Диплом жұмысы Тақырыбы: «Бастауыш мектеп оқушыларын мәтін құрастыруға дағдыландыру»

Біріншіден, оның бала үғьшына сэйкес, түсінікті болуын ескереміз. Себебі «баланың түсінбей қалған сөзі топтастықтың бастамасы» деген нақыл сөз бар. Мысалы: калькуляторда бір сан қате болса, сол санмен орындалған есептеу нэтижесі де қате болып шығады.

Міне, тап осы сияқты оқушының түсінбеген сөзге қате мағына немесе балама тауып, нәтижесінде сөйлемді қате тусінуі жиі кездеседі. (Мысалы: Ағашты аралау - сөздің кесу деген мағынасын, көшені аралау - жүру деген мағынамен шатастырады).

Екіншіден, берілетін тапсырманың тәрбиелік мәніне көбірек көңіл бөлеміз.

Үшіншіден, қандай да болсын берілген тапсырма бала бір қызығушылығын оятатындай деңгейде бөлу керектігін түсінеміз. Егер бала бір нәрсеге қызықса, онда оның табиғатына тән білсем, білгенімді айтсам деген сөйлеуге деген талпынысты күшейте түседі де, сөйлеуге деген қажеттілік туады.

Логикалық мағынасын бүзбай мәтін қүрастыруды үйрету жолын қарастырамыз. Себебі, мэтінмен жұмыс бір жағынан, сөздің грамматикалық және лексикалық жақтарын талдауға мүмкіндік берсе, екінші жағынан

баланың сөйлеу дағдысын қалыптастырудың негізі болып саналады.

Тіл дамыту сабақтарында (3-сынып) мәтінмен жұмыс кезінде мынадай тапсырмаларды пайдаланамыз.

1 -тапсырма.

Қате қурылған мәтінді сөйлемдерді орын-орнына қойып, логикалық жүйелікті сақтап қайта қүрастыру.

Мысалы: Тышқан не айтарын білмейді де, жылды кім көрсе сол жыл басы болсын деп бір қулық ойлап табады. Ерте заманда хайуандар жыл басы болуға таласыпты. Өзі түйенің үстін шығып, өркешіне мініп отырып

26

алыпты. Олардың әрқайсысы адамға тигізетін пайдасын айтып, өздерін жыл басы болуға лайықпын деп дәлелдейді. Сонан соң тышқан жылды бәрінен бүрын көріп, хабар беріп, жыл басы болыпты.

Бұл жерде балаларға әдейі жеті таныс ертегі беріліп отыр.

Мұның себебі, оларға ертегінің қалай басталып, қандай оқиға болатынын, соңы немен аяқталатынын білетіндіктен, сөйлемдерді орын-орнына қойып, жүйелі түрде айтып беру жеңіл.

2-тапсырма.

Аяқталмаған мэтінді, логикалық ойды бүзбайды жалғастырып айту. Мысалы: қоңырау соғылып, балалар үзіліске шықты. Келесі сабақ математика болатын. Мұғалім үйге қиын тапсырма берген еді. Мұраттан басқа ешкім қалған жоқ. Ол Айдостың отырған партасына барып, сөмкесін ақтара бастады...

Оқиғаны әр бала бірін-бірі қайталамауға тырысып, өз ойымен аяқтаған дұрыс.

3-тапсырма.

Өз ойынан ертегі ңурастырып айту. Ертегіні қалай бастап, немен аяңтар едің?

- □□□□..?

Ол биік ағашты таңдайды да, балтасын сермейді. Ағаш қүысынан бір алтын қүс шыға келеді. Қүс адамша тіл қатады:

- ппппп.?

Ертегі қүрастырып айту алғашқыда қиындық

келтіретіндей болса, тірек сөздер беруге болады.

(шал мен кемпір, үш тілек, бэз-баяғы қалпына

түсіру).

Негізгі бөлімі жоқ ертегі мөтінін мазмұнына сөйкестендіріп оқиға

Бір шалдың ағайынды үш баласы болыпты. Олар ылғи да болмашы нәрсеге керісіп, төбелесіп қала береді екен. Бірде үшеуі ауыл шетіндегі орманға жиде теруге барады. Қайтар кезде басқа жолға түсіп кетеді де, ауылдарынан адасып қалады.

• 
  □□□□□.?
  
• 
  □□□□□.?
  

5-тапсырма.

Мазмунын айту. Мөтіннің негізгі идеясын табу. (екі түрлі вариат беріледі қайсысы тақырып, қайсысы негізгі ойды білдіреді?)

1. Кішкентай қүмырсқалар.

2 Қүмырсқа илеуін бүзба.

Мысалы: Қүмырсқа - үйымдаса, жабыла жұмыс істейтін жэндік, Қүмырсқалар кішкентай болғанымен өте үйымшыл болып келеді. Орманда жүріп адасып кетсеңіз, қүмырсқаның илеуіне қарап, бағыт-бағдарды анықтап алуға болатын көрінеді. Өйткені құмырсқалар өз илеуін тек солтүстікке қаратып салады екен. Олар өлген шыбын-шіркейді, басқа да зияндарды жеп, қоршаған ортаны тазартып, табиғатңа көп пайда келтіреді. Сондықтан олардың илеуін бүзбаған, баспаған дұрыс. Қайта оларды қорғау сауап болады⁵.

7-тапсырма.

Бірілген мәтіннің түрін анықтап, оны толықтыру.

Мысалы: Хабарландыру.

Менің өте әдемі, ақылды итім жоғалды. Тапқан адам болса, мына телефонға хабарласыңыз. 91-12-17.

(Қалай ойлайсыңдар, иесі жоғалған итті осы хабарландыру

28

арқылы таба ала ма? Бү_л хабарландыруда тағы нені айту керек еді?

Тұқымы, иттің түр-түсі, т.с.с. сипаттау керек)⁶.

3-сыныпта назаң тілінен өткізген мұғалімнің «Мэтін» тақырыбындағы сабағын үсынамыз.

Тақырыбы: Мэтін.

Мақсаты:

1. 
   Оқушылардың көргені бойынша әңгімелесу,
   дұрыс сөз тауып_г орынды қолдану.
   
2. 
   Тапқырлыққа баулу, көргенін түйіндеп айту.
   
3. 
   Еңбексүйгіштікке тәрбиелеу, ата-анаға деген
   сүйіспеншінлігін арттыру.
   

Сынып оқушылары күшімен дайындалған. Анық мәнерлеп айтуына назар аударттым. Көріністі көргеннен кейін:

1. 
   Балалар, бұл кімнің шығармасы?
   
2. 
   Қандай шығарма түріне жатады?
   
3. 
   Құмырсқа қандай?
   

II Тақтаға. «Еңбекқор қүмырсқа» жаз бойы өзіне азық жинады. Жұмсақ, жылы үй түрғызды. Еңбек етуді күмырсқадан үйрену керек сөйлемдерін жазғызамыз.

Еңбекқор сөзіне сұрақ қойып қай сөз табына жататынын

аиырып, ажыратамыз.

Мэтіннің 2 түрі болатынын

1. 
   Сипаттау, теңеу.
   
2. 
   Әңгімелеу⁷.
   

Сөздік жұмыс оқушының тілін байыту жолдарының бірі екені белгілі. Сөздік жұмысы оқушының жаңа сөздер үйренуден бүрын білетін немесе түсінбейтін сөздердің мағынасын анықтауда маңызы зор. Сондай-ақ сөздік жұмысы сөйлем құрауға материал береді, сөздерді байланыстырып сөйлеуге, әңгіме айтуға, шығарма жазуға көмектеседі.

Сондықтан да кез-келген сабақта сөзбен жүргізілетін жұмысты әрқалай түрлендіруге болады. Сөзге қатысты түрлі ойындар, сөзжұмбақтар,

басқатырмалар беріледі. Бұл жұмыстар баланы, бір жағынан, ойлануға жетелесе, екінші жағынан, қызығушылығын оятып, шығармашылық белсенділікке ынталандырады. Осыған орай, сөзбен жүргізілетін бірнеше тапсырмалар үсынып отырмыз.

І.Оңнан солға қарай оқылса да, солдан оңға қарай оқылса да өзгермейтін, 5 әріптен түратын 7 сөз ойлап жазу.

	■■■-.
	K i
	K !	».«'(■*:
	■v J---* :	ШІі
H	и j	на>кш

2. Мьша сөздердің ішінен солдан оңға қарай оқығанда жаңа

30

сөз шығатын сөздерді теріп жазу, Сөз мағынасын ашу.

нағашы іщшық қысым ұршық

3. Екі сөзді сызықпен қосып, бір сөз шығару.

6. «Сөзден сөз» шғару.

кемпір цосац кем nip (түту)

дөң -қырат оц — көрік




ел - халыц

еле -үнды елеу дөцгеле — айналу лек - (лек-легімен)

цос сац

ац

ем (емдеу)

^:: ■ л.

Буын орнын өзгертсек Жүз жылға уақыт не десек Жаңылмайсың жауаптан (ғасыр)

2. Ақ бояуға қанықпын Бағалымсын мамыкдын

(мақта)

(тамақ)

(бата)

4. Баланың бәрі қызығар Ортасында мұзы бар Балдай тэтті тағаммын (балмұздақ) Ортаңғы буын алынса Таяныш боп к^ллармын (балдақ)