ІІ бөлім. Бір құрамды сөйлемнің түрлері

Қазақ тілінде атаулы сөйлем бастауыштан ғана жасалып, заттың құбылыстың атын білдіреді. Атаулы сөйлемде ешқашан да баяндауыш болмайды. Егер атаулы сөйлемге баяндауышты қосып айтсақ, ол атаулы сөйлем болудан қалады. Атаулы сөйлемде тұрлаусыз мүшелер, оның ішінде, әсіресе, анықтауыш кездесіп отырады. Ол атаулы сөйлемдегі ойды әсерлендіре, суреттей түседі. Атаулы сөйлем көркем шығармада адам портреті мен табиғат бейнесін суреттегенде жиі қолданылады. Осы айтылғандардың бәрі - атаулы сөйлемнің өзіндік ерекшелігі.

Атаулы сөйлемнің өзіндік белгілері:

1. Атаулы сөйлемде тұрлаулы мүшеден бастауыш қана болады.

2. Атаулы сөйлем мезгілді, мекенді және заттың, құбылыстың атын білдіреді.

3. Атаулы сөйлем жазушы тілінде ықшамдық, көркемдік нәр береді, сондықтан табиғатты, адам келбетін немесе басқа бір затты суреттеу үшін, жазушылар атаулы сөйлемді жиі қолданады.

Атаулы сөйлемге мынадай анықтама лайық:

Тұрлаулы мүшеден бастауышы ғана бар заттың, құбылыстың атын білдіретін жай сөйлемнің түрін атаулы сөйлемнің түрін атаулы сөйлем дейміз.

Атау сөз сөйлемде негізгі, тірек мүше болады. Осы негізгі мүше құбылыстың, заттың атауын білдіріп, сөйлемнің іргесіне тірек болады. Негізгі мүше ретінде зат есім, сын есім, есімше(-ған-ген, -қан-кен, -тын-тін формалы), тұйық рай тұлғалы етістік жұсалады. Сөйлем құрамына осы негізгі мүшеге бағыныңқылық қатынаста тұратын басқа мүшелер де кіреді: Жаздың ыстығы-ай! Күтпеген жерден жолыңуы-ай!

Атаулы сөйлемнің негізгі мүшесі ретінде сын есім, есімше жұмсалғанда, олар субстансивтеніп тұрады. Осылай болғандықтан олар септік тұлғаға ие бола алады. Негізгі мүше көбіне атау тұлғада тұрады, бірақ сын есім, тұйық етістік негізгі мүше қызметін табыс септік формасында тұрып та атқара алады. Жаздың ыстығын! Күтпеген жерден келуін!

Атаулы сөйлемдерде бастауыш-баяндауыш болып құралатын предикативтік қатынас болмағанымен, предикативтің өзі бар. Бұл сөйлем де тиянақты пікірді білдіреді, ол ойды болмысқа шақ, жақ тұрғынан қарастырып білдіреді. Атаулы сөйлемдерге тиянақты синтаксистік форма беретін – интонация және контекст. Сөйлемге тән интонация алып, атаулы сөйлем дара, тиянақты форма алады. Шақтық мағынасы мына жағынан жуық көрші сөйлемдер арқылы білдіреді.

Таңертең келе жатыр едім, алдымнан шыға келгені!

Атаулы сөйлемдер арнаулы коммуникативтік мақсаттың қажетімен қалыптасқан. Бұл сөйлемдер төніректі, жағдайды үнемді жолмен суреттеу үшін және пікірді эмоциялы етіп білдірудің амалы ретінде жұмсалады. Жұмсалуына қарай атаулы сөйлемдерді мынадай үш топқа болуға болады:

1. Бейнелеу мағыналы атаулы сөйлемдер. Түн. Шалқыған ай.

2. Эмоциялы атаулы сөйлемдер. Күлуін!

3.Сөгіс, тілек мағыналы атаулы сөйлемдер. Қаңғыған неме! Өркенің өскір!/19, 674/.

