аузын ала беру – жүректі жаулардың асфальт жолы

Контаминация процесіне қатысатын узуал фразеологизмдердің ұқсас синтаксистік құрылымы болмайды, олар бір-бірімен байланыспайды, олар ең алдымен автордың осы тұлғалардың контаминациясы арқылы мағына мен мән ойынына қол жеткізуге деген ұмтылысына, осыған сәйкес экспрессивті әсер туындатуға деген талпынысына негізделіп жасалады. Мысалы: Мына жолы Балуан ашудан түтеп келгенін кескінінен аңғарған Балқаштың жүрегі су ете түсті де, жанталасқан ақылы айла тауып, орнынан көтеріле, емізіп отырған баланы алдына тоса қойды (С. Мұқанов, 188 б.). Мұнда автор шеберлігінің арқасында бір сөйлем ішінде төрт түрлі фразеологизмді пайдаланған, оның алғашқысы қалыпты ФТ болса, кейінгі үшеуі контаминация тәсіліне ұшыраған. Сөздікте айласын тапты – ретін келтірді, жөнін тапты, әдісін білдірді [44, 18 б.]; жан таласты (аянбай қимылдады, барлық күшін салды [44, 183 б.]; ақылы алпыс саққа жүгірді – әр нәрсені бір ойлау, әр нәрсеге бір байлам жасау [44, 29 б.] сынды узуал фразеологизмдердің біріншісі мен екіншісі толығымен, ал үшіншісінің бір ғана ақылы сөзі алынып, қалған компоненттері эллипсиске ұшырап, соның нәтижесінде жанталасқан ақылы айла тапты (тез, жылдам ретін тапты) контаминацияланған жаңа ОФТ-сы пайда болған.

ФТ-ның контаминациялануы фразеологизм компоненттері мен компоненттер субституциясының бірігуі арқылы ғана емес, сонымен бірге «контаминация нәтижесінде пайда болатын грамматикалық қарым-қатынастың әсерімен сөз формаларының өзгеруіне сәйкес жүзеге асады» [50, 51 б.]. Мысалы: Сол сенің халық деп іздеп келген халқыңның біреуі болып ведомость деген қағазына Дегіш үшін ұстаса ұстасын деп, қатын-бала-шағамның атынан жалақымды жырып, қол қойдым ғой (О. Әубәкіров, 19 б.). Эмотивтік әсер туындату үшін жалақымды жырып – аузындағыны жырып берді [44, 66 б.] тіркесі субституция тәсілі нәтижесінде узуал формадағы аузымдағы сөзі жалақымды сөзімен ауыстырылып, берді етістігінің түсірілуі арқылы контаминацияның ерекше түрін жасайды және алғашқы компоненттің мағынасын толық ашу мақсатында қол қойдым (қағазды тастау) [44, 345 б.] УФТ ұтымды қолданылады. Мұнда аузындағыны жыру дегеннен гөрі жалақымды жыру дегеннің дыбыстық эвфониялық әсері күшті. Осылайша жасалынған ОФТ аса жоғары эмотивті әсердің туындауына ықпалын тигізеді.

Түйе балуан мен Балуан Шолақ ұстасарда «анау жіңішкені, анау жуан езіп тастайды-ау! дескен еді Ғалияның қасында тұрған жұрт, – жіңішкені сор түртуін қарай гөр!» (С. Мұқанов, 286 б.). Бұл мысалда автор фразеологизмдерді бейнелі, өтімді және нанымды етіп, белгілі бір мақсатқа негіздеп барып, түрлендіреді. Сайтан түртті (қарғыс. бір бәлеге жолыққыр! [44, 557 б.]; соры құрыды, қайнады [44, 464 б.] тіркестерін қосып, қос узуал тіркестің бастауыштары орын ауыстырған соның негізінде сор түрту окказионалды фразеологиялық тұлғасы жасалған.

Сонда айтқаны: «Емшек табы аузыңнан, бесік табы арқаңнан кетпеген Рәшжан-ау, сенен қалай айрылармын? (С. Мұқанов, 153 б.). Нормалы қолданыста тек бесік табы арқаңнан кекетпеген – жап-жас, аузынан ана сүті кетпеген [44, 113 б.]; емшек табы аузынан кетпеу – өте жас, сәби [44, 41 б.] деген мағынаны білдіретін бір-біріне мағынасы жақын синонимді узуал фразеологизмдерді бір сөйлем бойында біріктіру арқылы жасалған.

Осылайша, көркем мәтіндерде, сөйлеу кезінде эмотивті әсер туындату мақсатында осы тәсілді қолдану тұрғысынан талдаудың нәтижесінде мынадай қорытынды шығаруымызға болады:

1) Автор тұрақты тіркестерді көркем тіл кестесінде, ауызекі сөйлеу процесінде әрдайым дағдылы трафаретте жұмсай бермей, бұдан әрі ауытқып отырады да, фразеологизмдердің экспрессиялық-стилистикалық әсерін күшейте түсу мақсатында көптеген басқа да тәсілдерімен қатар ФТ-ның контаминациясы амалын қолданады;

2) бұл тәсіл ФТ-ның окказионал өзектіленуінің басқа тәсілдерімен қатар қолданылатын болғандықтан, контаминацияны қолдану барысында контекске үлкен міндет жүктеледі (бұл әсіресе сөйлеу жанрына тән).