Диплом жұмысы Тақырыбы: «Бастауыш мектеп оқушыларын мәтін құрастыруға дағдыландыру»

Қазіргі кезде мектеп оқушыларының ойлау мен сөйлеу әрекетін дамыту күн тәртібіне өткір қойылуда Сондықтан оңушының жазбаша сөйлеу икемділІктерік дамытуда ңазаң тілі мен әдебиеті пәнін оқытудың маңызы ерекіые. Сондыңтан баланы жазбаша сөйлеуге үйрету мәтін құрастырудан басталады. Демек, сөйлеу тілін дамыту үшін баланың мэтін туралы түсінігі мен оны қүрастыра білу икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады.

Ал мектеп оқуіпыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда мәтін қүрастыра білу - қажетті мәселе.

Тақырыптың теориялың қолданылымы

Жас ұрпақты өзінің ана тілінде еркін, мүдірмей сөйлетіп

қолданып, заман ағымына жауап беру мұғалімдерге жауапты істер жүктейді. Ол үшін:

• 
  ғылыми әдебиеттердің негізінде мэтіннің
  ерекшелігін ашу;
  
• 
  мэтіннің құрылымын анықтау;
  
• 
  мэтіннің жасалуы үшін оны қүрайтын
  элементтерді, сөйлем қайырым ерекшелігін
  көрсету;
  

мэтін қүрастыру туралы икемділіктері мен дағдыларын шығарма жаза білу шеберліктеріне үластыру.

Олай болса, оқушыларды мэтін түзе білуге жаттықтыру үшін мэтін туралы жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек.

Тақырыптың практикалық қолданылымы

Жалпы ауызша және жазбаша сөйлеу, тілді дамыту төменгі сыныптан басталады дедік. Сондықтан сөйлеу тілін мэтін арқылы жаттықтырып, жаттығулар жүйесінде дамытуға болады. Тілді үйретіп, дамытуға қатысты А.Байтүрсынүлы төмендегідей тиімді тәсілдер мен қағидаларды үсынған:

1. 
   Оқуіпыға арналған материалдар аса түсінікті
   болуы шарт.
   
2. 
   Мэтін көрнекілік, иллюстративтік материалдар
   қазақ баласының ұғымыныа таныс және жақын
   болуы керек.
   
3. 
   Тілді оқытуда мақал-мәтелдер, нақыл сөздер,
   мысалдар, қызық әңгімелер маңызды орын алуы
   қажет.
   
4. 
   Тілді оқытуда тіл үстартуға көркемсөзге де ден
   қойғаны дұрыс.
   

кэдеге жаратып, жас ұрпаққа тіл нақыштары мен сөйлеу мәнерін үйрете білсек, ойы озық болып, тілі дамиды, сөздік қоры байи түседі.

Қазақ мектептерінің мұғалімдері мен оқушылары ана тілінің қасиеті мен байлығын бірі игертуге, екіншісі білуге үмтылып отырса ғана ана тіліміздің алдындағы перзенттік борыштарымызды өтей аламыз.

Бастауыш сыныптарда тіл дамыту жұмыстары мынандай бағытта жүргізілсе:

І.Мұғалім сабақты түсіндіру барысында баламен қарым-қатынас жасағанда өсерлі сөйлеп_г тыңдаушысын өзіне қаратып баулып алуы яғни тіл мәдениетінің жоғары болуы шарт.

2. 
   Баланың тілін дамыту үшін өзі қажет деген
   әдісті пайдаланса.
   
3. 
   Өтілетін мәтіндер, жаттығу жұмыстар қазақ
   баласының халыңтың ұғымына таныс және
   жеңіл болуы.
   
4. 
   Лексикалық жұмыстарды жиі жүргізу.
   
5. 
   Сөздік жұмысын жүргізу, жаңа сөздерді
   үйрете отырып, оны іс ^күзінде қолдана білу.
   
6. 
   Баланы әдеби тілде ауызша сөйлетуге және
   жазбаша сауатты ж:азуға үйрету.
   

Қазіргі қазақ тіл білімінде мэтін мәселесіне айрықша көңіл бөлінуде. Сондықтан қазіргі мэтін туралы білім негізін беру мектеп бағдарламасында қарала бастады. ^Іғни, мэтіннің құрылымдық, мазмұндық ерекшеліктер туралы мәліметтер беріле бастады. Демек, мэтін туралы мәселе қазіргі тіл

білімінде маңызды мәселе болып табылатындықтан, диплом жұмысы өзекті тақырыпқа арналған.

Жұмыстың мақсаты: «Бастауыш сыныптарда мәтін құрастыруға дағдыландыру».

Осы мақсатқа сэйкес мынандай міндеттер қойылды.

1. 
   Мэтіннің сипаттамасы.
   
2. 
   Мэтін, оның қүрылымын анықтау.
   
3. 
   Бастауыш сыныптарда мөтінмен жұмыс істеу.
   

1. 
   Сөздік қорды бастауыіп сыныптарда дамыту
   ерекшеліктері.
   

Диплом жұмысының зерттелу объектісі

әдебиеттерді талдау барысында мэтіннің анықтамасы туралы бір түрақты пікір қалыптаспағандығы анықталды.

Біздің елімізде XX ғ.-дың 2-ші жартысынан

бастап лингвистердің, әдіскер-ғалымдардың назарын аудара бастады.

Мәселен, А.Байтүрсынүлы, М.Жүмабаев,

А.Айғабылов, Х.Арғынов, Б.Шалабаев, Т.Қордабаев, А.Жаппаров сынды ғалымдар еңбегін ерекше атауға болады. .Яғни, мэтіннің кейбір мәселелері өз шешімін тапқан деп айта аламыз.

Әйтсе де, мэтін синтаксисіндегі оның құрылымдық, мазмұндық ерекшеліктері туралы мэліметтер қазақ тіл білімінде элі де маңызды мәселе болып табылатындыңтан диплом жұмысының зерттелу объектісіне арналған.

Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттердің тізімі тұрады.

ЮРІСПЕ

Қазіргі кезде мектеп оқушыларының ойлау мел сөйлеу әрекетін

дамыту күн тәртібіне өткір қойылуда. Ал сөйлеу ауызша және жазбаша

болатыны белгілі. Сондықтан оқушының жазбаша сөйлеу икемділіктерін

дамытуда қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оңытудың маңызы ерекше.

Сондықтан баланы жазбаша сөйлеуге үйрету мэтін қүрастырудан

басталады. Демек, сөйлеу тілін дамыту үшін баланың мәтін туралы түсінігі

мен оны қүрастыра білу икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады.

Ой белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерін байланыстырып, сөйлем

арқылы жасалатыны белгілі. Сөйлем - синтаксистің қарастыратын нысаны.

Сөйлем жай және күрделі болады. Яғни қүрмалас сөйлемнің анықтамасы:

«Екі я бірнеше жай сөйлемдерден құралып, күрделі ойды білдіреді» деген

пікірімен анықталады. Ал, бірнеше емес, ондаған сөйлемнің мәні де сол

сөзбен түсіндіріліп, оны қайырым (абзац) деп, мәтіннің мәні ашылмай жүр.

Сондықтан қазақ тіл біліміде, ғлыми әдебиеттерде, мектеп оқулықтарында

мэтін туралы түрліше түсіндіру байқалады. Мәселен, мэтін түзеті

қайырымды белгілі бір үзінді, жаңа ойдың басталуы десе, мәтін сол

шығарманың формасы деп те жүр.

Бұл пікірлерге қарағанда мәтін дегеніміз сөйлемдер арқылы жасалған шығарманың толық түрі, немесе мазмұнды өлшемі екендігін байқаймыз. Олай болса, оқушыларды мэтін түзе білуге жаттықтыру үшін мәтін туралы жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек.

Бастауыш мектеп бағдарламасында балалардың жас ерекшелігіне байланысты тапсырмалар жаттығу жұмыстары берілген. Сол сияқты тіл дамыту жұмыстары мэтіндерді оқу, оны мазмұндап айту, сұрақтарға жауап беру және шығарма, мазмұндама жаздыру арқылы жүзеге асырылады. Тіл дамыту жұмыстары мынандай бағытта жүргізілсе: 1. Мұғалім сабақты түсіндіру барысында баламен қарым-қатынас жасағанда эсерлі сөйлеп, тыңдаушысын өзіне қаратып баулап алуы яғни тыңдаушысын тіл мэдениетінің өте жоғары болуы шарт;

2. Баланың тілін дамыту үшін өзі қажет деген әдісті пайдаланса;

3. Өтілетін мэтіндерді, орындалатын жаттығу жұмыстары,

4. Тіл дамытуда мақал-мәтелдер, мысалдар, өлең-жыр, ойнақы

5. 
   Лексикалық жұмыстарды жиі жүргізу;
   
6. 
   Сөздік жұмысын жургізу, жаңа сөздерді үйрете отырып,
   оны іс - жүзінде қолдана білу;
   
7. 
   Фразеологизмдердің жеңіл түрімен сөйлемдер қүрату
   және ауызекі сөзде қолдана білу.
   

Демек: мэтін түзе білу үшін, ең алдымен, мэтіннің мазмұнына сай сөйлемдердің қүралатыны туралы білім қалыптастырылады.

Ал мектеп оқушыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда мәтін құрастыра білу қажетті мәселе. Сондыңтан баланы шығарма жазуға үйретуден бүрын мэтін құрастыра білу икемділігі мен дағдысы қалыптастырылады. Ол үшін.

• 
  ғылыми әдебиеттердің негізінде мэтіннің ерекшелігін
  ашу;
  
• 
  мэтіннің құрылымын анықтау;
  

• 
  мэтіннің түрлері туралы мэлімет беру;
  
• 
  мэтін құрастыру туралы икемділіктері;
  

Лингвистика ғылымында мэтіннің табиғаты жайында бірнеше көзқарастар белгілі. Зерттеулердің бір тобы мэтіннің өзіндік белгілері, категориялары, тұлға, бірліктері бар нысана ретінде қарастырады. Ал_г екінші тобы арнайы мэтін теориясын құрылудың қажеті жоқ деп, мэтіннің қызметін байланысқан сөйлемдерге телиді. Мәселен, А.Айғабылов «Мэтін дегеніміз бір тақырыпқа енетін мағыналық тұтастығы бар бірнеше сөйлемнің жиынтығы. Ол тақырып мазмұнына қарай ү_зақ та, қысқа да болуы мумкін», - деп, мектеп оқушыларына лайықты анықтама келітіреді.

Соңғы кезде көпшілік ғалымдар мойындаған мәселе-мәтін қүрайтын элементтердің бір-бірімен байланыстылығы мен мазмұн бірлігі. Олай болса, мэтіннің табиғи ерекшеліктерін ашу үшін, бұл мәселенің зерттелуін карастырайық.

Мэтін тек соңғы он жылдықтарда ғана қолға алынып, зерттеле бастады. Сондықтан мэтіннің құрылымдық және мазмұндық жағынан зерттейтін тіл білімінің саласы мэтін лингвистикасы зерттеле бастады. Ал, лингвистикалық зерттеулердің аясының кеңеюіне байланысты осы жаңа сала шетелдердегі сияқты біздің елімізде де 60-жылдардың екінші жартысынан бастап лингвистердің назарын аудара бастады.

Мэтін ұғымы соңғы кезде мәтін лингвистиканың зерттеу нысаны бола отырып, сөйлемдердің мағыналық және құрылымдық жағынан байланысқан сөйлемдердің жиыктығы деген мәселемен айтылады. Демек, зерттелушілердің назары мэтіннің бүтіндік, түтастық жағынан, оның сөйлемдер бойынша қүрылысындағы ортақ байланыстылық, заңдылықтары мен стилистикасын анықтауға аударылуда. Мұндай мэтіннің байланыстылық, тұтастық қабілеті осы терминнің

!і

этимологиясынан да аңғарылғандай-ақ: textum - латын тілінде «байланысу, тоқу» дегенді білдіреді.

Тілді үйретіп, дамытуға қатысты Ахмет Байтүрсынүлы төмендегідей тиімді тәсілдер мен қағидаларды үсынған.

1. Оқушыға арналған материалдар аса түсінікті болуы шарт.

2 Мэтін көрнекілік, иллюстративтік материалдар қазақ баласының ұ_ғымына таныс және жақын болуы шарт.

3. 
   Тілді оңытуда маңал-мәтелдер, нақыл сөздер,
   мысалдар, өлең-жырлар, қызық әңгімелер
   маңызды орын алуы қажет.
   
4. 
   Тілді оқытуда тіл үстартуға көркемсөзге де ден
   қойғаны дұрыс.
   

Жас ұрпақты өзінің ана тілінде еркін, мүдірмей сөйлетіп үйрету үшін оқыту әдістемесін жетілдіре түсу - бүгінгі күннің аса маңызды мәселесі. Бүгінгі күннің тілек-талабы түрғысынан білім мазмұнын жаңарту, өмір талабына орай дамыта оқыту, оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдерін қолданып, заман ағымына жауап беру мұғалімдерге жауапты істер жүктейді.

Демек_г мәтін дегеніміз - өзін қүрайтын сөйлемдер мен қайрымдардың жай қосындысы емес. Оның өзіндік белгілері, жүйесі, сипаты, формасы, мазмұны өлшемдері мен қүрылысы бар өте күрделі тілдік категория. Яғни мэтіннің қалыптасқан өзіндік

12

құрылымдық жүйесі бар. Яғни мәтін болу үшін оны қүрайтын элементтердің олардың бір-бірімен

байланыстылығын, яғни түтас мазмұнын, жасалу қүрылымын ажыратуымыз керек.

Көптеген ғалымдар мэтін композициясын (қүрылысын) үш бөлікке бөледі. Олар: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды деп Х.Арғынов мәтіннің кіріспе бөлімінде сөз етілейін деп отырған оқиғаның қашан болғаны, мүны тудыратын себептер айтылады. Негізгі бөлімінде сөз етіп отырған мәселе жөнінде тусінігін, фактілерді, іс-әрекеттерді баяндайды, ал қорытынды бөлімінде сөз етіп отырған тақырыптан алған әсерін, тілек-мақсатын өз пікірін білдіруі тиіс деп жуйелейді. (ХүАрғынов «Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері» A.1987 ж. 205 бет).

Мәтіннің негізгі белгілерін анықтауға

ғалымдардың пікірлері турліше, Егер ауызша және жазбаша сөйлеу формаларын мэтін деп қараса, көпшілігі тек жазбаша сөйлеуді мэтінге жатқызады. Алайда мэтіннің мүшеленуі, бөлшектенуі, мағыналық түтастық және қүрылымыдық байланыс сияқты белгілерді барлың зерттеулер мақұлдайды.

Б.Шалабаев - мәтіннің маңызды белгілеріне оның тақырыптық болуы және аяңталуын жатқызады. (510 бет).

Т.Ладыженская - оның тақырыбының болуы

белгілі бір ойды хабарлауы тиянақты аяқталуы

тақырыптың бірлікте тұруы, мэтін компаненттерінің

жалпы бір ортақ пікірге бағынуы, логикалың жүйеде
кұрылуы, мэтін бөліктерінің, сөйлемнің

Байланыстылығы, оның стильдік бірлікте болуы деген жаттықтыруды енгізу қажет. Бұл орайда мәтін арқылы жаттықтыру - тартымды тәрбие. Себебі, қазақ тілін орыс тілді оқушыларға оқытып, үйретуде мэтіннің алатын орны, атқаратын

қызметі үшан-теңіз, жалпы ауызша сөйлеу, тілді дамыту төменгі сыныптан басталады дедік. Ал басқыш жоғарылаған сайын бұл мәселелер күрделене түсуге тиісті. Сондықтан сөйлеу тілін мэтін арқылы жаттықтырып, жаттығулар жүйесінде дамытып, тілдің негізін қалыптастыру үшін мына төмендегі жағдайларды қарастырдық:

1. 
   Мэтіннің негізгі мәнін_г мазмұнын түсіну
   
2. 
   Мэтінге тақырып беру
   
3. 
   Мэтінді баяндай білу
   
4. 
   Жоспар бойынша мэтін мазмұнын әңгімелеу.
   Уақыт та материяның өмір суру формасы
   

Мэтінде бейнеленетін уақыт 3 түрлі: өткен шақтық, осы шақтық, келер шақтың болып келеді. Бұлардың әрқайсысының да жеке-жеке түрғыда көркем шығарманы баяндау жоспардың негізін қарауы мүмкін. Мәселеде сөз болатын оқиға, іс-әрекет баяндау кезеңіне сай келу не оның алдында өтуі де, немесе кейін өтуі де мүмкін.

Немесе нақтылы шығарманы бейнелейтін уақыт

түрлерінің бірігіп жымдасуының көптеген

варианттарын кездестіреміз.

14

Мэтіннің қүрылымдық тұлға бірліктеріне сөйлем_г күрделі синтаксистік тұтастық, қайырым жатады. Олардың арасындагы байланыстар логикалық, грамматикалық жөне себеп-салдарлық жүйе арқылы іске асады. Онсыз түтастық белгісі қамтамасыз етілмейді. Мыс: "Қырағы бала".

Кешкі уақыт. Күн батып бара жатңан кез. Аспан бұлтсыз, ашық. Таң алдында жауған қар, үрлетіп боратпаған соң, елі сол үлпа күйінде көбіктеніп жатыр. Оың беті сэуле түскен шыныдай жылтылдап көз ұялтады. Алыстан қар жамылған тау да мұнартып, бұлдырап көрінеді.

Ертеңгі сабағына әбден дайындалғаннан кейін, осындай өдемі, ашық кеште сырғанақ тебуді өте үнататын Самат бір кісілік шанасын сүйретіп, үй сыртындағы үйілген биік қарға сырғанақ тебу үшін эдемілеп шықңан еді.

Шана үстінде отырып, танымаған аңға күдіктене қарай қалған Самат одан көзін тайдырар емес. Жан-жағына жалтақтай, аяғын еппен басып, қардан басы ғана көрінетін сояу шөптердің арасынан кетіп бара жатқан аңнан көз жазып қалам ба дегендей, шұқшия түседі.

Бұл мәтінде тақырыбына орай баланың қырағылығы туралы ақпарат беру үшін мәтін қайырымдарға (абзац) бөлінген. Ол кайырымдағы сөйлемдер баланың бір қасиетін анықтау үшін бір бІрімен байланысқан.

Мәселен, бірінші қайырымда кіріспе, яғни оқиғаның уақыты мен орны сипатталған. 2-і қайырымда баланың тынығу, ойнау өрекетін жүргізетін орны мен уақыты хабарланады. 3-і қайырымда аңғарғыштық, байқампаздық қасиетін хабарлайды.

Нэтижеде баланың бір кеште болған әрекеті арқылы оған қорытынды баға беріледі. Демек, көлемді мэтіндер ең алдымен шағын мэтін, көлемдік мэтін, (микромэтін, макромэтін) болып бөлінеді. Ал көлемді

мэтін тармаққа, тақырыпқа, ал олар қайырымға жіктеледі. Сонымен мэтін дегеніміз - сөйлеудің нәтижесі, яғни қарым-қатынастың мақсаты, түрі, стиліне қарай түрленеді.

Мэтін бірнеше сөйлемдерден тұрады. Егер 1 сөйлем құрмалас сөйлем болып, өте жайлыңқы болса да, оны біз мэтін деп айта алмаймыз. Мұнда тиянақты ой болғанымен ол мэтін бола алмайды, бар болғаны -сөйлем. Ал бұл сөйлем синтаксистің қүрмалас сөйлем заңдылықтағы бойынша үйлескен, яғни мәтіннің заңдылығынан өзге. Бұл құрмалас сөйлемді жеке, тиянақты сөйлемге бөлшектеуге болмайды.

Мәтіндегі сөйлемдер де байланыс заңдылығын сақтап бір-
бірімен ажыратылып бөлшекетуге келмейді. Осыған орай, мөтін
кемінде екі, немесе бірнеше сөйлемдерден тұрады деуге болады.
Сондай-ақ көлемді мэтін бірнеше сөйлемнен түратын қайырым
өзімнің бастауы - тақырыптық сөйлем және

қайырымдық фраза болып табылады. Сонымен бірге

байланысқан сөйлемнің сөйлемде аяқталған интонация мен үзақ үзіліс (пауза) арқылы беріледі. Кез-келген мэтін әдетте бірнеше сөйлемдерден түратын жеке-жеке маңызды бөліктерге бөлген. Осындай әр бөліктер жаңа жолдан басталады, яғни жолдың басқа жағында оңға қарай бос орын қалдырылады. Бұл қайырым деп аталады.

Қайырым - мэтінде компазициялық және қарым-қатынасты түсіну үшін мэтінді бірлік ретінде түсінуден бастаймыз. Яғни, бір шығармада белгілі бір хабалаудың, ой-пікірді жеткізудің мазмұнды формасы бар бөлшегі болып табылады.

16

Пікір айту негізінен үш басқыштан тұрады:

1. нақтылау

2 дәлелдеу

3. қорытынды жасау

Нақтылау дэлеледеудің алдындағы кіріспесі іспеттес.

Сондықтан нақтылау хабарлау немесе сипаттау түрінде айтылады. Ал дэлелдеу - пікірдің ең негізгі түйіні. Дәлелдеу үшін материал жеткілікті болып, барынша жүйелі, дұрыс баяңдалуы тиіс. Қорытынды бөлімде ең негізгі пікірді жинақтап бере білу кере. Кейде дэлелдеу өте анық, түсінікті болатын жағдайда қорытындының қажеті болмауы да мүмкін. Пікірлеу мэтіні деп-бір нәрсені дэлелдеу, бекіту мақсатында мысалдар, салыстырулар, ойлар келтіру арқылығана ой қорытындысын жасауға арналған түрі. Шкір айту мэтіннің қиын формасы, совдықтан пікір шығармалар бастауыш сынып бағдарламаларында қаралған. Қарапайым пікірлеу мәтіннің жүйесі мынандай, тезис, тезистің дамуы, қорытынды жасау. Міне осындай жүйеде жоғарғы сыныптарда әдебиеттік шығармалар, ғылыми мақалалар жазылады.

Ең алғаш болжам айтылады, проблеманың зерттелу барысы баяндалады, соңынан болжам тэжірибиесі де дәлелденеді ме, жоқ па сол туралы ой қорытындысы жасалады.

Мэтіннің түрлері

1. Хабар - негізінен_г бастан кешкен (көрген, естіген) оқиғаларды еске түсіріп айтып шығу. Мұндағы баяндау, негізінен оқиғаның өту тәртібі мен уақытын, оның көрсету жолымен іске асады. Мэтін қүрылысы:

а) оқиғаның басталуы
э) дамуы

б) аяқталуы болып 3-ке бөлінеді.

Мэтіннің хаарлау түрі белгілі бір уақытта болған себеп-салдарлық байланысқа түскен оқиғалар жөнінде баяндалады.

Бұл да көркем-әдеби жанрына жататын әңгіме сияқты сюжеттер жиынан тұрады. Хабарлау мэтінінде персонаждардың (кейіпкерлердің) іс-әрекеттері, олардың арасындағы диалогтар келтіріледі.) Тағы бір негізгі ерекшелігі: - Мүнда ең басты оқиғалар мен фактілерге көңіл бөлінеді. Сондықтан бұл мәтінде зат есімдер мен етістіктер көп кездеседі. Хабарлау мәтінде сипаттау мен пікір айту элементтері кезедеседі. Мыс: кейіпкерлердің кейпі, түр-тулғасы, табиғат суреттері сипаттауға жатса, себептік негіздер ой корытынды пікірлеуге жатады.

2. Сипаттау - затты, құбылыстарды, адамдарды

қүбылыстың, орынның ең негізгі белгілерін, өзіндік ерекшеліктерін саралайды. Сипаттау мақсатымен жазылған мэтіндерге көбінесе:

1. Алғаш алынған эсері.

2. Сол зат не орынға, қүбылысқа бағасы, пікірі байқалады.

Мэтін туралы білім беру мына жүйеде болуы

жасалатындығы, қайырым, қайырымнан мэтін

құралатындығы. Сондықтан мәтін туралы білім ең
алдымен қайырымның тузілуі ерекшелігіне

18

байланысты қүрастырылуына, одан қайырым жасалатынына назар аударылуда. Әсіресе адамдар бір-бірімен қарым қатынас жасағанда жеке-жеке сөйлемдермен ғана емес, түтас бір пікірді білдіретін, бірнеше ой-пікірді білдіретін сөйлемді өзара байланыстыра келіп, жүйелі мэтінмен де жүргізіледі. Мысалы:

Мэтін әр жақты лингвистиканың объектісі болумен қатар, қазіргі кезде оның анықтамасы әдебиеттерде әр түрлі түсіндіріліп жүр.

Мэтін туралы оқушыларға түсінік беру ойдың сөйлемге қарағанда күрделі бөлшегІн игеруге, ал мэтіннің ой-пікірді жеткізудегі стилі мен жанрына сай келуі деген ұғымдардан басталады. Мәтін дегеніміз не? Ол синтаксистің қарастыратын мәселесі не? Деген сұрақтар мектеп оқушылары үшін өте қиын да күрделі мәселе. Сондықтан стилистиканы оқытуда, тіл дамытуда осы мәселелердің басын ашып алуға тиістіміз.

Ой белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерінен жасалады. Оны

сөйлем дейміз. Сөйлем синтаксистің қарастыратын объектісі. Сөйлем

жай және күрделі болады. Яғни қүрмалас сөйлемнің анықтамасы «екі, я

одан да көп сөйлемнен қүралын күрделі ойды білдіреді» деп

көрсетеді. Ал бірнеше емес ондаған сөйлемнің беретін мәнін не демекпіз?

Лингвистикалық зерттеулерде осы мәселе, әсіресе, қайырым мэтін

деген терминдерге линғвистикалық аньщтамалар берілмей жүр. Тек

оны көркем шығармаларға байланысты түрліше түсіндіру

байқалады. Атап айтқанда, қайырымды белгілі бір үзінді, жаңа ойдың

басталуы десе, мәтінді сол шығарманың, іс-қағаздың толық жазбаша

формасы деп үғынылады. Яғни, мэтін дегеніміз - шығарманың немесе іс-

кағаздың мазмұнды бөлшегі екендігі байқалады.

Көркем мэтіннің барлық элементтері өзара тығыз байланыста мағыналық бірлікте келеді. Көркем мэтін

19

-бір бүтін қүрылым. Оның архитектоникасын

лингвистикалық әдістерді пайдаланамыз. Мэтіннің

барлық деңгейін қамту ушін осы әдістерді өзі
азшылық етуі мүмкін. Мэтіннің табиғатын тану үшін
оны бөлшектеп шағын лингвистикалық бірліктер

деңгейінде қарастыру өдісі тиімді. Мәтін

лингвистикасында бү_л мэтіннің интерпритациялануы деп аталады. Кез келген мәтін қүрылымына сай, мағыналық және сюжеттік мақсаттарға орай үлкенді-кішілі бөлшектер жиынтығынан қүралады. Бұл қүбылысты мэтін лингвистикасы мэтін сегмантациясы деп түсіндіріледі.

Мэтін бөлшектерінің мэтін түзіміндегі рөлі бірдей дәрежеде болмайды. Осының нэтижесінде осы екі терминнің қиылысынан тағы бір түсінік туындайды. Оны И.В.Арнольд "мэтін иерархиясы" деп атайды. (Лингвистика текста:Материалы нау. конф.час I. M.1974. 29 стр).

Мэтін ерекшеліктеріне төмендегідей ерекшеліктер төн болып келеді:

1. 
   мәтіннің бірбүтіндігі;
   
2. 
   мәтіннің байланыстылығы;
   
3. 
   мэтіннің бөлектігі;
   
4. 
   мәтіннің метарефереңтілігі.
   

Әріптен буынға, буыннан сөз үйреніп, тіл дамытуды осы мэтінмен таныс болу, оны қүрастыруға дағдыландыру 1-сынып оқушыларының біраз еңбектеніп, ойыннан оқуға ауысуын талап ететіні анық. Ойын баласының қосымша сабақты меңгеруі, ойын мен сабақты бөліп карастыруға болмайды дегенді білдіреді. Олай дейтініміз, сабаққа бала ынтасын аудару, қызықтыру, эсерлі етіп өту, бәрі де осы сабақ барысында ойын арқылы өтуі керек. Сонда ғана бала жүрегінен орын алып, сауатты етіп шығаруға мүмкіндік аламыз.

"Бала жүрегі жазылмаған тақтамен тең" - деген педагогтардың сөзі сірә дұрыс та орынды шығар. Қысқаша оқулықтағы мэтін мен баланы таныстырып, көбінесе бірінші сынып оқушыларын суреттер арқылы көз жеткіздіріп, сөздік қорын молайтуға болады және де сұрақ-жауап әдісі арқылы баланың еркін түрде ойын біліп, дағдыландыру мэтін қүрастыруға үйретудің бірден-бір жолы деп қарастыруға болады.

2 - сынып ана тілі. С. Рахметова, Жаманқұл, Қабатаева. 52-бет Жақсылық пен Жамандық.

Мэтін IV бөлімге берілген. Төртінші бөлімінде соңғы ой толықтырылмаған. Міне, бала тілін, сөздік қорын, ойын толықтыру максатында "Ой қозғау" әдісі арқылы ертегінің соңы немен аяқталатынын оқушылардың ойымен бөлісу арқылы мақсатына жеткіземіз. Жақсылык пен Жамандықты "Э. Венн диаграммасы" арқылы айырмашылықтарын тауып Жамандықтың өз ісінен қандай қиыншылықтар көретінін оқушылардың пайымдауымен жүзеге асыруға да болады.

Сынып үшін беріліп, ой жинақтап, ортаға ойларын салу біздіңше әрі пәнаралық байланысу, әрі әрбір педагогтың тәрбиеге үйретіп, ұйымдастыруына достық қарым-қатынастығына жол салады. Оқиғаның не

21

жайында өрбитінін баяндап, негізгі бөлімінде оқиға барысы жайында жазылған бұл ертегі қорытынды бөлімінде оқушылардың ойларымен бөлісу арқылы әрбір оқушының өз бетінше мәтін қүрастыруына өз ықпалын тигізері анық.

Сөздік қоры молайып, мэтінмен таныс болған оқушылар енді өмірмен байланысып, еркін тақырып аясында және де әрбір мэтінде тусінік айтып ой жинақтауы бірінші, екінші және үшінші сыныптарға карағанда күрделі болары анық. Оларға әдеби кітап, қосымша материалдармен таныстыру, қысқаша баяндау, мәтін құрастыруға дағдыландыру жұмысына өз жақсы әсерін береді деп ойлаймын. Аңыз бен ертегіні ажыратып, өз бетімен жү_мыс жасаулары қамтамасыз етіледі.

Осы ерекшеліктердің барлығы мэтіннің семантикалық сипаты ұғымымен тығыз байланысты болып келеді. Қазіргі элемдік лингвистикада мәтін қүрылымдық - мағыналың жағынан бетбүрыс болып келуі, қамтамасыз ететін қүралдар бар. Солардың қатарында қайталамалар аталады. Қайталамалардың мэтін түзу және мэтін дамыту кызметі туралы айтқан кезде, ең алдымен, мәтіннің семантикалық тұтастығын ұйымдастыру қызметі ерекше аталады. Жоғарғыдағы белгілерді жеке-жеке талдайық:

1. Мәтіннің біртұтастығы. Мэтіннің семантикалың жағынан

2. Мәтіннің байланыстылығы. Мәтін бірнеше микромәтіндермен

арасында тығыз байланыс болады. Ол байланыс түрлі тілдік қүралдар

арқылы жүзеге асырылады. Сол байланыстың үлкен бір бөлігін семантикалың байланыс қүрайды. Микромөтіндердің мазмұндас келуі олардың араға бірнеше микромәтіндер, тіпті кейде бірнеше микромәтіндер тастап мағьша

Сабақтастығын жалғастыруы мэтін байланыс-тылығының белгісі болып саналады.

3. Мәтіннің бөлектігі, Мэтін - ең алдымен бір-біріне үқсамайтын

микромэтіндердің жиынтығы. Әрбір макромэтін мен микромәтінді

бөлек-бөлек қүрылымға жатқызуға болады. Себебі, бұл бірліктердің

әрқайсысының басы (зачин) мен аяғы (концовка) онда баяндалатын

сюжет жемісі, мәтіңдерден басты айырмашычығъшың бірі - оның осы

семантикалық дербестігі қүрайды. Бір микромэтін - бір мағына, ал бір микромәтін - бір сюжет. Сюжет жемісі микромэтіндердегі сюжеттердің жиынтығьшан қүралса, сонғысын микромэтіндердегі мағыналар құрайды. Алайда олар мэтін қүрылымында дербестікке ие болады.

4. Мэтіннің метареференттілігі. Мэтіннің

метареференттілігі деп көркем шығармадағы автор мен оқырманның
арақатысы_г оқиғаның болған жері мен уақыты, ол ұғымдардың авторлық
позициясы, автордың сюжет жемісіне көзқарасы саналады. Бұл

категориялардың мэтін де айқындалуы да мэтіннің семантикалық қүрылыммен тығыз байланысты.

Қайталамалар экспрессивті синтаксистің көркемдегіш қүралына жатады. Олардың қатарына қайталамалардан басқа парцелляциялық қүрылымдар, сегменттенген түзілістер, сұрақ-жауап түріндегі кұрылымдар және инверсиялы қолданыстар кіреді.

Экспрессивті синтаксистің осы қүраладарының кеңінен колданылып, түрлі стильдік және қүрылымдық-стильдік қызмет атқаратын ортасы мэтін.

Қайталану кезінде сөздің мағынасы өзгермейді, тек оның экпрессиясы күшейді. Мэтін семантикалың жағынан екі бағытта қүрылады: тізбекті (цепное) қүрылым және қапталдас (параллельное) ңүрылым.

Бастауыш сыныпта ана тілін оңытудың негізгі мақсаттарының бірі-оқушылардың сөздік ңорын, ауызша жөне жазбаша сөйлеу тілін_г сөйлеу мөдениетінің қалыптастыру болып табылады.

Сондықтан да қазіргі кезде бастауыш мектеп мұғалімдері оқушылардың сөздік қорын молайтып_г сол үйренген сөздерін қолдана отырып, айтайын деген ойын аның жеткізіп сөйлеуіне зор көңіл бөлуде. Осыған орай_г өз сабаңтарымызда оқушының дұрыс сөйлеу мөдениетін жоғары деңгейге көтеру_г яғни сөйлеу тілін дамытуға ерекше назар аударып отырамыз.

Сабақ барысында бастауыш сынып оқушыларының сөйлеген сөздерінде жиі кезедесетін кемшіліктерге көңіл бөлсек_г баланың сабак үстінде айтайын деген ойын анық жеткізе алмауы, яғни мэтінге байланысты мазмұнын айтуда бір деректі айтып бітпей жатып басқасына ауысып кетуі немесе керексіз сөзді орынсыз қолдануы (мысалы: жаңағы, сосын, яғни, сөйтіп, т.б.) сияқты ауызша сөйлеу тіліндегі қатерлерді көптеп кездестіреміз.

Байқалған кемшіліктерді ескере отырып оқушының ойлауы мен сөйлеу дағдыларын жетілдіру жолдарындағы ізденістерімізді оның тірі тіл неғүрлым түсінікті, жинақты, нақты болғанын талап етіп, өз ойын дэл айтуын қадағалап отырамыз.

Баланың оқуға деген ынта —ықыласын, қызығу-шылығын жойып