Диплом жұмысы орындаған: Бакытгул Гайнуллинова Бакалавр дәрежесі үшін

7

 

 

1. Е РТЕ  ЖӘНЕ  ОРТА  ҒА СЫРДА ҒЫ ДІНА РА ЛЫҚ КЕ ЛІСІМ ЖӘНЕ  

ТА РИХТА  А ЛА ТЫН РӨЛІ 

1.1.  «Мәдина  конституциясы», «Мила н эдикті», «Никоме дия эдикті» 

 

Діна ра лық  ке лісім  жа һа нда ну  ме н  а йма қта ндырудың  әле уме ттік-

мәде ни  проце сінде   көпте ге н  мәсе ле ле рді  ше шуге   мүмкіндік  бе ре ді  және  

әле мдік тәртіпті тұра қта ндырудың тәсілі болып та была ды. Өтке н ға сырла рда  

да   діна ра лық  ке лісім  ма ңызды  мәсе ле ле рдің  қа та рында   болды.  Сол  ке зде гі 

туында ға н  мәсе ле ле рді  ше шу  ма қса тында   VII  ға сырдың  ба сында   Мәдина  

ке лісімі па йда  болды. Ке й де ре кте рде  Мәдина  конституциясы не ме се  Мәдина  

ха ртиясы  де п  ке лтіріле ді.  VII  ға сырдың  ба сында   Мәдина да   ха лқы  ша ма ме н 

10 мың а да м құра йтын үш үлке н қа уымда стық өмір сүрді. Ола рдың көп бөлігі 

иуде йле р  ме н пұтқа   та бынушыла р  болды.  Соныме н  қа та р христиа н  а ра бта р 

да   қа ла ның  бір  бөлігін  құра ды,  біра қ  ола рдың  а з  болуы  се бе біне н  қа ла да  

ба ры  білінбе йтін.Үшінші  үлке н  қа уымда стық  -  бұл  Ме кке де н  Мәдина ға  

көшіп  ке лге н  мұсылма н  а ра бта р  е ді.  Әр  қа уым  бөле к  өмір  сүрді. 

Зе ртте ушіле рдің  а йтуы  бойынша ,  қа уымда р  а ра қа шықтығы  онда ға н 

ша қырымға  же те тінде й болға н. Ке йбіре уле рі тіпті биік та с қа бырға ла рыме н 

оқша ула нға н. Сыртта н қа уіп төнге н жа ғда йда  қа уымда рдың әрқа йсысы бөле к 

қорға ныс  қимылда рын  жүргізге н.  Әр  қа уымның  ба сында   өз  орта сында  

құрме тті а да м тұрды, ол ке ліссөзде р жүргізу ба рысында  қа уым мүше ле рінің 

мүдде сіме н са на са тын. 

Мұха мме дтің  (с.ғ.а )  орта сы  622  жылы  бірқа та р  ре форма ла р  жүзе ге  

а сыруды  ба ста йды.    Бірінші  ба ста ма   мұсылма н  қа уымы  не   умма  

қа лыпта стырудың иде ологиялық  не гізін да йында уға   қа тысты  болды. Осыға н 

ба йла нысты  Мұха мме д  (с.ғ.а )  мұсылма нда рдың  е кі  тобын  -  а нса рла р  ме н 

муха жирле рді  бөлінбе йтін  тұта с  бір  умма   де п  жа рияла ды.  А нса р  де п 

же ргілікті  Мәдина   тұрғында рын  а та ймыз,  а л  муха жирле р  Мұха мме дпе н 

(с.ғ.а ) бірге  Ме кке де н Мәдина ға  көшіп ке лге нде р. 622 жылы бұл ба ста ма ның 

мәні  ора са н  зор  болды.  Осы  ке зде н  ба ста п  умма   ұғымы  мұсылма ндық 

құқықтық  дәстүрде   бе кітіліп,  ха лықа ра лық  құқықтың  ға на   е ме с,  соныме н 

қа та р  а за ма ттық  және   қылмыстық  за ңна ма ның  е ре же ле рі  не гізінде   ке йін 

те ориялық не гізге  ие  болды. Ше те л зе ртте ушіле рі а йтып өтке нде й, умма  өзін 

қоға мдық-са яси  және   әле уме ттік-экономика лық  құрылымының  жа ңа   үлгісі 

ре тінде   та нытты.  Нәтиже сінде   этника лық,  ка ста лық,  әле уме ттік  те ңсіздік 

бұрынғы өзе ктілігін жоға лтты. Ме кке де н көшіп ке лге нде рдің ке ле сі ма ңызды 

ба ста ма сы  Мәдина ның  әкімшілік  ше ка ра сын  а нықта у  болды.  Орта лық 

ре тінде   са уда   а ла ңы  та ңда лды  және   оға н  те ң  12  миль  ра диуста   бүкіл 