Атаулы сөйлемдер мен екі бас мүшелі сөйлемдер функция жағынан да, құрылымы жағынан да тығыз байланысты. Функция жағынан байланысты дейтініміз - атаулы сөйлемдер мен екі бас мүшелі сөйлемдер мағына жағынан бірдей болып келе береді, бірақ олардың арасында ілгеріде аталғандай қызмет ерекшелігі болады:

Мезгіл жаз еді. Ай жарқырап тұрған. - Жаз. Жарқыраған ай. Құрылымы жағынан да байланысты дейтініміз - көп жағдайда бұл екі құрылымдық түрдегі сөйлемдерді бір түрден екінші түрге ауыстырып, құрылысын өзгертуге келеді: Жаз ыстық. - Жаздың ыстығы-ай!

Атаулы сөйлемдердің грамматикалық сипаты - жайылуы, кеңеюі, морфологиялық тұрпаты - негізгі мүшенің қай сөз табынан болуына, қай формадағы сөз болуына байланысты.

Сондықтан атаулы сөйлемдерді біз негізгі мүшенің грамматикалық тұр-тұрпатына қарай топтаймыз. Ол топтар - мыналар: негізгі мүшесі атау тұлғалы зат есімнен болған атаулы сөйлем,

негізгі мүшесі сын есімнен болған атаулы сөйлем,

негізгі мүшесі -ған-ген, тын-тін тұлғалы есімшіден болған атаулы сөйлем,

негізгі мүшесі табыс септіктегі сөзден (зат, сын, есім, есімше, тұйық етістік) болған атаулы сөйлем.

Соғыс басталар жыл, нағыз қызыл балақ бозбаламыз. Жауыннан жауын, жолға шыға алмай отырмыз.

Сонымен бірге бұл атаулы сөйлемдер құбылысты, затты эмоциялы атау үшін де жұмсалады.

Негізгі мүшесі сын есімнен болған атаулы сөйлемдер субъектіге тән сын, сапаны эмоциямен білдіру үшін жұмсалады.

Негізгі мүше қызметіндегі сын есім тәуелді формада тұрады. Бұл - субъектілік мағыналы сөз бен анықтауыштың байланысуы үшін туған жағдай:

Негізгі мүшесі -ғыр-гір, қыр-кір жұрнағы арқылы жасалған сын есімнен болған атаулы сөйлемдер тілеу, сөгіс білдіру амалы болып жұмсалады.

Негізгі мүшесі -ған-ген, -қан-кен, -тын-тін тұлғалы есімшеден болған атаулы сөйлемдер іс-әрекет туралы пікірді эмоциямен білдіру үшін жұмсалады.

Атаулы сөйлем құрайтын есімшелердің түр-түрінің қатысуындағы айырмашылық олардың шақтық мағынасына байланысты.

Негізгі мүшесі тұйық етістіктен болған атаулы сөйлемдер іс-қимылды эмоциямен білдіру үшін жұмсалады.

Тіпа, мынаның шешенсіп сөйлеуі-ай.

Негізгі мүшесі табыс септіктегі сөзден (зат есім, сын есім, есімше) болған атаулы сөйлемдер де пікірді эмоциямен білдіреді.

Негізгі мүшесі атау септіктегі сөзден болған атаулы сөйлем мен табыс септіктегі сөзден болған атаулы сөйлемдердің жасалуында үлкен алшақтық жоқ. Соңғы сөйлемдер - тарихи өзгерестердің нәтижесі.

Бұл атаулы сөйлемдердің негізгі мүшесі кейде -шы-ші жұрнағын үстеген күйде жұмсалады. Сұрының жаманыншы. Атаулы сөйлемнің мүшесінің құрамына -шы-ші жұрнағының қатысуы оның басқа ұқсас формалаларға еліктеуінен (аналогия заңы) болған.
2.2. Жақты, жақсыз сөйлемдер

Грамматикалық бастауышы бар не бастауышы ерекше айтылмай, оның қай сөз екенін баяндауышпен ұластыра, атау септігінің сұрақтарын қою арқылы білуге болатын сөйлем болады.

Олардың баяндауыштары бастауышпен қиысу үшін белгілі жақ жалғауларында не жалғаусыз жақтық мағынада айтылады. Соңғылардың жақтық тұлғаларына, мағыналарына дәлме-дәл үйлесімді болып айтылған бастауышы бар сөйлем ғана жақты болады. Біз елімізде тәртіп орнату программаларын бұлжытпай жүзеге асырып келеміз деген сөйлемнің бастауышы - біз.

Жақты сөйлемдердің бастауыштары сөйлем ішінде ерекше айтылмай да, оның сөз екенін айқын болып тұра береді. Ондай жақты сөйлемдердің бастауыштарын түсіріп айту мынадай жағдайларда болуы мүмкін:

1. Ұзақ ойға қатысты болып, өзара мағыналық (кейде әрі тұлғалық) байланыста айтылатын жеке сөйлемдердің бастауышы бірінде болса, екіншісінде, қайталанып айтылмай, соған ортақтасып тұра береді. Сонда тізбектеліп қатар айтылатын бірнеше жай сөйлемнің не құрмалас сөйлемнің қүрамындағы жай сөйлемдердің бірінің бастауышы екінші сөйлемге де бастауыш болып ортақтасады.

2. Бидай тиеген эшелондар зыр қағып, темір жолды қайқаң қақтырып, суып кетіп барады. Мұнда эшелондар деген бастауыш құрмалас сөйлемнің екінші жай сөйлемінде түсіп қалып тұр. Асқар ұзақ уақыт ұйықтай алмады.

1.Бірақ жатқан қалпында тырт етіп қозғалған жоқ. Бұл сөйлемнің бастауыш да (Асқар) алдыңғы сөйлемде айтылғандықтан, соңғы сөйлемде ерекше аталмаған.

Бастауыштың қай сөз екенін баяндауыштық тұлғадан айқын болып тұрғанда, әсіресе І-ІІ жақтық бастауыштар сөйлемдер ерекше айтылмайды.

(А. Тоқмағанбетов)

(Жамбыл)

(Абай)

(Н. Байғанин)

(Абай)

• 
  Сен қайдан жүрсің? - деді Асқар сабырсызданып.
  

Мен бала емеспін, - деді Ботакөз дауысын ширатып, - мен ауылдың надан қызы да емеспін. Мен, аз да болма, оң-солымды, жақсы-жаманды айыру дәрежесінде жеткен адаммын.

(С. Мұқанов)

Мен көрдім ұзын қайың құлағанын,

Бас ұрып қара жерге сұлағанын.

(Абай)

(Жамбыл)
Сен бетіңді әрі бұрсаң,

Шықты көзім, болды көр (Абай).

Бастауышы ерекше айтылмаған (лексикалық жолмен берілмеген) жақты сөйлемнің түрі бір құрамды сөйлемге жатады.

Бастуышы ерекше айтылмаған сөйлемдердің енді бірқатарын «жақсыз» сөйлем деп атап жүрміз. Мұндай сөйлемде белгілі жақтық ұғым болмайды, істің, қимылдың иесі қай жатқа екендігі белгісіз болады. Олардың үш жақтың біріне тән белгілі грамматикалық бастауышы болмайды. Баланы жаман үйретпеу керек. Сабаққа кешігуге болмайды деген сөйлемдерде Кім? Не? Сұрақтарына жауап болатындай бастауыштар ерекше айтылмаған.

Мұндайда сөйлеуші мен тыңдаушыға істі істеушінің кім екендігін дәлдеп көрсетудің қажетті болмайды да, тек іс-әрекетін хабарлау, істеумеуге тиісті жайды білдіру қажет болады. Ондай сөйлемдер бастауыштары бар жақты сөйлемнен өзгеше құрылыстағы арнаулы стильдік тәсіл ретінде қолданылады. Егер жақсыз сөйлемдердің түрлері әдеби тіліміз қалыптаспай тұрған кезде елеусіз болып, аз жұмсалатын болса, осы күнгі әдебиеттерде оның түр-түрі сараланып, жиі жұмсалатын болады. Сонда да «жақсыз сөйлем» деген термин - шартты атау.

Ондай сөйлемдерді орысша «безличные предложение» дегеннің аудармасы ретінде «жақсыз сөйлем» деп атағанымыз болмаса, қазақ тілінде дәл орыс тіліндегідей жақсыз сөйлем де, ондай сөйлем жасайтын стемнело, не спится сияқты өзгеше жақсыз етістіктер де жоқ. Дұрысында, біздің жақсыз сөйлем деп жүргеніміздің баяндауыштарының белгілі жағы болады. Бұл сөздер көбінесе үшінші, екінші жақта айтылады. Сөйтеді де, олар кейде бастауышы жоқ сөйлемнің баяндаышы юолып жұмсалады:

Ол кезде көмірді қауғамен тартатын. Не істеу керек? Көне беруге тағы болмайды.

(Ғ. Мұстафин)

Қалайша жыр төкпессің, ән соқпассың,

Шаттықтан нөсер құйған өмірде енді.

(Жамбыл)

деген сияқты сөйлемдермен бір емес. Соңғыда бастауыштың мен екені айқын да, одан бұрынғы сөйлемдердің бастауыштары ондай белгілі, айқын емес. Сабақтан қалуға болмайды деген сөйлемнің баяндауышы үшінші жақта айтылған. Бірақ оның грамматикалық бастауышы ІІ жақтық ол, олар деген есімдіктер емес. Өйткені бұл сөйлем бір ғана адамға айтылуы да, көп адамға айтылуы да, тыңдаушыға айтылуы да мүмкін. Ондай сөйлемдер:

Маған сабақтан қалуға болмайды.

Саған сабақтан қалуға болмайды.

Оған сабақтан қалуға болмайды.

Бізге сабақтан қалуға болмайдыт.т. делініп те айтыла алады.

Сөйтіп, бастауышы жоқ, оның орны жоқталмайтыны, айтылған іс-ірекет баяндауыш арқылы үш жаққа бірдей ортақ ұғымда жұмсалатын сөйлемдер жақсыз сөйлемдер болады.
2.3. Жақсыз сөйлемнің түрлері

Жақсыз сөйлемдердің түр-түрі олардың баяндауыштарына қарай айырылады. Олардың баяндауыштары көбінесе күрделі болады да, мынадай құрамда жасалады:

1. 
   -у,-мақ жұрнақтары тұйық рай тұлғалы қимыл есімі мен керек сөздерінен құралған баяндауышы бар сөйлемдер көбінесе жақсыз сөйлем болады:
   

(Ғ. Мұстафин)

(Газеттен)

(Мақал)

(Ғ. Мұстафин)

(С. Мұқанов)

Осы мысалдардағыдай, керек сөзі бар жақсыз сөйлемдерді «жақты» етіп те айтуға болады:

Біз көбірек оқуымыз керек. Ол бүгін келу керек.

2. Барыс септікті тұйық рай тұлғалы етістікке, есімше, көсемше тұлғалы етістікке бол етістігі көмекші болу арқылы жақсыз сөйлем жасалады.

(Газеттен)

(С. Мұқанов)

(Ғ. Сыланов)

(Ғ. Мүсірепов)

(С. Торайғыров)

(Ә. Сәрсенбаев)

(С. Мұқанов)

3.Күрделі баяндауыш құрамында барыс септікті тұйық рай тұлғалы етістіктен кейін тура келу көмекші айтылу арқылы да жақсыз сөйлем жасалады:

Саған аздап досыңның желісін басуға тура келер.

(С.Мұқанов)

(Ғ. Мүсірепов)

(Фадеев)

(М. Иманжанов)

(С. Көбеев)

Кейбір есімді сөйлемнің құрамында барыс жалғаулы толықтауыш болса да, сөйлем жақсызға айналады. Мысалы:

(Ол) Жұмаққа бармақ шығар - оған қайдағы жұмақ!

(Б.Майлин)

5. Бірдеңені арман ете айтылатын күрделі баяндауышты сөйлемнің негізгі сөзі келер шақтық есімше (-р, -ар// -ер) болып, одан кейін сұраулы - ма//-ме шылау және көмекші -е (-ді//-дің) етістігі айтылып та жақсыз сөйлем жасалады:

Па, шіркін! Мына атқа мінер ме еді? Ана көк шөпке бауырыңды төсеп жатар ма едің!

Бұл сөйлемдердің баяндауыштарына Кім мінер ме еді? Кім жатар ма едің? Деп сұрақ қойып баяндауышын іздесек, онда мен, сен, ол, сіз дегендердің бірі алдымызға көлденең тартыла қоймады. Олардың бірінің орнына кім болса сол, мен де, сен де, ол да деген ұғым пайда болады да, ол тек ойда сақталып, көпке тән мағыналық бастауыш болады. Сол сияқты, Өзін барып көретін екен! (С. Мұқанов). - Әкемей-ай айтуға да ұят, айтпауыма да болмай тұр. (Ж. Арыстанов) деген сөйлемдер де - сондай жақсыз сөйлемдер.

Бірқатар сөйлемнің граматикалық бастауышы ерекше айтылмайды да, істелген әс-әрекет, әйтеуір, белгісіз субъектілерге тән болып ұғынылады.

Осындай бастауышы белгісіз - жақты сөйлемдер былай жасалады:

1. ІІІ-жақ, ауыспалы шақ тұлғалы етістіктерден болған баяндауыштар осы шақтық мағынада айтылу арқылы кейде бастауышы белгісіз сөйлем жасалады:

Ол жақта жылқының етін жемейді. Нарларды көбіне жүкке пайдаланады.

(Ә. Сәрсенбаев)

(Ы. Алтынсарин)

2. Өткен, келер шақтық, ІІІ-жақтық тұлғадағы етістіктер не есімшелер баяндауыш болғанда, сөйлемнің бастауышы белгісіз болуы мүмкін.

Оның ұлдары, сүйікті ұлдарын, ертең әкеткелі отыр, - әкеткенде де біржола көз көрмеске әкетпекші...

(Н.В. Гоголь)

(Н.В. Гоголь)

(Ғ. Мұстафин)

3. Кейде баяндауышы ІІ-жақтық жіктік жалғауда айтылған сөйлемдердің бастауыштары болмай, үш жаққа бірдей ортақ мағынада, жалпылауыш жақты (обобщенно-личный) сөйлем болып жұмсалады:

Қарағандының кешегі өткен күйін адам баласының көзі көрмесін. Кіп-кішкентай, қап-қараңғы шахтаға беліңе арқан байлап, шыңырау қараңғы түнекке түсесің де кетесің. Әлде уақытта белден суға быш ете түскеніңді білесің.

Біз оны арнайы қарастырдық.
2.5. Жалпылама жақты сөйлемдер

Бір құрамды жақты сөйлемдердің аталған топтары сөйлемге грамматикалық бастауыштың қатысы, оның ой білдіруі мен сөйлем семантикасына тигізетін әсері жағынан бір-бірінен ерекшеленеді.

Ендігі тоқталатынымыз бір құрамды сөйлемдердің бір түрі, басты зерттеу объектіміз - жалпылама жақты сөйлемдер. Жалппылама жақты сөйлемдер бір құрамды сөйлемдердің типтік бір түрі ретінде қазіргі тіл ғылымында жеке қаралап жүр. Жалпылама жақты сөйлемнің өзіне тән басты ерекшелігін Ж. Садуақасов: «Ол бас мүше белгілі бір жақтың формада тұрғанымен, оның мағынасы нақты жақтың емес, жалпылық мәнді білдіреді, яғни осындай құрылымдағы сөйлем семантикасы іс-әрекет, қимылдың үш жаққа бірдей болатын жалпы мағынасын білдіруі болып табылады»,- деп көрсетеді /19;123/.

Бұл пікір ғалымдардың бәріне дерлік ортақ болғанымен, бас мүшенің қандай жақтың формада келетіні жөнінде пікір аралығы бар екенін байқалады.

Орыс ғалымдары ішінде жалпылама жақты сөйлемдерді өз алдына сөйлем типі ретінде қарайтыңдардың бірсыпырасы оның бас мүшесі тек 2-жақтың формада болады деп есептейді. Мысалы: А.М. Пешковский жалпылама жақтың сөйлемдердің 2-жақтық формада келетінін айта отырып, сөйлемді айтушы тарапынан осылай берудің тұрмыста болсын, әдебиетте болсын мәні зор екенін көрсетеді.

Ол «Қандай да бір өзінің соншалықты жақын сырын, көңіл қошын жұртқа ашық түрде нақты жақ тарапынан айтуға болмайтын жағдайда сөйлеуші оны жалпылаға тән етіп көрсетуге тырысады, сол жалпының ішінде өзін бірдей қабылдайтын тыңдаушының болатындығын» айтады. /20, 375-376/. А.М. Пешковский бұл пікірі В. Белошапкованың оқулығында үндестік табады. Жалпылама жақты сөйлемге ол мынадай анықтама береді: «Жалпылама жақты сөйлем деп, бас мүшесі ашық райдың осы және келер шақтарында 2-жақтың жекеше жіктік жалғаумен түрленген немесе бұйрық райында келген, сқйтіп жалпылық жақты білдіретін сөйлемді айтады». /21;327/.

Ғалымдардың бір тобы жалпылама жақты сөйлем тек 2-жықтың формада ғана емес, сирек те болса 1- және 2- жақтық формаларда да келетінін айтады. Осындай пікір Д.Э. Розенталь мен М.А.Теленкованың «Лингвистикалық терминдер сөздігінде» де айтылады /22;156/.

М. Валгина жалпылама жақты сөйлемге анықтама бере отырып, оның ІІ жақтық формасына айрықша мән береді. /23;254/.

Орыс тілі біліміндегі болсын, түркологиядағы болсын жалпылама жақты сөйлемге берілген анықтамаларда салыстырсақ, олардың екі бөлімнен тұратынына назар аударуға болады:

Бірінші бөлімінде іс-әрекеттің эалпы жаққа тәндігін немесе сөйлемнің жалпылық жақтық үғымды білдіретіні туралы, екіншісі оның қандай жақ формасы берілетіні туралы айтылады.

Тіліміздегі сөздер нақты мағына білдірумен бірге көптеген жағдайда жалпылық мағынаға да ие болатыны белгілі. Мысалы үй, ағаш сөздерінің бойында нақтылықпен бірге жалпылық та мағынасы бар. Осы сияқты бір жақтық жалғауы нақты мағынасынан басқа бөтен жақтық мағыналарды да білдіретін дәрежеге жетеді /яғни абстракцияланады/. Немесе, одан да дәлірек келсек, сөйлемнің бас мүшесі қандай жақтың көрсеткішпен белгіленгеніне қарамастан, тыңдаушы /оқушы/ сөйлем мазмұнынан сол хабардағы әс-әрекет, қимыл-қозғалыстың өзі үшін де, сөйлеуші үшін де, бөгде жақ үшін де бірдей қатысты екенін ұғынатындай болады.

Мысалы:

Ат сатып алмай тұрып қора сайлапты /Абхаз мақалы/. Берілген сөйлемдердің баяндауыш тұлғалары ІІ,ІІІ жақ формаларында тұрғанымен, сөйлемде айтылған ой берілген нақты жақтарға ғана емес, үш жаққа да /І,ІІ,ІІІ/ қатысты.

Келтірілген сөйлемдердің ерекшелігі - осындай жаққа тән іс-әрекеттің жалпыға арналуында. Бұл жалпылық мәнде сөйлемнің сыртқы құрылымынан емес, семантика мазмұнынан пайда болған.

Міне, осы айтылған пікірлер негізінде жалпылама жақты сөйлемге мынадай анықтама беруге болады: Бір бас мүшесі белгілі бір жақтың тұлғасында /көбінесе ІІ жақ, кейде І және ІІІ жақтар/ тұрғанымен, сөйлемде айтылған ой үш жаққа да тән болып көрінетін бір құрамды сөйлем түрін жалпылама жақты сөйлем дейміз.

а) Белгілі жақты сөйлемнің байланысы

Жалпылама жақты сөйлемдер өзіндік ерекшелігі бар бір құрамды сөйлемнің ерекше түрі десек те, бастауышы түсірілген жақты сөйлеммен сәйкес келетін жайттары бар. Бұл сәйкестік аталған сөйлемдердің баяндауыш формасының сырт тұлғасы жағынан ұқсастығынан туындайды. Сондықтан көптеген оқулықтарда субъект нақты сөзбен берілмегендіктен, әрі бас мүшесінің жасалу жолының сәйкес келуіне байланысты жақты сөйлемнің ір түріне келтірілген мысалдар аралысып кетіп жатады. Мәселені анықтау үшін аталған сөйлемдердің семантикалық ерекшелігіне, баяндауыш формасында көрсетілген қимыл иесінің сөйлемдегі ойға қатынасына айрықша мән берілгені дұрыс.

Жақты сөйлемнің бір түрі - белгілі жақты сөйлемдер. Жақты сөйлемнің өзге түрлерінен белгілі жақты сөйлемдер субъектісінің нақтылығымен ерекшеленеді.

Қайсыбір ғалымдар бастауыш сөйлемге қатыспаса да, қимыл иесі баяндауыштың жақ формасы арқылы айқын көрініп тұратындығына сүйеніп белгілі жақты сөйлемнің стильдік варианты ретінде танып, оны бір құрамды сөйлемдер қатарынан шығарып тастауды ұсынды. Бірақ, аталған мәселеге байланысты пікір-таластардың қорытынды пікірі бір ғана бас мүшеге негізделген сөйлемнің бұл түрін бір құрамды сөйлемдер қатарында қарастыруға негізделеді.

Сөйлемде бастауыштың түсіріліп айтылуы баяндауыштың грамматикалық құрылымы тікелей байлансты, дәлірек айтсақ, баяндауыш құрамындағы жікітік жалғауы сөйлем бастауышын көрсетіп тұрады.

Э. Севортян татар тіліндегі «Ишчимен» /Жұмысшымын/ типіндегі сөйлем туралы: ... Нет отдельного подлежащего, а есть лишь обозначение его лица, в форме личного показателя сказуемости - мен, выражающего в одной форме две грамматические категории: лицо подлежащего и сказуемость», дей келіп, бұл құрылымдағы сөйлемдердің түркі тілдеріне ортақ екенін көрсетеді. /23;6/.

Жалпы түркі тілдерінде ортақ мұндай сөйлемдер болғанымен, олардың әр түрінің өзіне тән ішкі құрылымдық - семантикалық ерекшеліктері болуы мүмкін. Бұл ерекшелік белгілі жақты сөйлемдердің жасалу жолынан көрінеді.

Өзбек тіліндегі бір құрамды сөйлемді зерттеген И. Расулов белгілі жақты сөйлемдердің І,ІІ,ІІІ жақ тұлғалары арқылы жасалатынын көрсетсе, Б. Тойчубекова қырғыз тілінде, Ж. Садуақасов қазақ тілінде бұл сөйлемдердің тек І,ІІ жақ тұлғалары арқылы жасалатынын көрсетеді /2; 24;19/.

Аталған еңбектердің түркі тілдеріндегі бір құрамды сөйлемдерді танытудағы ролі зор екеніне дау жоқ, бірақ қазақ тілінде белгілі жақты сөйлемдер тек І,ІІ жақ субъектілеріндей нақты емес, көп жағдайда жалпылық сипатқа ие екені мәлім.

Бірақ нақты субъектісі белгілі, бірақ контексте түсіріліп айтылған сөйлемдерді белгілі жақты сөйлемдер құрамынан шығарып тастауға болмайды деп ойлаймыз. Мысалы: Жұмабайдың басын көтеріп, тымағын түзетуге де мұршасы келмей қалды.

Тартысуға да қорғаншақ, шабуға да мүгедек болып қалды. /М.Э/.

Қимылға өзге жақтардың /І,ІІ/ ортақтығы да сезілмейді. Олай болса, бұл типтес сөйлемдер белгілі жақты сөйлемдерқұрамынан орын алуы тиіс деп санаймыз.

Белгілі жақты сөйлемдер жалпылама жақты сөйлемдермен салыстырғанда сө йлемдегі қимылдың не сапаның субъектісінің нақтылығымен ерекшеленеді.

Салыстырыңыз: