан төмендегілер ұсынылады: • мектепке тіркелу, жөндеу жұмыстары және басқа да шараларға ақша жи- нау рычагына қатысты мектеп тәжірибелерін қатаң бақылау; • оқу жылы басында тұрмысы нашар от- басыларды қолдау үшін тегін мектеп керек-жарақтары мен материалдарды тарату арқылы, соның ішінде табысы төмен отбасылар үшін кәсіптік білім беру мен даялаудың жоғарғы сатылы мекемелерінде де қолдауға ие болу және жүйелендіру; • автобус кестесінің икемді болуы- на, ұзақ мерзім бойына балалардың қараусыз қалмауына кепілдік бере оты- рып, тегін мектеп көлігінің оқушылар үшін қолжетімді болуына күш салу; • тіркеу туралы куәлік немесе тұрғылықты мекенжайы бойын- ша анықтама секілді, әсіресе көшіп- қонушылардың балаларын тіркеуге әкімшілік кедергілерді жою; • бірінші сыныпқа қабылдау алдын- да тестілеу ұйымдастыруға тый- ым салынғанына қарамастан, өз мектептеріне оқышуларды тіркеу кезінде осы тәжірибені жалғастырушы мектептер үшін жазалау шаралары көзделген; • қолданыстағы «Мектепке жол» акциясының тәжірибесіне негізделе отырып, мектепті сәтті аяқтаулары үшін барлық балаларды мектепке қайтаруға бағытталған қосымша іс- шаралар жүргізу. 4-ұсыныс: Маусымдық көшіп-қонушылардың және құжаттары жоқ көшіп- қонушылардың балаларын біліммен қамтамасыз ету Маусымдық көшіп-қонушылардың және құжаттары жоқ көшіп-қонушылардың ба- лалары Қазақстанның білім беру жүйесіне қамтылмаған екі топты білдіреді. Ішкі көшіп-қонушылардың балалары да бір облыстар екіншісі облысқан көшкен кез- де және басқа мектепке ауысқан уақытта әкімшілік кедергіге ұшырасады. Сыған, рома және люлилерді қоса алғандағы маусымдық көшіп-қонушылардың ба- лалары мен құжаттары жоқ көшіп- қонушылардың балалары білім алу құқығына ие болуы үшін төмендегілер ұсынылды: • балаларды растайтын сертификат пен тұрғылықты мекенжайынан анықтамасыз тіркеу үшін әкімшілік Мектепке БарМайтын Балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған Балаларды анықтау және зерттеу70 кедергілер жойылды. Соңғысы осын- дай ақпараттың құжаты жоқ отбасы- лар үшін кедергі болмуы үшін әсіресе маңызды; • ҚР ІІМ мен БҒМ баланың білім алу құқығы отбасының ресми мәртебесін тіркеу мәселелерімен араласпауы үшін бірлесе әрекет етуі тиіс; • құжаты жоқ балаларды білім алуға қосу үшін нақты қағидалар әзірленіп, орындалуда; • ҚР БҒМ Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасы аясында отбасылардың көшуі туралы біліп, басқа мектепке ауыстыру немесе тіркеуді уақытылы қамтамасыз ету үшін ішкі көшіп- қонуды қолдауда шараларды алдын ала жоспарлау үшін ҚР ЕХӘҚМ-мен бірге жұмыс жасайды; • маусымдық көшіп-қонушылар отбасыларындағы балалардың санын, олардың білімге деген қажеттіліктерін, олар білімге қол жеткізуде әрі табысты болуда кездесуі мүмкін тосқауылдарды бағалап, мектеп оқуына байланысты қолдау көрсетудің ақылға қонымды шарасын қамтамасыз етудің үздік тәсілін бағалау мақсатында зерттеулер жүргізілді; • мектептер маусымдық көшіп- қонушылардың балаларын бірнеше айға тіркеу міндеттерін адал орындап, осындай балаларды, соның ішінде балалардың шыққан мемлекеттеріндегі мектептермен ынтымақтастық арқылы оқуға тарту мен қолдау, тілді меңгеруге қолдау көрсету тетіктері әзірленді; • осындай балаларды қосу мақсатында мектептерге қаржылық, әкімшілік және басқа құралдармен қолдау көрсетілді; • балаларды барынша мектепке дай- ындау мен тілдік оқыту мақсатында қауым жүргізетін, кіші жастағы балаларға арналған икемді білім беру бағдарламалары әзірленді; • құжаты жоқ балаларға қатысты нақты қаулылар әзірленіп, сақталды; • «мектеп – отбасы» байланысына қолдау көрсету және мәдениет, күтілетін нәтиже мен тәжірибеге қатысты екі тарап арасында түсінік қалыптастыру үшін балалар қауымдарының делдар- дары анықталды; • бірлескен жұммысты және тәжірибелердің үндесімін бекіту үшін балалар шыққан мемлекеттердің Білім беру министрліктерімен ұлттық деңгейдегі ынтымақтастық шаралары әзірленді; • маусымдық көшіп-қонушылар отбасы- лар балаларының қандай тақырыпты өткендіктерін, сондай-ақ негізгі құзіреттіліктер бойынша қандай баға алғандарын қадағалау, осы ақпаратпен шығу тегі немесе одан кейінгі қозғалыс бағытындағы мектептермен бөлісу үшін тиісінше тілдерде оқу бағдарламасы тақырыптарын тіркеу жүйесі әзірленді. 5-ұсыныс: Білім беру сапасын көтеру Жоғарыда көрсетілген 6-сурет мектептегі білім сапасының балаларды мектепте ұстап қалу мен олардың оқу үлгеріміне қалай ықпал ететіндігін бейнелейді. Білім берудің келесі құрамдас бөліктеріне ерек- ше назар аударған жөн: • ерекше оқу мұқтаждықтары бар оқушыларға арналған қолдау шарала- рын қоса алғанда, икемді оқу жоспары, дифференциаланған педагогикалық амал мен жеке-дара әдістер көмегімен оқытуға қолдау көрсетуге септесетін мектеп мәдениетін құру; • оқыту, білім беру мен бағалау кезінде үлгерім нәтижесіне көбірек назар аудару; • зорлық-зомбылық пен әсіресе осал балаларға қатысты мектеп қабырғасы мен одан тыс қабылданатын жауап ша- раларын қолданудың алдын алу;71 • өзіндік бағасы төмен және әсіресе мінез-құлқында қиындық бар оқушыларға қолдау көрсеті үшін өмір дағдыларын игертудің икемді бағдарламаларын енгізу; • үздік халықаралық тәжірибе негізінде, тұрмысы нашар отбасыларға на- зар аудара отырып, ата-аналар мен балалардың мектеп өміріне белсенді қатысуын қамтамасыз ету; • оқушылардың мектептен шығарылуының алдын алатын және қиын жағдайдағы отбасылармен әрі отбасылар қауымдастығымен өзара әрекеттесу үшін жағдай жасай- тын тең мүмкіндік ұсынатын білім беру мақсатында оқытушылар мен басқарушы қызметкерлерге балалар және жасөспірімдермен жұмысқа оқыту; • мүгедектігі бар балалардың тиімді білім алуы мен дамуына қажетті ма- териалдармен және құралдармен қамтамасыз ету. 6-ұсыныс: Білім алмайтын балаларды мамандандырылған мекемелерге орналастырудың алдын алу Балаларды интернат типіндегі меке- мелерге орналастыру оларға жағымды ықпал етпеуі мүмкін. Кәмелеттік жасқа толмағандар ісі жөніндегі ко- миссия мен көп бейінді топтарға тек мамандандырылған мекемелерге ор- наластыруды қарастырмай, білім ал- майтын балаларға және қалған қауіп- қатер тобындағы балаларға туған қоғамдастығында өсу мен даму мүмкіндігінің басқа да нұсқаларын қарастыру ұсынылады: • мектеп ортасына интеграциялау мен реинтеграциялау жоспарының бір бөлігі ретінде жоғарғы сы- нып оқушалырының, жастар қозғалысының белсенділерінің, спорт жаттықтырушылар немесе басқа ересек аадамдардың көмегімен тәлімгерліктің мектеп және қоғамдық сызбасын әзірлеу; • оқу үлгерімін, қатысуды, мінез-құлық пен белсенділікті жақсарту үшін және отбасы мен балаларға осы мақсатқа жетуде қолғабыс болатын қолдау тетіктері ретінде мектеп, ата-ана және жастар арасында байланыс орнату; • білім алмау қаупі бар шағын топтар мен кейбір балаларға және мектеп қайтып оралатын балаларға қолдау көрсетуге жастар ұйымдарын, азаматтық сек- тор ұйымдары мен үкіметтік емес ұйымдарды тарту; • интеграцияланған қоғамдық мамандандырылған әлеуметтік қызметтер құру; • басқару амалын енгізуді ынталандыру, оған сәйкес бір қызметкер бала ісіне барлық тиісінше секторлардың арала- су үйлесіміне жауапты болады. 7-ұсыныс: Мектептердің араласуын алдын алатын және жауапты қолдау Инклюзивті әрі балалардың әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыруға қабілетті болу үшін мектептерге қолдау көрсеті керек. Білім беру мен балалар құқығын қорғау департаментіне мек- тептен шығаруды ертерек хабарланды- ру мен оның алдын алу тәсілдерін жо- спарлау әрі әзірлеу үшін мектептердің мүмкіндігін және қаржылық қолдауды өсіру ұсынылады, нақты айтар болсақ: • нашар сабаққа қатысу мен балалардың шығып қалуының алдын алудың сәйкес келетін стратегияларын анықтап, іске асыруда мектептерге қолдау көрсету; • ауылдық өңірлерде егін жинау күндері қоса алғанда, сабаққа қатысқан әрбір күні балалармен сабаққа қатысу қажеттілігі туралы білімдерін көтере Мектепке БарМайтын Балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған Балаларды анықтау және зерттеу72 отырып, ата-аналармен жұмыста мек- теп пен биліктің жергілікті органда- рына қолдау көрсету; • тұрмысы нашар отбасылармен және табысы төмен отбасылармен сенімге негізделген қарым-қатынас орнату үшін серіктестік стратегиялар жасасу және креативті стратегиялар әзірлеуде мектептерге қолдау көрсету; • жеткіншек ер балаларға бағытталған бағдарламалар әзірлеуде мектептер мен қоғамдық ұйымдарға қолдау көрсету; • сабаққа қатыспау пайызы жоғары, тәртіптік қиындықтары бар, оқу үлгерімі төмен және мектептен шығып қалу қаупі төнген балалар саны көп мектептерге қосымша қаржылық және кадрлық қолдауды қарастыру. 7.3. Мектепке бармайтын балаларды бақылаудың қолданыстағы жүйесін бекіту бойынша кеңестер • хаттама ҮЕҰ, денсаулық сақтау ұйымдары мен сабаққа қатыспайтын немесе мектептен шығарылу қатері бар балалармен жұмыс жүргізетін әлеуметтік қызметтер функция- сын қоса алғанда барлық деңгейдегі әрбір ұйымның функциялары мен міндеттерін анықтайды; • мектепке бармайтын балаларды анықтау және егер сақтандыру тексерісін жүргізетін болса, мектептегі баланың мәртебесін әдіргерлер мен медициналық қызметкерлер анықтай алатын тетікті қосу үшін хаттама білім беру мен денсаулық сақтау деректер қорындағы тізірдердің салыстыруын анықтайды, олар отбасы немесе балалардың жауап- тарына қанағаттанбаса, білім беру ор- гандарына жөнелтеді; • хаттама қажет болғанда балала- лар мен олардың ата-аналарының қажеттіліктерін бағалаудың нақты қағидаларын ұсынады; • хаттама тіркелген ақпараттың баланың жынысы, оның қабілеттерінің бағалауы туралы мәліметтерді қамтитындығын және балалар мектептен шығып қалатын себептерді жақсырақ бейнелейтіндігін қамтамасыз етеді; 8-ұсыныс: Мектепке бармайтын балаларды бақылауға арналған іс-әрекеттің бірыңғай хаттамасын әзірлеу Балаларды анықтау күнін айқындау мек- тепке бармайтын балаларды, әсіресе мек- тептен шығарылу қатері бар балаларды бақылау жүйесінің аса маңызды қызметі болып табылады. Бақылау жүйесін бекіту үшін ұсынылады: • сабаққа қатыспайтын балаларды қадағалау жүйесіне арналған іс-әрекет хаттамасын әзірлеп, әр түрлі сектор қызметкерлері арасында мемлекет, об- лыстар, аудандар мен мектептер ара- сында тарату; • іс-әрекет хаттамасына дәлелді себепсіз 10 күннен астам мектепке тіркелмеген, мектептен шығатын немесе сабаққа қатыспайтын балларды анықтау енеді; • хаттама ішкі және сыртқы маусымдық көшіп-қонушылар мен саяхатшылардың балаларын қоса алғанда барлық оқушыларды қамтиды; • хаттама бастауыштан орта білім беруге дейінгі білім берудің барлық түрлерін қамтиды;73 • хаттама облыс бойынша деректердің сәйкестігін қатмасыз ету мақсатында есептілік үлгілерін толтырудың нақты қағидаларын ұсынады; • баланың ісі ол мектепке қайта ора- лу бойына немесе түзету мектебіне жіберілгеннен кейін мұрағатқа берілмеуін бақылау тетіктеріне сипат- тама береді; • әкімшілік қиындық салдарынан ішкі мигранттардың балалары сабақты жіберіп алмауы үшін хаттама об- лыс бойынша балалар қозғалысын қдағалау тиімділігін арттырады. 9-ұсыныс: Қоғам иен ҮЕҰ-дың қатысуын көтеру ҮЕҰ-дың, әсіресе тұрмысы нашар отба- сылармен, көшіп-қонушылар отбасымен және мүгедек бала өсіріп отырған отба- сылармен жұмыс жасайтын ҮЕҰ-дың ба- лаларды бақылау және анықтау процесіне тартылғандығы аса маңызды. ҮЕҰ мек- тепке тіркелмеген және тұрмысы нашар қоғамнан шыққан баллардың тізімін құра да, мектепке тіркелмеген немесе мектеп- тен шығарылу процесіндегі отбасылар мен жасөспірімдерге қолдау көрсете де алады. ҮЕҰ-дың қызметі мектепке бар- майтын балалар үшін қолжетімді жауап- ты араласу топтарына интеграциялануы тиіс. 10-ұсыныс: «Көзге көрінбейтін» балалардың санағын жүргізу Мектеп санағы тіркелмеген балалар- ды, яғни маусымдық жұмысшылардың, саяхатшылардың балаларын, көше ба- лалары мен еңбек ететін балаларды қамтымайтындықтан, мұндай балалардың санағын мемлекеттік қызметтер мен ҮЕҰ-мен бірлесе жұмыс жүргізу арқылы орындау ұсынылады. Санақ жүргізуге басымдық берілетін аудандар шахта- лар, платанциялар және маусымдық көшіп-қонушылар мен саяхаттайтын қоғамдастық мекендерінің еңбекке тұру ықтималдығы бар басқа да орын- дар болып табылады. Санақ нәтижелері осы балаларға қатысты міндеттемелер қарастырылған кезде, білім беру секторындағы келесі қадамдарды іске асыруда пайдаланылуы тиіс. 1 жүктеу/скачать 428,24 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|