те рритория  Мәдина   ме мле ке тіне   тие сілі  де п  жа рияла нды.  Осыла й  Мәдина  

а ума ғы  1200  ша ршы  ша қырым  же рді  а лып  ірі  полиске   а йна лды.  Ше ка ра ны 

бе кітке нне н ке йінгі мәсе ле  Мәдина  ха лқының са нын а нықта у болды. Ке йбір 

ға лымда рдың пікірінше , Мәдина ға  са на қ 625 жылы 23 на урызда  орын а лға н 

Ухуд  ша йқа сының  уа қытына   ша ма ла с  болға н  де йді,  а ла йда   ше те лдік 

8

 

 

зе ртте ушіле р ха лық са на ғы 622 жылы Мәдина  ке лісімінің қа рса ңында  болға н 

де п па йымда йды. Са на қ нәтиже ле рі қа ла  тұрғында рының 1500і мұсылма нда р 

е ке нін көрсе тті. Ше те лдік зе ртте ушіле рдің а йтуынша , ола рдың 700-ге  жуығы 

е р  а да мда р,  оның  ішінде   500  а да м  қа рула нға н  және   әске ри  жорықта рға  

қа тысуға   да йын  болға н.  А л  пұтқа   та бынушы  а ра бта рдың  са ны  4500  болса , 

иуде йле рдің  са ны  4000да й  болды.  Қа ла   тұрғында рының  жа лпы  са ны 

ша ма ме н  10 000  а да мды  құра ды.  Мұсылма н  қа уымының  а зшылығына   және  

ха лықтың  1/5  бөлігін  ға на   құра ға нына   қа ра ма ста н  Мәдина   а лға шқы  а ра б-

мұсылма н  ме мле ке ті  ре тінде   қа ра стырыла ды.  Оға н  се бе п  мұсылма н  қа уым 

ба сшыла ры  та ра пына н  да йында лып  жа рияла нға н  Мәдина   ке лісімі  е ді 

(Га лиуллина  & Нурие в, 2015, 187). 

622  жылы    үш  діни  конфе ссия  өкілде рі  а ра сында   жа са лға н    а лға шқы 

жа зба ша  құжа т ре тінде  бұл ке лісім үлке н ма ңызға  ие . Мұха мме д па йға мба р 

с.ғ.а   бір  жа ғына н  Ме кке   мұсылма нда рын  орна ла стыру  ме н  жа ңа  

жа ғда йла рға   бе йімде лу  мәсе ле сіме н  а йна лысса ,  е кінші  жа ғына н  иуде й  ме н 

мүшрік  а ра бта рдың  се німіне   ие   болу  үшін  қолда н  ке лге нін  жа са ды. 

Мұсылма нда рдың  Мәдина ға   ке луі  бұл  же рде   а бсолютті  үсте мдік  орна ту 

ма қса тында   е ме с,  ке рісінше   түрлі  діни  а ғымда рдың  та ра луына   қола йлы 

жа ғда й  жа са у  ма қса тында   е ке нін  түсіндірді.  Е уропа лық  та рихшыла р 

біра уызда н  бұл  ке лісімша рттың  түрлі  этника лық  және   діни  топта рдың 

а ра сында   бе йбітшілік  пе н  үйле сімділік  орна туға   мүмкіндік  бе ре тін  әділе тті 

тұрғыда н біре ге й әрі объе ктивті са яси құжа т    е ке нін мойында ды (Эрдога н, 

2010,  156).  «Же р  бе тінде   бе йбітшілік  болма й  дінде р  а ра сында   та тулық 

орна ма йды,  а л  дінде р  а ра сында ғы  бе йбітшілік  діна ра лық  үнқа тыссыз 

орна ма йды»  (Га нс,  2005).  Құжа т  ха тта ма   түрінде   ұсынылды,  ішкі  және  

сыртқы  қа тына ста рды  ре тте у  және   өзін-өзі  қорға у  не гізінде   Ясриб(Мәдина ) 

тұрғында рының  әртүрлі  топта ры  ке лісілге н  ша ртта р  не гізінде   ке лісімша рт 

соға н  сәйке с  ре т-ре тіме н  нөмірле нді  (Мюлле р,  2004,  143).  Ме дина  

конституциясы Исла м ме мле ке тінің а лға шқы конституциясы ға на  е ме с, әле м 

бойынша   бірінші  жа зылға н  жа зба ша   құжа т,  конституция  болып  та была ды 

(Ha midulla x, 2003, 206). 

Мұха мме дтің  (с.ғ.а )  исла мды  на сиха тта уы  көп  ұза ма й  өз  нәтиже сін 

бе рді.  Хижа з  а йма ғының  е кінші  үлке н  қа ла сы  Мәдина ны  ме ке нде йтін  Әус 

пе н  Ха зра ж  а ра б  та йпа сының  өкілде рі  исла мды  қа былда ды.  Бұл  оқиға  

Ме кке нің  төңіре гінде гі  «А қа ба »  де ге н  же рде   өтті.  А қа ба да   (620  жылы)  6 

мәдина лық  тұрғын  па йға мба рға   (с.ғ.а )  жа ңа   дінді  қа былда ймыз  (а нт  е ту) 

және   оның  па йға мба ры  Мұха мме дті  (с.ғ.а )  мойында ймыз,  өзге   жұртты  осы 

дінге  ша қыра мыз де п ке лісім жа са ды. Бұл ке лісім та за  діни ма змұнда ғы (а нт 

ке лісімі,  мойында у  ке лісімі,  дінге   ша қыру  ке лісімі)  а уызша   ке лісім  е ді 

(Иса ха н, 2016, 45). 

621  жылғы  А қа ба да   Мұха мме д  (с.ғ.а )  ме н  мәдина лықта р  қа йта  

жүзде сті. Р.Ха йла ма здың а йтуынша , I А қа ба  ке лісімінде  е кі та ра п мына да й 

ке лісімге  қол же ткізді: 

1. А лла ға  е шкімді те ңе ме у; 

9

 

 

2. Ұрлық істе ме у; 

3. Зина  жа са ма у; 

4. Сәбиле рді өлтірме у; 

5. Өтірік жа ла  жа ппа у; 

6. Мұха мме д (с.ғ.а ) мойынсұну (Ha yla ma z, 2006, 479-481). 

 

М.Ха мидулла һтың  (2003)  пікірінше ,  Әус  пе н  Ха зра ж  мұсылма нда ры 

жа ма ға т болып құлшылық қыла рда  има м болуға  бірін бірі ла йық са на ма йтын. 

Е ке уі  исла м  дінін  қа былда са   да   те ке тіре сте рі  тоқта ма йтын  е ді.  Мұха мме д 

(с.ғ.а ) Мәдина ға  көшке нге  де йін  Әус пе н Ха зра ждың а ра сында ғы а ра здықты 

Мұса б б. Ұме йрді Мәдина ға  дін ұста зы болып жібе ру а рқылы те же ді. Біра қ, 

Әус  та йпа сының  а да мда ры  Ха зра ж  а йма ғына   өтпе йтін  болса ,  Ха зра ж 

та йпа сының а да мда ры Әус та йпа сының же ріне  өтпе йтін. 

 

Мұха мме д  па йға мба рдың  (с.ғ.а )    Мәдина ға   көшке нде гі  бірде н  бір 

ма қса ты Әус пе н Ха зра ж мұсылма нда рының көме гіме н діни боста ндыққа  қол 

же ткізіп, тәуе лсіз исла м ме мле ке тін  құру болды. Соныме н қа та р Мұха мме д 

(с.ғ.а ):  «Мұсылма н  мұсылма нға   –  ба уыр,  ола р  бір  біріне   әділе тсіздік 

жа са ма йды»  де ге н  үгітпе н  а ра бта рдың  тра йба листік  түсінікте рін  жойға н 

бола тын. Бұл мұсылма нда рдың ынтыма ғының а ртуына  үлке н әсе рін тигізді. 

 

Мәула на   А буль  Ха са н  А ль  На дви  да   (2018)  өзінің  шыға рма сында  

Мұха мме д (с.ғ.а ) исла м ме мле ке тінің не гізін қа ла п, әле уме ттік мәсе ле ле рде  

мұсылма нда р бір біріне  көме к бе руі тиіс е ке нін ұғындырға нна н ке йін ола рда  

а за ма ттық са на ның қа лыпта сқа нын а йта ды. 

311  жылдың  30  сәуірінде   Никоме дияда   (Конста нтинопольдің  ше тінде гі 

е же лгі  қа ла )  Рим  импе ра торы  Га й  Га ле рий  Ва ле рий  Ма ксимиа н  (көбіне  

Га ле рий)  христиа н  дінін  қуда ла уын  тоқта тып,  толе ра нттылық  тура лы  эдикт 

жа рияла ды  (Никоме дийский  эдикт).  Бұл  жа рлықта   е ге р  христиа нда р  Рим 

ме мле ке тінің  өрке нде уі  ме н  да муы  үшін  Құда йына   дұға   е те тін  жа ғда йда  

ға на  өз дінде рін  а шық түрде  қолда на  а ла ды де ге н тұжырымда ма  ке лтірілді. 

Осы  мәтін  жа рияла нға нна н  ке йін  бірде н  түрме де гі  ба рлық  христиа нда р 

боса тылды.  А ла йда   Га ле рийдің  өзі  христиа н  дініне   толе ра нтты  болма ды. 

Оға н  се бе п  Рим  импе риясында   те тра рхия  орна ға нна н  бе рі  ба рлық 

импе ра торла р  пұтқа   та бынып  көпқұда йшылыққа   са лынға н.  Жа ңа  

иде ологияға   сәйке с,  әр  биле уші  өзін  бе лгілі  бір  құда йға   а рна п  та бынды: 

Диокле тиа н  ме н  Га ле рий  –  Юпите рге ,  а л  Ма ксимиа н  Ге ркулий  ме н 

Конста нций Хлор – Ге ра клға  сыйынды. 

 

Біра қ  бұл  жа ңа   пұтқа   та бынушылық  те з  қа рқынме н  да мып  ке ле  

жа тырға н христиа н дініне  мүлде м қа йшы ке лді. Ба сында  бұға н е шқа нда й мән 

бе рілге н  жоқ  е ді,  а ла йда   жа ңа   дін  та ра лып,  оның  қоға мда ғы  ықпа лы 

күше йге н  са йын  жа ғда й  өзге ре   ба ста ды.  Бірне ше   жыл  Га ле рийдің 

әре ке тсіздігіне н ке йін, іза ша ры Диокле тиа н христиа н дініме н күре суді ше шіп 

е кі  жыл  ішінде   (303-304)  төрт  жа рлық  шыға ра ды.  Осы  жа рлықта рға   сәйке с 

провинция өкілде рі шірке уле рді қира тып, қа сие тті кіта пта рды тәркіле уі ке ре к 

10

 

 

болды,  а л  бұл  үкімге   қа рсы  шыққа нда р  және   ба ғынба ға нда р  Рим 

құда йла рына  құрба ндыққа  әке лінді, а за пта лып өлім жа за сына  ке сілді. 

 

303-304 

жылда рғы 

жа рлықта рдың 

ма қса ты, 

шын 

мәнінде , 

христиа нда рды  пұтқа  та бынушылыққа  қа йта ру болды. Біра қ Диокле тиа н ме н 

Га ле рий  күтке нде й,  а нтихристиа ндық  әре ке тте рге   қа рсы  қуғын-сүргін 

ша ра ла ры е шқа нда й нәтиже ге  қол же ткізбе ді. 

 

Христиа н  дініне н  көпшілік  а лдында   ба с  та ртқа нда рдың  өзі  дәстүрлі 

римдік  культте рге   ора лма ды,  жүре кте рінде гі  дінге ,  се німде ріне   а да л  болып 

қа ла   бе рді.  Бұны  жоя  а лма йтынын  білге н  Га ле рий  қуда ла у  ша ра ла рын 

тоқта туды жөн көре ді. (Этот де нь в истории: 311 год — Никоме дийский эдикт 

импе ра тора   Га ле рия,  2019)  Қа нша   қуда ла ға нына ,  зорлық-зомбылық 

көрсе тке ніне   қа ра ма ста н  жүре гінде   има ны  ме н  се німі  ба р  христиа нда р  өз 

дініне  а да л е ке нін көрсе тті. Құда йға  де ге н се німіне  күма н ке лтірме й има нын 

жоға лтпа ға нның  а рқа сында   христиа н  діні  әле мдік  үш  діннің  қа та рына   е ніп 

отыр.  

 

310-311  жылдың  қысында   Га ле рий  бе лгісіз  а уруме н  а уырып,  а лдыме н 

А поллон  ме н  А скле пий  құда йла рына   көме к  сұра п  жүгінді,  біра қ  е шқа нда й 

көме к  болма ды.  Импе рияның  е ң  жа қсы  дәріге рле рі  оны  құтқа ру  үшін  бәрін 

жа са ды, а ла йда  ол да  нәтиже сін бе рме ді. 

 

Га ле рий күтпе ге н же рде н Никоме дияда  311 жылы 30-та мызда  жа рлық 

шыға ра ды,  христиа нда рға   қа рсы  ре пре ссияны  тоқта тып,  ола рдың  дінінің 

за ңдылығын  мойында йды.  311  жылда ғы  Га ле рийдің  үкімі  оның  христиа н 

дініне  кірге ндігі е ме с, - ол христиа н дінінің қа нда й да  бір а қиқа тын се зінге н 

болуы  мүмкін,  біра қ,  е ң  а лдыме н,  өлім  а лдында ғы  қорқынышына н  ба рлық 

құда йла рға ,  оның  ішінде   христиа нда рдың  құда йына   да   дұға   е туді  ше шке н 

болуы ке ре к (Ма ле р, 2011). Бір а йда н ке йін Га ле рий қа йтыс бола ды. А л е кі 

жылда н  ке йін,  313  жылы  Ұлы  Конста нтин  өзінің  Мила н  эдиктінде   Га ле рий 

се кілді  те к  толе ра нттылықты  дәріпте ме й,  соныме н  қа та р  христиа нда рдың 

құқықта ры  ме н  қуда ла удың  нәтиже сінде   та ртып  а лынға н  мүлікте рін  де  

қа йта рып бе рге н (Да выдова , 2017). Сол се бе пті та рихта  Мила н эдиктінің рөлі 

зор  әрі  жоға ры.  Біра қ  Никоме дия  эдиктін  Мила н  эдиктінің  а лғыша рты, 

ба ста ма сы  ре тінде   қа ра стырға н  дұрыс  бола р,  не   де ге нме н  де   а лға ш 

толе ра нттылықты Никоме дия эдиктіне н көруге  бола ды. 

 

Мила н  эдикті  -  христиа нда рға   діни  се нім  боста ндығын  бе рге н  және  

ба рлық  тәркіле нге н  шірке уле р  ме н  шірке у  мүлкін  қа йта рға н  а та қты  құжа т. 

Конста нтин  және   Ликиний  импе ра торла ры  та ра пына н  312-313  жылда ры 

жа са лға н.  Бұл  жа рлықтың  түпнұсқа сы  бізге   де йін  са қта лма ды;  ол  тіпті  438 

жылғы  Фе одосий  коде ксінде   де   жоқ.  Ол  Лициниустың  313  жылғы  13 

ма усымда   Никоме дия  пре зидіне   бе рілге н  жа рлығында   және   Е все вийдің 

ла тын  тіліне н  гре к  тіліне   а уда рылға н  бірқа та р  құжа тта рда ,  соның  ішінде  

«рим тіліне н а уда рылға н импе ра тор жа рлықта рының көшірме сі», Конста нтин 

ме н  Ликинийдің  а тына н  жа зылға н  жа рлық  ре тінде   са қта лға н.  Біра қ 

Ма ксе нцийді  же ңге нне н  ке йінгі  болға н  оқиға ла р  тура лы  де ре кте рде ,  тіпті 

Ме диола нда   болға н  импе ра торла р  тура лы  де ре кте рде   де   эдикт  тура лы 

11

 

 

а йтылма йды.  Е все вий  же ңісте н  ке йін  орын  а лға н  оқиға   тура лы  была й  де п 

жа за ды:  «Осыда н  ке йін  Конста нтин  Ликинийме н  бірге ,  же тістікте ріне  

се бе пші  Құда йды  ма да қта п,  біра уызда н  христиа нда р  па йда сына   за ң 

шыға рды  (νομον  υπερ  χριστιανον  τελειωτατον  πληρεστατον)  және   соғыста  

Құда йдың  көме гі  ме н  ке ре ме тінің  а рқа сында   тира нды  же ңге н  ба янда ма сы 

ме н за ңы Ма ксиминге  жібе рілді (τον νομον αυτΜνιωιαι). Өзінің қа тыге здігіме н 

та ныма л  Ма ксимин,  импе ра торла рдың  бұл  әре ке тіне   а шула на ды,  а ла йда  

ола рдың  бұйрығын  (το  κελευσθεν)  жа сыруда н  се ске ніп, өз  а тына н  а лға ш ре т 

христиа нда рдың па йда сына  үкім шыға ра ды ». Ша ма сы, мұнда  Мила н эдикті 

тура лы  а йтылып  жа тыр,  біра қ  жа рияла нға н  же рі  көрсе тілме ге н,  уа қыты 

на қты  а нықта лма ға н,  соныме н  қа та р  мәтіні  де   бе рілме ге н.  Не гізінде ,  313 

жылы Ма ксимин христиа нда рдың па йда сына  ба сқа  за ң шыға рды, а ла йда  ол 

жа зба ны  «өтке н  жылғы»  де п  а та йды,  яғни  ол  312  жылы  па йда   болды  (το 

παρελθοντι ενιαυτω ενομοθετησομεν).  

 

Ла кта нций Ме диола нға  биле ушіле рдің ке луі тура лы была й ба янда йды. 

«Конста нтин  өзінің  Римде гі  жұмысын  а яқта п,  қыста   Ме диола нға   а тта на ды, 

ол  же рде   Ликиний  де   әйе л  а луға   ке ле ді»,  яғни  Конста нтинның  қа рында сы 

Конста нцияны.  Мұнда   жа рлықтың  жа рияла нуы  тура лы  бірде -бір  сөз 

а йтылма ға н.  Мила н  эдикті  тура лы  на қты  де ре кте рдің  көрсе тілме ге ндігін 

е ске ре   отырып  Конста нтин  дәуірін  зе ртте уші  Зе е к  оның  шына йылығын 

мойында муы  та ңқа ла рлық  дүние   е ме с.  Зе е ктің  а йтуынша ,  «Мила н  эдикті» 

де п  а та ла тын  құжа т  мүлде м  эдикт  е ме с,  ол  Мила нда   және   Конста нтиннің 

бұйрығыме н  шыға рылға н  жоқ  және   христиа нда р  бұрынна н  қолда нып  ке ле  

жа тырға н  құқықтық  толе ра нттылықты  орна тпа йды.  Га ле рийдің  311  жылғы 

шыққа н  жа рлығына   сілте ме   жа са й  ке ле ,  Мила н  эдикті  мүлде м  қа же т  е ме с, 

а ртық  де п  са на йды.  Мила н  эдикті  де п  а та ла тын  бұл  Ликинийдің  Вифия 

пре зидіне   жолда ға н  ха ты,  Га ле рий  жа рлығының  са лда рына н  туында ға н 

ке ле ңсіздікте рді жою ма қса тында  бірқа та р ше кте уле рді а лып та ста у тура лы, 

а л Е все вий құжа ты - Ликинийдің Е все вий өмір сүріп жа тырға н  Па ле стина ға  

жібе рге н  дәл  осында й  ха тының  а уда рма сы.  А ла йда   Зе е кпе н  ке лісуге  

болма йды.  Е кі  де ре ккөзде   де   -  Е все вий  ме н  Ла кта нцияда   е кі  А вгусттың 

Ме диола нға  ке лге ндігі және  дінде рге  қа тысты жа рлық а йтылға ндығы тура лы 

на қты  а йтыла ды.  Мила нда   те к  а уызша   ке лісімге   қол  же ткізілді  де ге н 

болжа мға   се нуге   болма йды.  Діни  боста ндыққа   ба йла нысты  за ң  жа зба ша  

түрде   бе кітілме уі  мүмкін  е ме с,  өйтке ні  Е все вий  жа зба сында :  «Бұл  е рік-

жіге рімізді жа зба ша  түрде  бе кіту ке ре к» де ге н сөзде р ке лтірілге н. Соныме н 

қа та р  Ликиний  бұл  за ңна ма лық  а ктіні  өзінің  жа зба сы  ре тінде   мүлде м 

қа былда ма йды;  бір  жа ғына н  құжа т  же ке   Ликинийме н  бе кітілге н  болуы 

мүмкін  е ме с,  се бе бі  іште й  әлі  де   болса   пұтқа   та бынушылық  се німі  ба р  е ді.  

Е кінші  жа ғына н,  Е все вийдің  тізімін  Ликинийдің  Па ле стина ға   жібе рілге н 

жа зба сына   а уда рма   ре тінде   қа ра стыруға   болма йды.  Өйтке ні  Е все вийдің 

тізімінде   Ликинийде   жоқ  кіріспе   ба р.  Шірке у  та рихының  9-кіта бында  

Е все вий за ң тура лы а йтып ке те ді, біра қ толық де ре к ке лтірме йді. А ла йда , ол 

VIII  кіта бын  311  жылғы  шыққа н  Никоме дия  эдиктіме н  а яқта ға н  сияқты,  IX 

12

 

 

кіта птың  соңында   осы  және   ба сқа   за ңдылықта рды  ке лтіруді  ойла ды.  IX 

кіта бының  соңында   (е кінші  ба сылым)  Конста нтин  ме н  Ликиний  өзде рінің 

Құда йға   де ге н  сүйіспе ншілікте рін  христиа нда р  па йда сына   жа зылға н 

за ңңна ма   а рқылы  дәле лде ге ні  тура лы  жа зыла ды.  Эдва рд  Шва рцтың 

а йтуынша , Е все вийдің Шірке у Та рихының IX кіта быме н а яқта луы (а лға шқы 

ба сылым 312-313 жылда ры және  VIII кіта быме н а яқта лға н) 315 жылы па йда  

болды және  ке йбір бе лгілі құжа тта рдың тізіміне н тұрды, ке йін Е все вийдің X 

кіта бына   қосылға н  бола тын.  Мұнда   е ң  а лдыме н  313  жылдың  ба сында  

шыққа н  Мила н  эдикті  тура лы  де ре кте р  ке лтірілге н.  Ма ксиминнің 

жа зба сына н 312 жылы Мила н эдикті шыға рылды де ге н қорытындыға  ке ле тін 

болса қ, Ма ксиминға  312 жылы эдикттің жоба сы жібе рілге нде  ол қол қоюда н 

ба с  та ртқа сын  Конста нтин  ме н  Ликиний  оны  өз  а тына н  жа рияла ға н  де п 

ке лтіріле ді. 

 

Мила н  эдиктінің  мәтінінде   была й  де лінге н:  «Дінде гі  боста ндық 

ше кте лме уі  ке ре к  де п  са на й  отырып,  ке рісінше ,  әркімнің  а қыл-ойы  ме н 

қа ла уына   е рік  бе ре   отырып,  біз  христиа нда рға   өзде рінің  се німде рі  ме н 

дінде рін  ұста нуын  бұйырдық.  Ме диола нға   а ма н-е се н  же тке н  бойда ,  ме н  - 

Конста нтин-А вгуст  және   Ликиний-А вгуст  – біз  а да мда рға   па йда лы бола тын 

қоға мдық  игілік  пе н  әл-а уқа тқа   қа тысты  ба рлық  мәсе ле ле рді  та лқыла дық, 

а та п  а йтқа нда ,  Құда йға   де ге н  сыйла стық,  қорқыныш  пе н  қа сте рлілікті 

са қта уға  ба ғытта лға н ше шім қа былда у қа же ттігін түсіндік, дәліре к а йтқа нда , 

христиа нда рға   және   ба сқа   дін  өкілде ріне   қа ла ға н  дінін  ұста ну  е ркін  бе ру, 

осыла йша   көкте гі  Құда й  бізге   және   ба сқа ла рына   ме йірімді  және   ра қымды 

бола   а ла ды.  Соныме н,  біз  ойла на   ке ле   және   ойымызды  дұрыста й  са ра ла й 

ке ле ,  христиа нда рға   өзінің  дінін  ұста ну  және   е шкімді  діни  боста ндығына н 

а йырма у  тура лы  ше шім  қа былда дық,  соныме н  қа та р  әркімге   өзі  үшін  е ң 

тиімді  де п  са на йтын  қа ла ға н  дінін  ұста ну  е ркіндігі  бе рілуі  ке ре к  де п 

са на ймыз. Әр а да мның се німіне  құрме тпе н қа ра йтын болса қ, Құда й да  бізге  

ме йірімділік та ныта ды. 

Сондықта н  христиа нда рға   қа тысты  бұрын  қа былда нға н  ба рлық 

ше кте уле рді  а лып  та ста п,  (гре к.  «бұл  ше шімімізді  жа зба ша   түрде   бе кітуге , 

христиа нда рға   қа тысты  бұрыс  әрі  а қылға   қонымсыз  біздің  бұға н  де йінгі 

жа рлықта ғы  ше кте уле рді  жойып»),  е нді  христиа н  дінін  ұста нғысы 

ке ле тінде рдің  бәрі  е ш  ке де ргісіз,  қиындықсыз  және   өзін  ыңға йсыз  се зінбе й 

е ркін  ұста й  а ла ды.  Біз  христиа нда рға   өз  дінде рін  е ркін  ұста нуға   толықта й 

құқық  бе рге німізді  білуіңіз  қа же т  де п  са на дық.  Қа нда й  да   бір  дінге   не  

се німге   зиян  ке лтіріліп  не ме се   ше кте туле р  орын  а лды  де ге н  ойла р 

қа лыпта спа с үшін, за ма нымыздың тыныштығы үшін әркім өз қа ла ға нын е ркін 

та ңда уға  және  құрме тте уге  құқылы, соныме н бірге  діни боста ндыққа  ие .  

 

Соныме н  қа та р,  христиа нда рдың  бұрын  жина лыста р  өткізе тін 

орында ры  бе лгілі  бір  тұлға ,  қа зына   не ме се   ба сқа ла ры  та ра пына н  са тып 

а лынға н  болса   е шқа нда й  төле м  та ла п  е тпе сте н  де ре у  қа йта рылсын,  сол 

се кілді  бұл  же рле рді  сыйлық  ре тінде   а лға нда р  да   мүмкіндігінше  

христиа нда рға  те з қа йта рсын. Соныме н қа та р, бұл же рле рді са тып а лға нда р 

13

 

 

ме н  сыйлыққа   а лға н  а да мда р  бізде н  бірнәрсе   дәме ле нсе   ола р  тиісті 

сыйа қыны  сұра сын  не   болма са   же ргілікті  е па рхта рға   жүгінсін.  Мұның  бәрі 

се нің  көме гіңме н  де ре у,  е шқа нда й  кідіріссіз  христиа н  қоға мына   же ткізілуі 

тиіс.  Соныме н  бірге   христиа нда р  әде тте   жина ла тын  же рле рді  ға на   е ме с, 

соныме н қа та р же ке  а да мда рдың ме ншігі е ме с ба сқа  да  же рле рді ие мде нге ні 

бе лгілі.  Мұның  бәрін,  біз  жоға рыда   бе кітке н  за ңға   сүйе не   отырып  сіз 

христиа нда рға   бе руді  бұйыра сыз,  жоға рыда   а йтылға н  е ре же ге   сәйке с, 

е шқа нда й  ке де ргісіз  және   а қы  та ла п  е тпе й  қа йта рға н  а да мда р  біздің 

та ра пта н сыйа қы бе ріле тініне  күма н ке лтірме сін. 

 

Осы жоға рыда  а та лға н ба рлығына   христиа н қоға мына  қа же т бола тын 

көме к  көрсе туге   мінде ттісіз,  за ңңа ма   мүмкіндігінше   те з  күшіне   е нсін, 

осыла йша   бұл  біздің  қоға мда ғы  тыныштық  пе н  бе йбітшілікке   де ге н 

ме йірімділігімізді  көрсе те ді,  соныме н  қа та р  біздің  же тістікте рімізге   және  

жа лпы  әл-а уқа тымызға   Құда йдың  өзі  жәрде м  е те ді  .  Біздің  осы  за ңымыз 

ба рша ға   бе лгілі  болуы  үшін,  сіз  ба рлық  же рге   жа рия  е туіңіз  қа же т,  бұл 

за ңңа ма  е шкімге  бе лгісіз болып қа лма уы ке ре к, әрбір  а да м ха ба рда р болуы 

тиіс». 

Мила н  эдиктінің  ма ғына сын  түсіну  үшін  оны  311  жылғы  за ңме н 

са лыстыру қа же т. Никоме дия за ңы христиа нда рдың өмірін қа мта ма сыз е туді 

қа ла п:  «Христиа нда рға   қа йта да н  жина лыста р  өткізе тін  орында р  са лсын» 

де йді.  Ола рға   боста ндық  бе ре   отырып,  ол:  «ола р  қоға мдық  тәртіпке   қа рсы 

е ште ңе   жа са ма сын»  де п  та ла п  е те ді  және :  «ба сқа   да   жа рлықта рме н  біз 

қа зыла рға  ола рдың ұста нуға  тиіс е ре же ле рі тура лы ха ба рла йтын бола мыз » 

де п  уәде   бе ре ді.  Жа рлықты  шыға рушы  та ра птың  үре йле не тін  дүние сі  ол 

христиа н  дінінің  те з  қа рқынме н  на сиха тта луы,  иуда измде   бұнда й  үшін  өлім 

жа за сына   ке сіліп,  қа та ң  тыйым  са лынға н  бола тын.  Христиа н  дінінің 

«қоға мдық тәртіпке  қа рсы» бұл іс-әре ке тін Га ле рий «ба сқа  жа рлықта рыме н» 

тоқта тқысы  ке ле ді.  Ол  жа рлықта р  жа рыққа   шықпа ды  де п  ке лтіріле ді;  біра қ 

А вгуст  Ликинийдің  үкіміме н  жа рық  көрге н  болуы  ке ре к,  өйтке ні  Мила н 

эдиктінің  е ң  ба ста пқы  сөзде рінде   оның  па йда   болу  се бе бі  а лдыңғы 

жа рлықта рда ғы христиа нда р үшін ыңға йсыздық тудырға н ше кте уле рді а лып 

та ста у  е ке ндігінде .  Мила н  эдикті  не   бе ре ді?  Бұл  өте   ыңға йлы  е кі  бөлікке  

бөліне ді:  біріншісі  -  діни  се нім  боста ндығы  тура лы,  е кіншісі  - 

христиа нда рдың  мүліктік  және   қоға мдық  құқықта ры,  соныме н  бірге   же ке  

құқықта р.  Мила н  эдиктіне н  дінде р  а ра сында ғы  толе ра нттылықты  мына  

сөзде р  дәле лде йді:  «Қа нда й  да   бір  дінге   не   се німге   зиян  ке лтіріліп  не ме се  

ше кте туле р  орын  а лды  де ге н  ойла р  қа лыпта спа с  үшін,  за ма нымыздың 

тыныштығы  үшін  әркім  өз  қа ла ға нын  е ркін  та ңда уға   және   құрме тте уге  

құқылы, соныме н бірге  діни боста ндыққа  ие ».  

 

Бұда н  не   көруге   бола ды?  Мила н  эдиктінде   па рите т,  ба рлық  дінде рдің 

те ңдігі  және   әрбір  а за ма ттың  ке з-ке лге н  дінді  е ркін  ұста ну  құқығы 

бе лгіле нге ні  а йқын.  Осы  уа қытқа   де йін  қа тыге з,  тира н  биле ушіле рдің 

христиа н дінін қыспа ққа  а лып, ола рды а ба қтыға  қа ма п күн көрсе тпе уі се кілді 

жа ғда йла р  орын  а лды.  Тіпті  Никоме дия  эдиктінің  өзі  толе ра нттылықты 

14

 

 

дәріпте се   де ,  ол  христиа нда рға   толық  құқық  бе рме ге н  е ді.  Те к  христиа н 

дінінің  өкілде ріне   ға на   е ме с,  соныме н  қа та р  ба сқа   да   дін  өкілде ріне   толық 

діни  боста ндық  пе н  е шқа нда й  мінде тте ме сіз  қоға мна н  орын  бе рге н 

толе ра нттылықтың көрінісі ре тінде  осы Мила н эдиктін а йтуға  бола ды. 

жүктеу/скачать 0,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: