Меншік құқығына және өзге де заттық

Меншік құқығын алуда бастапқы және туынды негіздерін шектеу өлшеміне бір жағдайда еркіндік өлшемі, ал келесі бір жағдайда құқық қабылдаушылық сай келеді, оның соңғысына ерекше баға беріледі.

Бастапқысына жататын талап деп мынаны айтамыз: зат бұрын болмады және меншік құқығы оған бірінші рет тағылды немесе зат бұрын болса, меншік құқығы оған бұрынғы меншік иесінің құқығынан тәуелсіз жүзеге асады. Сондықтан да Азаматтық кодекстің бастапқы негіздеріне мыналар қатысты: жағңадан жасалып жатқан қозғалмайтын мүлікке меншік құқығының пайда болуы (236-бап, 1- тармақ); өңдеу (236-бап); иелену мерзімі (240-бап); олжа (245-бап); қараусыз жануарлар (246-бап); меншік иесінен алынған мүлікті иелену (248-бап); көмбе (247-бап).

Туынды негіздер меншік иесі құқығын алуда бұрынғы меншік иесінің құқығына тәуелді болуымен сипатталады. Жаңа меншік иесі пайда болуына байланысты одан бұрынғысының құқығы бір мезгілде тоқтатылады. Алдымен меншік құқығына ие болу негіздерінің жалпы сипаттамасына тоқталайық.

Меншік құқығының туынды негіздерінің пайда болуы шартқа (сатып алу-сату, заем, несие т.б.), сондай-ақ мұрагерлікке (заң мен өсиет бойынша) байланысты, ол заңды тұлғаларды қайта құрған кездегі құқықты мирасқорлық тәртібімен жүзеге асады. Туынды негіздерге сонымен қатар мүлікті тәркілеу (АК-тің 249-бабы 4-тармақшасы), жекешелендіру (АК-тің 240-бабы 3-тармағы), реквизациялау (АК-тің 249-бабы 3-тармағы), жер учаскесін алып қоюға байланысты қозғалмайтын иеліктен айыру (АК-тің 249-бабы 5-тармақшасы), күтімсіз ұсталған мәдени немесе тарихи қазыналар сатып алынған реттер (АК-тің 249-бабы 6-тармақшасы) және заңда көзделеген басқа жағдайлар да оған жатады.

Жаңа меншік иесіне тек заттық ғана меншік құқығы емес, осы затқа байланысты құқықтар мен міндеттердің барлығы ауысады. Мәселен, үй сатып алған адамға сол үймен байланысты жасалған жалдау немесе кепіл шарттары көшеді. Тағы бір мысал: мұраны қабылдап алған мұрагер мұра қалдырушының борыштарына өзіне ауысқан мұралық мүліктің нақты құны шектерінде жауап береді. Сондықтан да меншік құқығына ие болудың туынды негізіне әрқашанда мирасқорлық қасиет тән меншік құқығына ие болуға байланысты жаңа меншік иесі бұрынғы меншік иесі еншілеген барлық өкілеттілікті түгелдей өзіне алады деуге болмайды. Мәселен, бұл жаңа меншік иесіне қандай мүліктің ауысуына және оның иесі кім екеніне (мемлекет, заңды тұлға немесе жеке тұлға), жаңа иеленушінің меншік құқығы қандай болатындығына (мемлекеттік немесе жеке меншік) байланысты.

Енді меншік құқығының бастапқы негіздеріне тоқталайық. Азаматтық кодекстің 235-бабының 1-тармағы меншік құқығын алудың бастапқы негіздерінің біріне дайындалған немесе жасалған затқа құқықты жатқызады. Меншік құқығы бұрын болмаған затқа да пайда болады. Егер заңда өзгеше көзделмесе, затты дайындап не оны жасаған адам соның меншік иесі атанады. Жаңадан дайындалып дасалған заттар қозғалатын не қозғалмайтын болуы мүмкін. Азаматтық кодекстің 236-бабына сәйкес салынып жатқан үйлерге, құрылыстарға, өзге де мүлік кешендеріне, сондай-ақ өзге де жаңадан жасалып жатқан қозғалмайтын мүлікке меншік құқығы осы мүлікті жасау аяқталған кезден бастап пайда болады. Егер заң құжаттарында немесе шартта құрылысы аяқталған объектілерді қабылдап алу көзделген болса, онда тиісті мүлікті жасау осылайша қабылдап алынған кезден бастап аяқталған болып есептеледі. Қозғалмайтын мүлік мемлекеттік тіркелуге тиіс реттерде, оған меншік құқығы осылайша тіркелген кезден бастап пайда болады.

Қозғалмайтын мүлікті жасау аяқталғанға дейін, ал тиісті жағдайларда — оны мемлекеттік тіркеуден өткізгенге дейін мүлікке қозғалмайтын мүлік жасалатын материалдар мен басқа мүлікке қозғалмайтын мүлік жасалатын материалдар мен басқа мүлікке меншік құқығы туралы ережелер қолданылады.

Заң бастапқы негіздерге мүлікті пайдалану нәтижесінде алынған жемістерді, өнімді, табысты жатқызады (АК-тің 235-бабы 1-тармағы). Заң күйіндегі жеміс дегеніміз - өздігінен өсіп өнген органикалық дүние, ол затқа айналып, өзінен табыс түсіреді. Жемістер табиғи болуы мүмкін (ол табиғат не адам күшімен өндіріледі), сондай-ақ оны таза табиғи өнеркәсіп өнімі деп бөледі (бұйым, өнім және т.б.) немесе табыстар көзі болып табылады (мысалы, жалға ақы төлеу немесе пайыздар (және т.б.). Зат табиғи жемістер мен өнім және табыс түріндегі жемістердің ара-жігін ашып көрсетеді, бұл АК-тің 193-бабында қарастырылған:

мүліктерді пайдалану нәтижесінде алынған түсімдер(жемістер, өнімдер, табыстар), егер заңдарда немесе бұл мүлікті пайдалану туралы шартта өзгеше көзделмесе, осы мүлікті занды негізінде пайдаланушы адамға тиесілі болады.

Меншік құқығын алудың бастапқы негізіне өңдеу жатады да (бір тұлға материалды өңдеп, одан екінші бір зат жасайды). Сонда әлгі өнімге құқық алатын оны жасаған адам ба, әлде материлдың меншік иесі ме? Азаматтық кодекстің 237-бабына сәйкес шартта өзгеше көзделмегендіктен, адам өзіне тиесілі емес материалдарды өңдеу арқылы дайындаған жаңа қозғалатын затқа меншік құқығын материалдардың меншік иесі алады. Алайда, егер өңдеу құны материалдардың құнынан едәуір асып кетсе, жаңа затқа меншік құқығын адал жұмыс істеп, өңдеу өзі үшін жүзеге асырған адам алады. Алайда, егер өңдеу құны материлдардың құнына едәуір асып кетсе, жаңа затқа меншік құқығын адал жұмыс істеп, өңдеуі өзі үшін жүзеге асырған адам алады. Бұл екі жағдадйда да өңдеушігн жасаған жұмысының құнын төлеу немесе меншік иесіне материалдың құнын өтеу мәселесі туындайды. Бұл сұрақтың шешімі мынадай: өз материлдарынан дайындалған затқа меншік құқығы алған материалдардың меншік иесі ол затты өңдеуді жүзеге асырған адамға оның құнын өтеуге, ал ол адам жаңа затқа меншік құқығын алған ретте соңғысы материалдардың меншік иесіне олардың құнын қайтаруға міндетті.

Өңдеуді жүзеге асырған адамның ықылассыз әрекеттірінің нәтижесінде материалынан айырылған меншік иесі жаңа затты өз меншігіне беруді және өзіне келтірілген заладардың орнын толтыруды талап етуге құқылы (АК-тің 237-бабының 2,3-тармақтары).

Меншік құқығының пайда болуының бастапқы негіздеріне өнімді жинауға, балық, аң аулауға арналған көпшілі қолды заттарды меншікке айналдыру да жатады. Заңдармен жергілікті әдет-ғұрыпқа немесе меншік иесі берген жалпы рұқсатқа сәйкес ормандарда, бөгендерде немесе басқа аумақта жиде теруде, балық аулауға, заң аулауға, басқа нәрселерді жинауға немесе аулауға жол берілгсн ретте, тиісті заттарға меншік құқығын оларды жинауды және аулауды жүзеге асырған адам алады. (АК-тің 241-бабы). Мысалы, осы нормаға сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалар өз әрекеттері кезінде берілген ережені сақтау талап етіледі (аң аулау, балық аулау және т.б.). мұндай ережені бұзған тұлға тиісті жауапкершілікке тартылады.

Меншік құқығын алудың бастапқы негізінде Азаматтық кодекс тұңғыш рет иелену мерзімін де енгізді. Бұл негізді қолдану жөнінде жоғарыда иелену мерзіміне орай айтып кеткен болатынбыз (АК-тің 240-бабы). Кеңес үкіметінің азаматтық кодексінде тек талап мерзімі ғана болғанды. Бірақ иелену мерзімі институты мүлдем енбеген еді. Қазақстан Республикасы заңына иелену түңғыш рет енгізіліп отыр. Иелену мерзімі деп — қозғалатын мүлікке азамат немесе заңды тұлғаның адал, ашық және ұдайы иеленген құқығын айтамыз. Ал оның мерзімі — 15 жыл, ал қозғалмалы мүлікке — 5 жыл. Қозғалмайтын немесе басқа мүліктерге меншік құқығы бұл мүлікті иелену көнелігіне сөйкес алған тұлғада тіркеу кезінен бастап пайда болады.

Иелену мерзімі бойынша құқығын алудың қажетті жағдайды мынадай болады: иелену, яғни "тура өзінің мүлкіндей көру", адалдық, ашық, үздіксіз болуы және мерзім. "Тура өзінің мүлкіндей көру" теңеуі тек мүлікті ұстау ғана месе, оны заңға сәйкес иелену болып табылады. Мысалы, мемлекеттік меншіктегі жерді пайдалану оны өз меншігіне алу дегенді білдірмейді. Бұл орайда ол оны мейлі ұзақ уақыт пайдалана берсін, бәрібір осы талап сақталады. Яғни, мемлекеттік жер пайдалануға берілген екен, оны иеленуші өзіне меншіктемей, басқаның мүлкі деп есептеуі тиіс.

Иелену мерзімінің қажетті шарты оны адалдықпен иелену, яғни мүлікті иеленуші өз иелігінің заңдық негізін естен шығармайды. Иелену мерзімінің тағы бір маңызды шарты иелену ешқандай бүкпесіз, әділ жүзеге асыру деп түсіну керек, сондықтан ол басқа тұлғалар тарапынан не заңдық, не әлдекімнің қолдан жасалған кедергілеріне ұшырамайды. Міне сол себепті АК-тің 240-бабының 4-тармағында тұлғада болып, оның иелеуіне орай талап етілуі мүмкін мүліктер жөніндегі иелену көнелігінің өтуі тиісті талаптар бойынша талап қою мерзімі бітуінен ерте басталмайды делінеді.

Үздіксіз пайдалану иелену мерзімінің шарты ретінде иелену мерзімінің уақыты бітпейінше мүлікті басқа біреуге бермеуді білдіреді. Демек мұндай құқық іс жүзінде де, заң жүзінде де тоқтатылмауы керек.

Иелену мерзімі меншік құқығына айналуы үшін қозғалмайтын мүліктер үшін — 15 жыл, ал қозғалмайтынына — 5 жыл мерзім керек. Иелену мерзіміне жүгінетін азамат немесе заңды тұлға өздері құқықты мирасқорлары болып табылатын тұлғаның осы затқа иелік еткен уақытының бәрін өз иелігіне қосып алуына болады. Мысалы, мұрагерлер мүлікке заң және өсиет арқылы ие болып, оған иелік етуді жалғастырады.

Иелену мерзіміне виндикациялық талаптан туындайтын (өзгенің заңсыз иеленген өз мүлкін) талап ету талап қою мерзіміне байланысты мерзім енбейді (АК-тің 260-263, 265-баптары).

Заң мүлікке меншік құқығын алғанға дейін оларды өз мүлкіндей иеленуші азамат немесе заңды тұлға өз иелігін мүліктің меншік иелері болып табылмайтын, сондай-ақ заң құжаттарында немесе шартта көзделген өзге де негіздерге сәйкес оларды иеленуге құқығы жоқ үшінші жақтардан қорғауға құқылы екендігін бекітеді (АК-тің 240-бабы).

Егер тұлғаға сотта оның меншік құқығын танудан бас тартылған ретте мүлікті иеленуші тұлға меншік иесіне айналады (АК-тің 240-бабы, 5-тармығы).

Азаматтық кодексте иесіз заттарға меншік құқығын алу тәртібі мен негізі көрсетілген. Меншік иесі жоқ немесе меншік құқығынан бас тартылған зат иесіз болып есептеледі.

Азаматтық кодекстің 240-бабына сәйкес иесіз қозғалмалы затқа меншік құқығы иелену мерзімін алады. Иелену құқығы меншік иесі бас тартқан қозғалмалы мүлік жөніндегі ережені жоққа шығармайды (АК-тің 243-бабы), атап айтқанда олар олжа (АК-тің 245-бабы),қараусыз жануарлар (АК-тің 245-бабы) және көмбе (АК-тің 247-бабы) жөнінде болады.

Иесіз қозғалмайтын заттарды олар табылған аумақтағы жергілікті атқарушы органның мәлімдеуі бойынша қозғалмайтын мүлікті мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын орган есепке алады. Иесіз қозғалмайтын затты есепке алғаннан соң бір жыл өткеннен кейін коммуналдық меншікке билік ететін орган бұл затты коммуналдық меншікке түсті деп тануды талап етіп, сотқа жүгінеді. Коммуналдық меншікке түскені сот шешімі бойынша танылмаған иесіз қозғалмайтын зат оны тастап кеткен меншік иесінің иеленуіне, пайдалануьіна және билік етуіне қайта қабылдануы, не иелену мерзіміне (АК-тің 240-бабы) сәйкес меншікке алынуы мүмкін.

Меншік құқығынан бас тарту мақсатымен меншік иесі тастап кеткен немесе қалдырып кеткен жылжымалы заттар Азаматтық кодекстің 243-бабы 2-тармағына сәйкес басқа тұлғаның меншігіне өтуі мүмкін. Тұлға өзінің иелігіндегі не пайдаланудағы жер учаскісінеде жатқан заттарды, тіпті оның құны жиырма айлық есептік көрсеткішінен кем бола тұрса да, ол тасталған металл сынықтары болсын, жарамсыз өнім болсын, оны өзінің меншігіне айналдыра алады. Сөйтіп, бұл заттарды меншік қатнастарына қарай керегіне жаратады. Ал басқа тасталған заттар сол тұлғаның өтініші бойынша сотта қаралып, шынымен иесіз болып табылатын болса, иеленушінің меншігіне кіреді.

Азаматтық кодекс меншік иесі заттынан бас тарту нормаларын қарастырады. Азамат немесе заңды тұлға өзіне тиесілі мүлікке меншік құқығынан бас тарта алады, бұл жөнінде ол жариялайды, не бұл мүлікке қандай да болсын құқықтарын сақтау ниетінсіз өзінің мүлікті иеленуде пайдаланудан және оған билік етуден шеттейтінін айқын дәлелдейтін басқа да әрекеттер жасайды. Бұл тұжырым Азаматтық кодекстің 250-бабында бекітілген. Бірақ та бас тартқан бұрынғы иесі затты басқа тұлғаның өз меншігіне алуына дейін тиісті құқықтары мен міндеттерін тоқтатуға әкеп соқтырмайды, демек затты бұрынғы иесіне қайтару мүмкіндігіне бола береді.

Азаматтық кодекстің 244-бабына сәйкес өз бетімен құрылыс салуды жүзеге асырған оған меншік құқығын алмайды, ал өз бетімен салынған әлгі құрылыс қозғалмайтын мүлік қатарына жатпайды. Себебі ол құрлысты салу кезінде заңды бұрмалағандықтан мемлекеттік тіркеуден өте алмайды. Мұндай жағдайда меншік құқығы тек құрылыс материалдарына қана қатысты болады. Заңдарда бекітілген тәртіппен осындай мақсаттарға арнап белгіленбеген жер учаскісінде салынған, сондай-ақ қажетті рұқсаты алынбаған тұрғын үй, басқа қора-қопсы, құрылыс немесе өзгеде қозғалмайтын мүлік өз бетімен салынған құрылыс болып табылады. Өз бетімен салынған құрылыс оны салушы адамның өз күшімен немесе оның есебінен бұзылады. Сот сондай-ақ құрылыс салынған жер учаскесі өзінің заңды пайдалануында болған адамның өз бетімен салынған құрылысқа меншік құқығын тануы да мүмкін. Бірақ та сот өз бетімен құрылыс салуда меншік құқығын оны салған адамға емес, құрылыс салынған жер учаскесінің иесіне тиесілі деп тануы мүмкін. Бұл ретте құрылысқа меншік құқығы танылған адам оны жүзеге асырған адамға сот белгілеген мөлшерде құрылысқа жұмсаған шығындарын өтейді. Егер құрылысты сақтап қалу басқа адамдардың құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзуға әкеліп соқтырса, неазаматтардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін болса, аталған адамдардың өз бетімен салынған құрылысқа меншік құқығын тануға болмайды.

Ерекше жағдайларда әлеуметтік-эканомикалық тиімділігі ескеріле отырып, өз бетінше салынған құрылыс сот белгілеген мөлшерде құрылыс шығындары өтеліп, коммуналдық меншікке берілуі мүмкін (АК-тің 244-бабы).

Олжа деп біреудің меншігіндегі, иелігіндегі жоғалған заттың екінші бір адамның тауып алуын атайды. Табылған олжаны меншіктену үшін мынадай жағдайлар болуы тиіс: 1) алдымен әңгіме жоғалған зат жөнінде болуы керек. Зат жоғалды деп оны ешкім иеленбегенін, бірақ қожайынсыз да қалмағанын айтады. Мысалы, автобуста біреу портфелін ұмытып кетті делік, немесе қалтасынан ақшасы түсіп қалды; 2) жоғалған зат табылуы тиіс. Егер оны біреу тауып алса, ол тауып алушы болып есептеледі. Затты тауып алушы мен оның өкілетті иесі арасында құқықтық қатынас пайда болады, сол арқылы құқықтар мен міндеттер туындайды.

Зат меншік иесінің шаруашылығында жатып, оны иесі затынан саналы түрде бас тартса, онда ол иесіз мүлікке айналады, бірақ та оны олжа деуге келмейді.

Жоғалған затты тауып алушы бұл туралы оны жоғалтқан адамға немесе заттың меншік иесіне немесе оны алуға құқығы бар өзіне белгілі басқа адамдардың біреуіне дереу хабарлап, табылған затты оған қайтаруға міндетті. Егер зат үй-жайдың немесе көліктің иесі болып табылатын адамға тапсыруға тиіс. Мұндай ретте осы иеленуші затты тапқан адамның құқықтарын иеленіп, оның міндеттерін мойнына алады.

Егер табылған затты алуға құқығы бар адамның өзі не тұрған жері белгісіз болса, затты тауып алушы олжа туралы полицияға немесе жергілікті атқару органына мәлімдеуге міндетті.

Азаматтық кодекстің 245-бабы 3-тармағынада тауып алушының міндеті айқындалған. Сонымен затты тауып алушы оны өзінде сақтауға не полицияның, жергілікті атқарушы органның немесе олар көрсеткен адамның сақтауына тапсыруға құқылы. Тез бұзылатын затты немесе сақтауға кететін шығындарды оның құнына сәйкес келмейтін затты тауып алушы түсім сомасын растайтын жазбаша дөлелдер алып, сата алады. Табылған затты сатудан түскен ақша сақталуға және затты алуға заңды құқығы бар адамға қайтарылуы немесе бұл заттың өзі үшін белгіленген тәртіп пен жағдайларда басқа адамдардың меншігіне берілуі тиіс. Затты тауып алушы оның жоғалтқаны немесе бүлдіргені үшін өзінің жасыру ниеті болған немесе өрескел абайсыздық жасаған ретте ғана және сол заттың құны шегінде жауапты болады (АК-тің 245-бабы, 3-тармағы).

Егер олжа туралы полицияға немесе жергілікті атқару органына мәлімденген кезден бастап алты ай өткенше жоғалған затты алуға заңды құқығы бар адам анықталмаса және затқа өзінің құқығы туралы оны тапқан адамға полицияға немесе жергілікті атқару органына мәлімдемесе, затты тауып алшы оған меншік құқығын алады. Егер затты тауып алушы тапқан затын меншігіне алудан бас тартса, ол коммуналдық меншікке өтеді (АК-тің 245-бабы 4-тармағы).

Осы орайда мына мәселеге де көңіл аудара кеткен жөн: затты тауып алушы және алуға заңды құқығы бар адамға қайтарып беруші ол адамнан затты сақтауға, өткізуге, сатуға байланысты қажетті шығындарды және затты алуға занды құқығы бар адамды табуға кеткен шығындарды өтетіп алуға құқылы. Жаңа кодекстің бұрынғысынан бір ерекшілігі затты тауып алған адамға сыйақты біреуді қарастырған, яғни затты тауып алушы затты алуға құқығы бар адам зат қүнының отыз пайызы мөлшерінде сыйақы алуға құқылы. Егер табылған зат оны алуға заңды құқығы бар адам үшін ғана құнды болса, сыйақынының мөлшері тараптар есептеп шығарған баға бойынша белгіленеді. Егер затты тауып алушы өзінің жала туралы мәлімдеу міндетін орындамаса немесе олжаны жасырып қалуға өзге де әрекеттер жасаса, сыйақы алу құқығынан айырылады.

Қараусыз жануарларға меншік құқығын алу да Азаматтық кодекстегі олжа туралы ережелерге өте ұқсас келеді (АК-тің 246-бабы). Қараусыз немесе қаңғып жүрген немесе қожайынының меншігінен әлдебір себептермен адасып қалған мал, қолға үйретілген үй жануарлары басқа біреудің отарына, үйіріне барып қосылса, оны жайылып адасып жүрген деп есептейді. Қараусыз немесе қаңғып жүрген малды және басқа да үй жануарларын немесе қолға үйретілген үй жануарларды ұстап алған адам оларды меншік иесіне қайтаруға, ал егер оның өзі немесе тұрған жері белгісіз болса, осындай жануарларды ұстаған кезден бастап үш күннен кешіктірмей табылған жануарлар туралы полицияға немесе жергілікті атқару органына мәлімдеуге міндетті, олар өз кезегінде меншік іздестіру шараларын қолға алады.

Жануарлардың меншік иесін іздестіру кезеңіндегі жануарларды ұстаушы адам оларды өзінің бағуында және пайдалануында қалдыруы, не ол бағу мен пайдалану үшін қажетті жағдайы бар басқа адамға тапсыру мүмкін. Жануарларды ұстап алған адамның өтініші бойынша оларды бағу мен пайдалану үшін қажетті жағдайы бар адамды іздеп табуды және оларға жануарларды беруді жергілікті атқару органы жүзеге асырады.

Жануарларды меншік иесіне қайтарған ретте жануарларды ұстап алған адам және жануарды бағып, пайдаланып келген адам сол меншік иесінен жануарларды пайдаланудан алған пайданы есепке жатқыза отырып, оларды бағуға байланысты өз шығындарына өтем алуға құқылы (АК-тің 246-бабы, 4-тармағы).

Қараусыз немесе қаңғып жүрген малды, басқа да үй жануарлырын немесе қолға үйретілген жануарларды ұстап алған адам олардың меншік иесінен осы Кодекстің 245-бабы 6-тармағына сәйкес сыйақы төлеуді талап етуге құқылы (АК-тің 246-бабы 5-тармағы). жануарлар басқа адамның меншігіне көшкененнкейін олардың бұрынғы меншік иесі келген ретте сол жануарлардың өзіне үйірсектігі сақталғанын немесе жаңа меншік иесінің оларға қатал, өзге де мейірімсіз қарағанын дәлелдейтін жағдайлар болған кезде, меншік иесі жаңа меншік иесі меншік иесімен келісім бойынша белгіленетін шарттармен, ал келісімге келмеген кезде — сот арқылы оларды өзіне қайтарып беруді талап етуге құқылы (АК-тің 246-бабы 6-тармағы).

Қараусыз заттар құрамында көмбе де бар, көмбе дегеніміз — жерге көмілген немесе басқа әдіспен жасырылған, меншік иесін анықтау мүмкін болмайтын не заңдарға сәйкес оларға құқығынан айырылған ақша немесе өзге де бағалы заттар болып табылады (АК-тің 247-бап). Бұрынғы азаматтық заңда көмбені мемлекет меншігі деп қарастырды, ал жаңа Азаматтық кодекс бойынша көмбе жасырылған жер учаскесі иесінің немесе қозғалмайтын мүлікті меншіктенушінің және көмбені тапқан адамның, егер олардың арасындағы шартта өзгеше белгіленбеген болса, меншігіне тең мөлшерде бөлінеді.

Азаматтық кодекске орыс құқығында кездесетін көмбені бөтен біреудің жерінен іздеуге болмайтыны туралы енгізілді. Егер бағалы затты іздеу мақсатында қазу не іздестіру жер учаскесін пайдаланушы немесе қозғалмайтын мүліктің меншік иесінің рұқсатынсыз болса, көмбе табылған күнде ол сол жер учаскесі иесінің меншігіне беріледі (АК-тің 247-бабы 1-тармағы). Тарих және мәдениет ескерткіштеріне жататын заттардан тұратын көмбе табылған ретте олар Қазақстан Республикасының меншігіне берілуі тиіс. Бұл орайда овдай көмбе табылған жер учаскесін пайдаланушы немесе қозғалмайтын мүлікті меншіктенуші және көмбені тапқан адам осы көмбе құнынын елу пайызы мөлшерінде сыйақы алуға құқылы. Сыйақы — бұл адамдар арасында осы баптың 1-тармағында көзделген ережелер қолданыла отырып бөлінеді.

Меншік иесінен алынған мүлікті иелену меншік құқығын алудың бастапқы негіздеріне жатады. Мәселен, егер адам заң құжаттарында белгіленген тәртіп пен жағдайлар бойынша меншік иесінен заңды негіздерде алынған мүлікті иеленсе, бұл адам мүлікке меншік құқығына ие болады. Оған мысалға меншік иесінен мүлікті меншік иесінің мүлікке міндеттілігі бойынша өтетіп алуын айтуға болады, сондай-ақ бұған реквизациялау және т.б. қатысты.

Жоғарыда айтып өткеніміздей, меншік құқығын алудың туынды негіздері мирасқорлыққа сүйенеді. Меншік құқығын алудың ең көп тараған туынды негізі затты бөтен біреуге беру болып табылады. Осындай жағдайларда шарт бойынша затты алушының меншік құқығы дәл қашан пайда болғанын анықтау маңызды. Иеліктен айырылған заттардың кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүлінуі қаупі сатып алушыда меншік құқығы пайда болумен бір мезгілде соған көшетін болғандықтан, аталған мәселе іс жүзінде маңызды рөл атқарады (АК-тің 190-бабы).

Азаматтық кодекстің 238-бабы шарт бойынша мүлік алушының меншік құқығы, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, зат берілген кезден бастап пайда болатынын бекітеді.

Егер мүлікті иеліктен айыру туралы шарт мемлекеттік тіркеуге немесе нотариалдық куәландыруға жататын болса, алушының меншігі құқығы тіркелген немесе нотариат куәландырған кезден бастап, ал шартты нотариаттық куәландыруы да, мемлекеттік тіркеу де қажет болған жағдайда ол тіркелген кезден бастап пайда болады.

Азаматтық кодекстің 238-бабының диспозитивтік норма екендігін заң мәтінінен байқаймыз, ондағы тұжырым меншік құқығы ауысар сәтте тараптардың келісімімен немесе арнаулы заңмен өзгертілуі мүмкін. Тараптар мынадай келісімге келе алады: меншік құқығы (шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару құқығы) мүлік алушы да шарт жасалған сәттен басталады, заттың толық қүнын төлеу жеткізілгеннен кейін жүзеге асады және т.б.

Азаматтық кодекстің 239-бабына сәйкес, заттардың алушыға тапсырылуы сол сияқты, егер заңда немесе шартта көзделмесе, алушыға жәнелту үшін көлік ұйымына өткізу және иеліктен айырылған заттарды жеткізіп беру міндеттемесінсіз алушыға салып жіберу үшін почтаға өткізу берілу деп танылады. Егер затты иеліктен айыру туралы шартты жасасу кезінде-ақ ол алушының иелігінде болса, зат оған сол кезден бастап-ақ жіберілген деп танылатыны тұжырымдалған.

Затқа коносамент немесе өзге де өкімші құжат беру заттарды беруге теңестіріледі (АК-тің 239-бабы 2-тармағы).

Меншік құқығына ие болу негіздерінің тізбесі Азаматтық кодекстің 235-бабында қарастырылған, бірақ ол бәрін бірдей қамтыды деп айтуға болмайды. Оған алдымен Азаматтық кодекстің 235-бабында көрсетілген тізбелер қатысты: атап айтқанда, мына төмендегілер жатады: тұтыну (тұрғын үй-құрылыс, саяжай, гараж немесе өзге) кооперативінің мүшелері, жарна жинақтауға құқығы бар, пәтер, саяжай, гараж және кооператив осы адамдардың пайдалануына берген өзге де үй-жай үшін өзінің үлестік жарнасын толық төлеген басқа адамдар аталған мүліктің меншік құқығына ие болады. Демек, бұл заттарды иелену үшін үлестік жарнасын төлесе жетіп жатыр.
2 тарау. Азаматтардың меншік құқығы
2.1. Азаматтардың меншік құқығының ұғымы мен түрлері
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабы мен Азаматтық кодекстің 191-бабына сөйкес азаматтардың меншік құқығы азаматтардың жеке меншігі түрінде көрінеді. Жеке меншік— жеке тұлғаның, жекелеген азаматтардың меншігі.

Азаматтардың меншік құқығының пайда болу жағдайына байланысты иеленудің — жеке және ұжымдық түрлері болады. Ал оның жеке түрі екі жолмен жүзеге асады: а) пайда түсіруді көздемей, дене және рухани қажеттілікті қанағаттандыру үшін болатын экономикалық қызметтің меншік түрі; ә) пайда түсіруге бағытталған жеке меншік.

Жеке кәсіпкерлік — азаматтардың тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы пайда немесе жеке табыс табуға бағытталған ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкерлердің атынан, оның тәуекел етуімен және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады (АК-тің 10-бабы).

Кәсіпкерлік қызметін ұйымдастыру түріне орай жеке кәсіпкерлік заңды тұлға құрылуымен (АК-тің 14-бабы), сондай-ақ заңды тұлға белгілерінің болмауына байланысты заңды тұлғаны құрмай-ақ жүзеге асады (АК-тің 19-бабы және Қазақстан Республикасының "Жеке кәсіпкерлік туралы" заңының 1-бабы).

Азаматтардың жеке меншігідегі мүліктерді, егер заңда өзгеше көзделмесе, біріктіруге болады. Онда мүлік бір мезгілде бірнеше адамның иелігінде болып, олардың әрқайсысының үлесі айқындалады не айқындалмай-ақ бола бареді, оны былайша айтқанда, үлестік меншік және бірлескен меншік деп те атайды.

Азаматтардың меншігі экономикалық категория ретінде жеке меншіктенудің барлық түрлерін қамтиды. Азаматтық құқық азаматтың мүлікке меншік қатыстылығын, оны иеленуін, пайдалануын және билік етуін реттейді және бұл мүлікті қорғауды жүзеге асырады. Осындай меншік қатынастарын реттейтін нормаларының жүйеге келтіретін жиынтығы азаматтардың меншік құқығын құрайды, бұл объективтік мағынадағы меншік құқығы болып табылады. Меншік құқығы субъективті тұлғалық мағынада азамат құқығының заң нормалары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иеленуі, пайдалануы және билік етуі.

Меншік құқығының субъектісі жеке тұлға болып табылады. Бірақ, ол жалданған жұмысшы, жеке кәсіпкер, заңды тұлғаның кәсіпкер-құрылтайшысы қатысушы түрінде, яғни әрқилы рөлдерде көріне береді. Азамат өзінің үлесін қосу арқылы мемлекеттік емес заңды тұлғаны қалыптастырады. Азаматтар ғана толық серіктестіктің қатысушылары және сенім серіктестігіндегі толық серіктер бола алады (АК-тің 58-бабы, 3-тармағы). Азамат меншік иесі ретінде көбіне көп жеке кәсіпкердің рөлінде болады.

Заң жеке кәсіпкерлікті жеке және бірлескен кәсіпкерлікке бөледі. Жеке кәсіпкерлік бір адамның меншік иелігіндегі мүліктің дербес базасын енгізіледі, сондай-ақ ол оған заң бойынша пайдалануға, билік етуге құқылы.

Бірлескен кәсіпкерлік бір топ адамның ортақ меншігіндегі мүліктерден құралады, демек әрқайсысы өзінің үлесін ортаға салады, сондай-ақ олар сол мүлікті бірлесіп пайдалану, билік ету құқықтарына ие болады.

Бірлескен кәсіпкерлік жалпы бірлескен меншік (жұбайлардың бірлескен жалпы меншігі), шаруа қожалықтарының ортақ меншігі, жекешеленген тұрғын үйге деген немесе оның ортақ меншігіндегі үлесті меншігі негізінде жүзеге асырылады.

Бірлескен кәсіпкерліктің нысандары мынадай болады:

1) ерлі-зайыптылардың бірлескен ортақ меншігін жүзеге асыратын ерлі-зайыптылар кәсіпкерлігі;

2) шаруашылық қожалығы немесе бірлесіп тұрғын үйді жекешелендіру негіздерінде жүзеге асырылатын отбасылық кәсіпкерлік;

3) жай серіктестік, бұл орайда кәсіпкерлік қызмет меншіктің ортақ үлесіне сәйкес жүзеге асырылады.

"Жеке кәсіпкерлік туралы" заңның 9-10-баптарына сәйкес, егер азамат өз мүлкін айналымға салатын болса, онда меншік иесі ретінде жеке кәсіпкердің меншігі екі жағдайда болуы мүмкін: а) кәсіпті тіркеуді талап етуі; ә) кәсіппен тіркеусіз шұғылдана беру. Заң азамат-кәсіпкердің тіркеуге байланысты қызметін нақты айқындайды. Жалдамалы қызметкерлердің еңбегін тұрақты пайдаланатын кәсіпкерлер, кәсіпкерлік қызметтен түсетін жылдық жиынтық табысы Қазақстан Республикасының заң актілерінде көрсетілген салық салынбайтын жылдық жиынтық табыс мөлшерінен асатын жеке кәсіпкерлер міндетті түрде мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс. Осы аталған жеке кәсіпкерлер тіркеуден өтпесе, оның қызметіне тыйым салынады.

Заңды тұлға құрмай-ақ кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырушы азаматтар мемлекеттік тіркеуден өзі барып өтуі тиіс және жеке кәсіпкер ретінде ол тұрғылықты жері бойынша аумақты салық органында есепке тұруы қажет. Азаматтық кодекстің 19-бабы бойынша олардың мемлекеттік тіркеуді өз бетімен жасауына рүқсат етілмейді ("Жеке кәсіпкерлік туралы" заңның 9-бабы). Мемлекеттік тіркеу туралы куәлік беру кәсіпкерлік қызметті заңды тұлға құрмай-ақ жүзеге асыратын азаматты жекелеу тәсілі болып табылады. Егер жеке кәсіпкер лицензиялауға тиісті қызметті жүзеге асырса, оның осындай қызметті жүзеге асыруға құқық беретін лицензиясының болуы міндетті. Лицензия "Лицензиялау туралы" заңда белгіленген тәртіппен беріледі.

Жеке кәсіпкер жалдамалы еңбекті пайдаланып, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқылы, ол бұл ретте өзінің жұмысшыларымен еңбек шартын немесе жалға беру шартын жасайды. Бұл орайда қолданылып жүрген заңдарға сәйкес азаматқа оның еңбегі арқылы түскен табыстың бір бөлігі тиесілі болады. Азамат меншік иесінің келісімімен өзі жалданып істейтін серіктестікке салым сала алады, сөйтіп бұл серіктестіктің тапқан табысын салған салымның көлеміне орай алады. Еңбек шарты бойынша жалданған жұмыскерге еңбек заңының нормалары қолданылады.

"Жеке кәсіпкерлік туралы" заңның 9-бабы 3-тармағына сәйкес азамат өзінің кәсібін мемлекеттік тіркеусіз жүзеге асыра алады, яғни кәсіпкерлік қызметпен айналысуы үшін субъект құқығын алу талап етілмейді. Заңда көрсетілгеніндей, мемлекеттік тіркеу туралы куәліктің болмауы кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін кедергі болып табылмайды. Сөйтіп, кез келген жеке тұлға заңмен тыйым салынбайтын жағдайда кәсіпкерлікпен шұғылдануға құқылы. Өз қызметін мемлекеттік тіркеусіз жүзеге асырушы жеке кәсіпкердің өзі мәмілелер жасасқан жағдайда өзінің кәсіпкер еместігіне сілтеме жасауға құқығы жоқ ("Жеке кәсіпкерлік туралы" заңның 9-бабы 4-тармағы).

Заң жеке кэсіпкердің өз атынан кәсіпкерлік қызметпен айналысатындығын, құқықтар мен міндеттерді алып, оларды жүзеге асыратындығын бекітеді. Сөйтіп, азамат өзінің кәсіпкерлік қызметіне байланысты мәмілелер жасаған кезде, егер мәміле жасау жағдайының өзінен анық туындамаса, өзінің жеке кәсіпкер ретінде әрекет жасайтындығын көрсетуі тиіс. Мұндай көрсетудің болмауы жеке кәсіпкерді тәуекел етуден және жеке кәсіпкердің өз міндеттемелері бойынша жауаптылығынан босатпайды ("Жеке кәсіпкерлік туралы" Заңның 25-бабы).

1.Қазақстан Республикасының Конституциясында

"Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады", - деп көрсетілген (26-баптың 1-тармағы).

Азаматтық кодекстің 191-бабы 2-тармағына сәйкес азаматтарға немесе заңды тұлғаларға тиесілі бола алмайтын жекелеген мүлік түрлерінен басқа кез келген мүлік және меншікте болуы мүмкін. Жеке меншікте болатын мүліктің саны мен құны шектелмейді.

Азаматтық құқықтардың объектілері Азаматтық кодекстің 3-тарауында реттелген. Азаматтардың меншік құқығын шектеу тек заңмен жүзеге асырылады, оған мыналар қатысты: а) азаматтардың меншік құқығына алуға немесе пайдалануға жарайтын мүліктердің аясын шектеу; ә) осы мүліктің саны мен құнының белгілері бойынша шектеу; б) бұндай шектеу әдетте жер учаскесінің аумағын белгілегенде қолданылады; в) арнайы заң құжаттарында көрсетілген шектеулер. Мәселен, берілуге рұқсат етілмейтін теңіз порттары мен айлақтар және т.б. айтуға болмайды. Бір ескеретін жағдай, кез келген мүлік азаматтардың меншік құқығының объектісі бола алады, біз олардың мейлінше маңызды деп аталатындарына ғана тоқталмақшымыз.

2. "Жер туралы" заңның 2-бабына сәйкес жер құқық объектісі болып табылады, яғни жерге жеке меншік азаматтардың меншігі түрінде болады ("Жер туралы" заңның 15-бабы 2-тармағы). Сонымен, жер азаматтық айналымға енеді екен, сондықтан да жер қатынасы мүліктік қатынасқа жатады. Мысалы, Заңның 33-бабына сәйкес жер учаскесінің меншік иелері жердің бүлінуіне байланысты жұмыстар жүргізу кезінде топырақтың құнарлы қабатын алуға, пайдалануға және сатуға бағытталған шаралар жүргізуге міндетті. Демек, топырақтың құнарлы қабаты бөлек алынған кезде дербес құныдылққа ие болады екен. Бұл арада топырақтың мұндай құнарлы бөлігі өз мағынасынан гөрі материалдық ерекшеліктерге ие болады, өйткені, ол пайдалану кезінде материалдық тыңайтқыштармен тыңайтылып, өнімділігін артырады, яғни ол иеншік құқығының дербес объектісі ретінде көрінеді.

"Жер туралы" заңның 18-бабына сәйкес азаматтардың жеке меншігінде өзінің мақсатына сәйкес үйлер мен ғимараттарды қамтуға арналған жерлерді қоса алғанда, құрылыс салуға берілген немесе өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде тұрғын-жайлар, үйлер, ғимараттар және олардың кешендері салынған жер учаскелері бола алады.

Жеке меншікке берілетін жер учаскелерінің көлемі Қазақстан Республикасының "Жер туралы" заңының 35-бабымен реттеледі. Осы бапта азаматтардың меншіне ақысыз берілетін жер учаскесінің көлемі анықталған: ауылдық жерде жеке қосылқылық шаруашылық жүргізу үшін — суарылмайтын жер 0,25 га, суармалы жер — 0,15 га; тұрғын үй құрылысын салу және қамтамасыз ету үшін — 0,10 га; бау-бақша және саяжай үшін — 0,12 га. Жер учаскелерінің ең көп берілетін көлемі жергілікті атқару жағдайды ескере отырып жүзеге асырылады.

Жеке меншікке берілетін жер учаскесінің көлемі, егер заңмен тыйым салынбайтындай болса, онда қала салу мен жобалау-техникалық құжаттарға сәйкес жер бөлу жөнінегі тәртіппен айқындалады. Бұл орайда азаматтарға берілетін жер учаскесі, оның ішінде шетел азаматтары да бар, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 8-мамырда қабылданған "Жеке меншікке берілетін немесе мемлекеттік пайдалануына берілетін жерге ақы төлеу мөлшерін бекіту туралы" қаулысына сәйкес ақылы жүзеге асарылады. Қорғаныс, ерекше күзетілетін табиғат аумақтарының орман және су учаскелері, елді мекендер жерлеріндегі жалпы пайдаланудағы жерлер, сондай-ақ ауыл шаруашылығындағы жерлер, жеке қосалқы қожалық, бау-бақша және саяжай құрылысынан басқасы, жеке меншікте болмайды (Заңның 18-бабы, 2-тармағы).

3. Азаматтардың менгік объектісінің маңызды түрінің бірі — тұрғын-жай болып табылады. "Тұрғын үй қатынастары туралы" Заңға сәйкес азамат, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасы аумағының қай жерінде тұратындығына қарамастан, жеке меншігіне заңды түрде тұрғын үй сатып ала алады. Бұл орайда бір азаматтың меншігіндегі тұрғын үйлердің саны мен көлеміне шек қойылмайды.

Тұрғын үй немесе оның бір бөлігіне меншік құқығы мынадай негіздер бойынша пайда болады: 1) үйдің бір бөлігін салу; 2) сатып алу — сату, айырбастау, сыйға тарту, өмір бойы күтіп ұстау, шартымен алып қою мәмілелері мен заңда қайшы келмейтін басқа да азаматтық-құқықтық мәмілелер жасасу; 3) тұрғын үйді мұраға немесе құқықтың әмбебап түрде ауысуы ретімен алу; 4) жалға алушының мемлекеттік тұрғын үй қорының үйінде әлі өзі тұратын тұрғын үйді немесе тұрғын үй-жайды жекешелендіру (сатып алу немесе тегін алу) жолымен меншігіне алуы; 5) тұрғын үй (тұрғын үй-құрылыс) кооперативі мүшесінің тұрғын үй-жай үшін пайыз жарнасының бүкіл сомасын төлеуі; 6) шарттық міндеттеме, соның ішінде азаматтың үй салуға өз қаражатымен немесе еңбегіне қатысуы туралы шарт негізінде тұрғын үй-жайды меншікке беру; 7) заңды тұлғалардың мемлекеттік месе меншік нысанына негізделген тұрғын үйді сату не тегін беру жолымен өз қызметкерлерінің немесе өзге азаматтың меншігіне беруі; 8) мемлекеттік немесе заңды тұлғаның мемлекететтік меншік нысанына негізделген тұрғын үйді заңда белгіленген шарттармен өз қызметкерінің не өзге адамның меншігіне беруі; 9) жеке меншікте болған тұрғын үйдің бүзылуы немесе күштеп алынуы салдарынан тұрғын үйден айрылуының өтімі ретінде тұрғын үй беру; 10) Қазақстан Республикасының заң актілерінде тыйым салынбаған басқа да негіздер бойынша ("Тұрғын үй қатынастары туралы" Заңның 12-бабы).

Қазіргі кезде бағалы қағаздар азаматтық құқықтардың объектілері ретінде кеңінен танымал. Олар азаматтардың меншік құқықтарының объектілері болып есептеледі (АК-тің 129-140-баптары). Азаматтардың меншік құқығының бұл объектісінің ерекшеліктері арнайы заң актілерінде көрсетілген.

Азаматтардың меншік құқығы дегеніміз — оны өзіне тиесілі мүлікті иемдену, пайдалану және оған билік ету өкілеттілігі болып табылады.